88
Uzbekistan: Language and Culture 2024/2(2)
ISSN 2181-922X 88
—
98
G‘afur G‘ulom she’riyatining poetik jozibasi
(Shoirning “Kuzatish” va “Sog‘inish” she’rlari tahlili
misolida)
Tozagul Matyoqubova
1
Abstrakt
Ushbu maqolada akademik G‘afur G‘ulom she’riyatining o‘ziga
xos xususiyatlari “Kuzatish” va “Sog‘inish” she’rlari tahlili misolida
o‘rganilgan. Unda mazkur she’rlarda o‘tmish, bugun va kelajak manzaralari
shoir ichki olami bilan uyg‘unlikda tasvirlangani yoritilgan.
G‘afur G‘ulom insonga Yer shari darajasidagi hodisa sifatida
qaramagan. Balki uni koinot
evolyutsiyasining
tabiiy hosilasi deb bilgan.
G‘afur G‘ulom insoniyat tarixini Quyosh tizimi va unda millionlab yillar
davomida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar bilan bog‘lab tasvirlagan. Maqolada
G‘afur G‘ulom she’rlaridagi bunday tasvirlar shoirning ongosti tuyg‘ulari
bilan bog‘lab tadqiq etilgan.
Tadqiqotchi G‘.G‘ulom she’rlari subyektiv kechinma va nafis poetik
ifoda uyg‘unlashuvidan yuzaga kelgan, degan fikr-mulohazani ifoda etadi.
Maqolada ilgari surilgan fikr-qarashlar muxtasar holda umumlashtirilgan.
Kalit so‘zlar.
Badiiy mahorat, o‘ziga xoslik, lirik qahramon,
obraz, tuyg‘u-kechinma, ruhiy kechinma.
Kirish
Ma’lumki, lirikada voqelik lirik subyekt (
shoir
) his-tuyg‘ulari
obyekt (
lirik qahramon qalb prizmasi
) orqali ifodalanadi. Lirika
obyekt va subyektni bitta shaxsda uyg‘unlashtirishga qodir. U o‘z
muallifi ichki olami - ruhiy kechinmalari ko‘zgusi. Odatda, kechinma
voqelik ta’sirida yuzaga keladi. O‘sha oniy lahzaning insonga xos
nisbiy barqaror asosi (
javhari
) so‘z va emotsional ohang vositasida
aks etadi [Quronov, Mamajonov, Sheraliyeva. 2010, 252]. G‘.G‘ulom
donishmandona fikr-mushohadalari: inson – hayot; tiriklik – o‘lim;
ibtido - intiho juftliklari o‘rtasida mavjud ajralmas rishtalar hissiy
anglanishidan paydo bo‘ladi va she’riy matnga o‘ziga xos ruh
bag‘ishlaydi. Chunki shoirning mukarram hayot har bir oni, g‘animat
1
Matyoqubova Tozagul Rajapovna
– Alisher Navoiy nomidagi ToshDO‘TAU,
O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti, filologiya fanlari nomzodi.
E-mail:
tozagul_matyakubova@mail.ru
ORCID ID:
0000-0002-3063-9871
Iqtibos uchun:
Matyaqubova, T. 2024. “G‘afur G‘ulom she’riyatining poetik
jozibasi”.
O‘zbekiston: til va madaniyat
(2)2: 88-98.
89
G‘afur G‘ulom she’riyatining poetik jozibasi (Shoirning “Kuzatish” va “Sog‘inish”
she’rlari tahlili misolida)
umr (
zamon
) haqidagi sobit falsafasi muayyan shaxs bilan bog‘liq
aniq ifodaga ega.
B.Sarimsoqov ta’kidlaganidek: “XX asr o‘zbek she’riyatida
akademik shoir G‘afur G‘ulomdek faylasuf-shoirni topish qiyin...
G‘afur G‘ulom she’riyatda faylasuf bo‘lishi barobarida, falsafada shoir
ham ekaniga amin bo‘lamiz” [Sarimsoqov. 2003, 19].
Shoirning “Sen yetim emassan”, “Kuzatish”, “Xalq otlandi”,
“Sog‘inish” singari she’rlarida bizga uzoq va yaqin o‘tmish
manzaralari shoir ichki olami bilan uyg‘unlikda tasvir etilgan. Ularni
o‘qib-o‘rganish, chuqur tahlil qilish bugungi kunda ham muhim
ahamiyatga egadir.
Asosiy qism
G‘.G‘ulom “Kuzatish” she’rida uch avlod (Bobosi, G‘afur
G‘ulom va Jo‘raxon) taqdiri qiyosi asnosida shoir kechingan beg‘ubor
o‘ylar tasavvurimizda yuz yilliklarni qayta tiklaydi. Harakatning
o‘tmishdan kelajakka qarab yo‘naltirilishi ajdodlar va avlodlar
o‘rtasida robita taklash imkonini beradi. Kurashchilar safida
ekanidan behad baxtiyor, hatto qalbi iftixor tuyg‘usiga to‘liq shoir
o‘g‘li Jo‘raxon haqida so‘zlarkan:
Yigirma uchinchi yilning tongida
She’rim bilan egizak bo‘lib tug‘ilding.
Yillar o‘tib har ikkov o‘g‘il ongida
Ufqlar ochildi fazolarga teng [G‘afur G‘ulom 1984, 9].
deb yozadi. Ikki egizak farzand: she’r va o‘g‘il ekaniga diqqat
qilinsa, G‘.G‘ulom ijodga qanday mas’ullik bilan yondashgani ayon
bo‘ladi.
Ma’lumki, o‘g‘il farzand - intiq kutilgan orzu. U oila tayanchi,
otalar davomchisi, yurt posboni. Ota-ona umri farzandlar kamolida
barhayot. Binobarin, u yashalgan umr mazmuni uchun muayyan
mezon ham bo‘la oladi.
She’r o‘sdi, sen o‘sding soatma-soat,
Mana endi ulg‘ayib, harbiy yoshing bor.
Do‘stlar bilan bir safda o‘qishga albat
Men yozgan egizak marsh — yo‘ldoshing bor
[G‘afur G‘ulom
1984, 9].
She’r ichkin tuyg‘u va ruhiy qiynoqlar yetilgan onda -
sog‘intirib g‘uncha ochadi. Demak, uning farzandday ardoqli bo‘lishi
tabiiy. Ayni paytda, she’r hamda o‘g‘il - egizaklar zimmasidagi
vazifalar ko‘lami va zalvori ham bir xil. O‘g‘il va she’r soatma-soat
90
Tozagul MATYOQUBOVA
o‘sib, ulg‘ayib boradi. Jo‘raxonning ortidan O‘sar polvon kelganiday,
“Kuzatish” ga ham talay egizak bitiklar esh bo‘la boradi. Egizaklar
nafaqat jisman yoki hajman o‘sib-ulg‘ayadi. Bu jarayon har ikkala
vujudning fazolarga talpinuvchi fikr-tuyg‘ular olamida ham izchil
kechadi.
Demak, shoir poetik nigohi fazoviy kengliklarga tikilgan.
Barcha orzu-umidlari shu “egizaklar” ga chambarchas bog‘langan.
G‘.G‘ulomning oila-xalq, el-yurt, farzand-ijod juftliklariga mehri
bir-biridan ajralmas – egizak. Shunday ekan, uning sadoqat, burch,
fashizmga nafrat va g‘alabaga ishonch haqidagi hayotiy pozitsiyasi
shu qo‘sh qanot yordamida fazoviy kengliklar qo‘ynida parvoz
qiladi. Jaholat itlari - fashizm quturgan bir paytda u mag‘rur turib
g‘alaba marshini chaladi. G‘.G‘ulomning urush yillari she’riyati
lirik qahramoni uchun o‘sha tarixiy kurashdagi o‘z hamsaflariga
hamdamlik, mardlik va botirlik ko‘rsatishdan xorijda hayot yo‘q.
Sho‘ro adabiyotshunosligida bunday hollar: “shoirning
partiyaviy sog‘lom pozitsiyasi” tarzida izohlandi. Bizningcha,
G‘.G‘ulom qattol dushmanga qarshi kurashda beayov, jabrdiydaga
hamdam bo‘lish, mardlik va botirlik ko‘rsatib g‘alabaga erishish
g‘oyalari talqinida folklor hamda mumtoz adabiyotimiz an’analari,
adolatli jangdan el-ulus oldiga yorug‘ yuz bilan qaytish haqidagi
milliy mentalitetga xos udumlardan uzoqlashmagan.
1942-yil 16-mayda yozilgan 19 band, 76 misradan
iborat “Sog‘inish” nomli she’ri G‘.G‘ulom lirikasining eng go‘zal
namunalaridan biridir. Har ikkala she’rni uzviy bog‘liq holda tahlil
qilish bu poetik hodisa sirini tushunishning maqbul yo‘llaridan
biridir. Chunki, shoir-ota (G‘.G‘ulom) ning beg‘ubor sog‘inchi yovga
qarshi kurashchilar safiga kuzatilgan otashin-olov farzand Jo‘raxon
bilan bog‘liq. G‘.G‘ulom bu manzumani shoirgina emas, tunu kun o‘z
jigarporasi tolei porloq bo‘lishini tilab, yurak hovuchlab yashayotgan
mehribon ota bo‘lib yozgan.
Zotan, sog‘inish insonning uzoq ayriliqdagi yaqin kishisini
ko‘rish istagi bilan bog‘liq entiktiruvchi his-tuyg‘u. Sog‘ingan
kishisini ko‘rishga orzumandlik va uni qo‘msash zamirida benihoya
kuchli xohish-istak yotadi.
Demak, she’r yuzaga kelishining o‘z real hayotiy asosi
mavjud. Ash’orning beqiyos qudratga ega bo‘lishi samimiy subyektiv
kechinma va nafis poetik ifoda uyg‘unlashuvidan yuzaga kelgan.
Fayzli xonadonda kimdir yetishmasligidan shoirning ko‘ngli
mudom xavotirda. Bu hol ayniqsa kechki payt, hamma dasturxon
atrofiga yig‘ilgan kezda aniq ko‘zga tashlanadi. Chunki kun bo‘yi
G‘afur G‘ulom she’riyatining poetik jozibasi (Shoirning “Kuzatish”
va “Sog‘inish” she’rlari tahlili misolida)
91
halol mehnat qilib taqdir nasib qilgan ulushini terib kelgan G‘.G‘ulom
uni o‘z yaqinlariga ilinadi. Hamma dasturxon atrofiga to‘planadi.
Zotan, kechqurun oila boshlig‘i davrasida o‘tirib ovqtlanish
dunyoning ko‘pgina xalqlari, xususan, sharqliklarda necha ming
yillardan buyon qadrli udum sanaladi. O‘zbek xalqining sevimli va
lazzatli taomi bo‘lmish osh suzilganida tasavvurdagi Jo‘raxon ham
undan o‘z ulushini tanovul qilsa qaniydi. Afsuski oila to‘kis jamuljam
emas. Qattol urush tufayli farzandlardan biri olis-olislarda. “Biz osh
yemoqdamiz, biroq o‘g‘limning joni omon va qorni to‘qmikan”, degan
o‘y ko‘ngilning olis va yaqin burjlarida kezinadi. Shu bois uning
ko‘ngli bezovta:
Kechqurun osh suzsak bir nasiba kam,
Qo‘msayman birovni – allakimimni.
Doimo umidim bardam bo‘lsa ham,
Ba’zan vasvasalar bosar dilimni
[G‘afur G‘ulom 1984, 34].
G‘.G‘ulom qo‘msayotgan kishi Jo‘raxon. Biroq ota bu ismni
aniq aytmaydi. Balki “birovni - allakimimni” qo‘msayman, deydi.
Chunki shoir birinchidan, farzand - Tangri in’omi. Banda sabr-
bardoshini imtihon qilish yo‘lidagi sinov. Uni “meniki” deyish Xudoga
xush yoqmasligi mumkin, degan xavotirda. Shu bois, ayni lahzadagi
istak-fikrlarda Jo‘raxon taqdirini buyuk ilohiy aql egasiga topshirgan
matonatli ota mitti qalbi tub-tubidagi e’tiqodiy asoslar ham ko‘zga
tashlanadi.
Demak, G‘.G‘ulom o‘z davri ilm-fanida ilgari surilgani singari
insonga Yer shari darajasidagi hodisa sifatida qaramaydi. Balki uni
koinot evolyusiyasining tabiiy hosilasi deb biladi. Ya’ni insoniyat
tarixini Quyosh tizimi va unda kechgan jarayonlar bilan izohlashdan
ham qadimiyroq bo‘lgan diniy-ilohiy qarashlarga bog‘laydi.
Ikkinchidan, insonni kosmik qamrovda olib kuzatishga moyil,
ijtimoiy munosabatlarga jalb etilgan faol shaxs bo‘lmish G‘.G‘ulom
uning tarixini Quyosh tizimi va unda millionlab yillar davomida
sodir bo‘lgan o‘zgarishlardan butkul ajratmaydi. Demak, uning
ruhiyatiga diniy-ilohiy qarashlar va ilm-fan yutuqlari bir vaqtning
o‘zida kuchli ta’sir o‘tkazadi. Diniy-ilohiy inonchlarga e’tiqodiy
munosabat G‘.G‘ulom psixikasida intuitiv tarzda kechadi. Shuning
uchun uning asosiy diqqati hayot uchun muhim bo‘lgan harakat va
jarayonlarga qaratiladi. Ya’ni bu o‘rinda shoir ongosti holatlari uning
ong sferasiga chiqadi. Natijada, shoir ongi o‘zaro murakkab aloqador
turli unsurlardan hissiy-ratsional va ma’naviy-ruhiy axborotlar oladi.
Shoirning tasvir obyektiga munosabatini belgilovchi bilim
va kechinmalari benihoya boyiydi hamda teranlashadi. Chunki
92
Tozagul MATYOQUBOVA
G‘.G‘ulom irodasi mustahkam inson o‘laroq, ulug‘ intilishlar yo‘lidagi
o‘z maqsadidan og‘ishmaydigan shaxs. His-tuyg‘ularini ko‘lamdor
ifodalashga qodir salohiyat sohibi edi.
Uchinchidan, bemalol aytish mumkinki, G‘.G‘ulom ayrim
adashish va aldanishlardan ham xoli bo‘lmagan shaxs edi. Ammo,
u insoniyat tajribasi tasdiqlagan bilimlarga tayanar, shu asosda o‘z
qarashlarini muttasil rivojlantirib borardi. Ma’naviy-hissiy tuyg‘u
va bilimlari esa uni hech qachon aldamagan. Shunday ekan, biz
shoirning voqelikni nechog‘lik to‘g‘ri anglashi bilangina cheklanmay,
G‘.G‘ulom ongining aksiologik jihati, ya’ni
obyekt – o‘z faoliyati –
inson
uchligiga bo‘lgan hissiy munosabatiga ham e’tibor qaratishimiz
lozim. Zotan, G‘.G‘ulom bitiklari uning subyektiv olamida qayta
ishlangan reallikdir.
“G‘.G‘ulomning yuksak she’riyati barcha zamonlarda kishilarni
hayajonga solib, qalb qandilini charaqlatib yondiradi, hamisha
ohanrabo kabi o‘ziga tortaveradi. Har bir avlod shoir she’riyatining
sir, jozibasini o‘zicha kashf etib, undan bahra oladi” [Ulug‘ov. 2013,
30].
She’rning quyidagi bayti ota o‘zining ne-ne zabardast
pahlavonlarini yurt himoyasiga kuzatgan ajdodlari va zamondoshlari
bilan taqdirdosh sezishini ko‘rsatadi:
Zo‘r karvon yo‘lida yetim bo‘tadek
Intizor ko‘zlarda xalqa-xalqa yosh.
Eng kichik zarradan Yupitergacha
O‘zing murabbiysan, xabar ber, Quyosh
[G‘afur G‘ulom. 1984,
34].
She’rdagi og‘ishmay ilgarilayotgan “zo‘r karvon” ijtimoiy
voqelik izmida, u erksiz tuyaga ergashgan yoxud undan ajralgan
yetim bo‘taloq holidadir. Sog‘inish hissi haddan oshishi, ya’ni
intizorlikning beun yig‘iga esh kelishi bir kishigagina emas, balki
jondoshlar - umumga ham daxldor. Xalqa-xalqa yoshning kecha ham,
bugun ham to‘xtamasligi - anormal holat.
Demak, shoir “zo‘r karvon” shiddati bilan zinhor kelisha
olmaydi. Insoniyat bir zum tin olishi va erk haqida xushyorroq
o‘ylashi, amaliy xulosalar chiqarishini sog‘inadi. Ulug‘ murabbiy
(Tangri) madadiga muhtojlik uning yagona ilinjiga aylanadi.
Umidvor nigohini ertangi kunga tikkan shoir Sohibi ixtiyor (Olloh)
mustahkam irodasiga ishonadi. Maysada hikmat ko‘rolgan ko‘ngil
holini shunday oshkor etadi:
G‘afur G‘ulom she’riyatining poetik jozibasi (Shoirning “Kuzatish” va “
Sog‘inish” she’rlari tahlili misolida)
93
Uzilgan bir kiprik abad yo‘qolmas,
Shunchalar mustahkam xonai xurshid,
Bugun sabza bo‘ldi qishdagi nafas,
Hozir qonda kezar ertangi umid [G‘afur G‘ulom 1984, 34].
Jo‘raxon mard va g‘ururli yigit. Bu kurash shu ostona (Vatan)
va ukalari (kelajak nasllar) uchun savash ekanini anglash uning
qon-qoni, jismi- joniga singigani uchun boshini mag‘rur tutib jangga
otlanadi. O‘zidagi merosiy g‘ururni farzandiga singdira olgani, ya’ni
tarbiya to‘kisligidan mamnun - ko‘ngil uyi shod va obod ota holati
shunday ifodasini topadi:
Unda yetuk edi meros mard g‘urur,
Ostonani o‘pib, qasamyod qildi.
Ukalarin erkalab o‘zimday mag‘rur,
Ya’ni obod uyimni u dilshod qildi [G‘afur G‘ulom 1984, 34].
Har qanday o‘tli muxoraba xavfu xatardan xoli emas.
Chunki, nainki atayin uzilgan, balki nogahoniy o‘q ham bir inson
umriga zomin bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Bordiyu bu hol sodir
bo‘lsa, umr o‘z mazmunini yo‘qotadi. Shoir uchun farzand - olmos,
umr - xazina. Biri ikkinchisiz mavjud bo‘la olmaydigan bu detallar
lirik qahramon umidi nechog‘lik bardam bo‘lmasin, uning intuitiv
anglamlarida birqadar affektiv holatlar kuzatilishi va andak xavotir
ham sezilishidan guvohlik beradi:
Doimo umidim bardam bo‘lsa ham,
Ba’zan vasvasalar bosar dilimni.
Sog‘inch hissi haddi a’losiga yetgan, xayolot chashmasi
loyqalangan kezlarda shoir ko‘zidan uyqu, ko‘nglidan halovat
qochadi. Bunday damlarda u subhidamni Bedil mutolaasi bilan
qarshilaydi. Talmeh san’ati qo‘llangan ushbu baytga diqqat qilaylik:
Tong otar chog‘ida juda sog‘inib,
Bedil o‘qir edim, chiqdi oftob.
Loyqa xayolotlar chashmaday tindi,
Pok-pokiza yurak bir qatra simob
[G‘afur G‘ulom 1984, 35].
Baytda yagona ildizga ega bo‘lgan “vujudi vojib” va “vujudi
mumkin” (ruhiy borliq va moddiy olam) ni bir-biridan ajratib
bo‘lmaydi, deb bilgan ulug‘ shoir va mutafakkir Mirzo Abdulqodir
Bedil (1644-1721) nomi bejizga eslatilmaydi. Nazarimizda, G‘.G‘ulom
inson va borliq jumboqlariga javob izlab donishmandona qalbi va
yuksak tafakkuri bilan bedilona talqinlarga yovuqlashgan. Shoir o‘zini
qiynagan talay muammolar haqidagi nazariy va hayotiy xulosalarini
94
Tozagul MATYOQUBOVA
qisman Bedilning “Chor unsur”, “Irfon”, “Nuhot” asarlaridagi fikr-
qarashlar orqali tasdiqlashga intilgan. Shunday xulosalardan biri
olamda sodir bo‘layotgan barcha jarayonlarni tabiiy hol deb bilish
edi. Ikkinchisi esa, har qanday o‘zgarishda yo‘q bo‘lishni emas, balki
boshqa bir narsa ibtidosini ko‘rishdir.
G‘.G‘ulom narsa-hodisalar paydo bo‘lishidan oldin “ruhlar
haqiqati”da makon topishi, ya’ni yashirin imkoniyat sifatida mavjud
bo‘lishiga ishonmaganida:
Uzilgan bir kiprik abad yo‘qolmas
, tarzida
fikrlamagan bo‘lardi. Ayni paytda, u narsada ruh mavjudligi haqidagi
fikrning o‘ziga xos timsolini ham ifoda etolmasdi. G‘.G‘ulom:
Unda
yetuk edi meros mard g‘urur
, deb yozarkan, Bedil falsafasiga xos
ruhning bir tanadan boshqasiga ko‘chib yurish hodisasi - “tanosux”
ni nazarda tutgan bo‘lsa ajab emas. Demak, shoir unga in’om qilingan
sezgi va aql-zakovatdan ibtidolanuvchi ruhiy-hissiy hamda ruhiy-
aqliy quvvatlarga tayanadi.
Shoir o‘zining do‘stlik, karam, muruvvat, sahovat, rahm-
shafqat, adolat haqidagi aksariyat qarashlari jihatidan ham Bedil
axloqiy o‘gitlar olamiga yaqinlashgan. Shuning uchun ham xavotir
qo‘zg‘ovchi simptom ( loyqa xayolot) lar uning ruhiyatiga singib
ketmaydi. Shu ma’noda, oftob chiqishining mutafakkirona fikrlar
uchrashgan lahzada qalb yorishishi bilan bog‘liq ikkinchi ma’nosi
ham oydinlashadi. Xullas, Bedil dunyosiga oshno ota o‘z ko‘nglidagi
barcha noxush shubha-gumonlarni haydashga muvaffaq bo‘ladi.
Garchand, lirik qahramon qalbi butkul tinchlanmagan bo‘lsa-
da, yuragi kumush suvi - simob qatrasi yanglig‘ oq, tiniq va yarqiroq
tus olgach, ruhi anchagina xotirjamlashadi. Bu hol uning xatti-
harakatlarida dadillik sezila boshlaganida namoyon bo‘ladi:
O‘rog‘u gulqaychi, istak ko‘tarib,
Hovrimni bosishga boqqa jo‘nadim.
E’tibor berilsa, uning qo‘lida uch narsa: o‘roq, gulqaychi va
istak bor. Birinchisi bilan begona o‘tlarni qirqsa, ikkinchisi bilan
gullarni kesib shakl beradi. Uchinchisi bilan esa, tok novdalarini
bog‘laydi. Qarabsizki, bog‘ qiyofasi ham go‘zallasha boshlaydi. Buni
tasdiqlaganday, shoir hasharga chiqqan qo‘shni qiz - Jo‘raxonning
sevimli yoriga ham Nafisa ismini munosib ko‘radi. Chunki, bo‘lajak
kelinning ismi arg‘uvon qomatigagina emas, balki shu boqqa
ham yarashiqli bo‘lmog‘i lozim. Qiz qalbida teran sog‘inch hissi
hukmronligini uning ma’yus odimlashidan ilg‘ash mumkin.
Demak, Nafisa ham Jo‘raxonni sevadi va u haqdagi shirin
hayollar og‘ushida yashaydi. Buni payqagan quv ota qiz qalbidan
mahzunlikni quvmoq, sog‘ingan qalbiga hayot nashidasini
ulashmoqni tilab gul payvandlaydi. Ikki gulni bir-biriga jisman ulash
bilan bog‘liq ramziy ma’no tashuvchi harakat ruhiy simptomlari
kuzatilsa, lirik qahramon qalbida sevishganlarni o‘zaro payvasta
qilish orzusi jo‘shayotgani ilg‘anadi.
Binobarin, shoir endilikda: o‘g‘il uylashu kelin tushirish,
ya’ni dabdabali to‘ylar qilishdek shirin hayotiy orzular quchog‘iga
sho‘ng‘igan. Shuning uchun ham u:
Bu bahordan hayot olardi bo‘sa,
deb yozadi. Shu kez uning ko‘zlarida bir tomchi yosh paydo bo‘ladi.
Uning sadafday, ya’ni marvarid yanglig‘ tovlanishiyoq quvonch
yoshlari ekanidan darak beradi. Zotan, “bog‘bon” payvand bo‘lgan
noyob gulni sevimli yori bo‘yniga durday taqayotgan o‘g‘li Jo‘raxon
va kelini Nafisa siymolarini tasavvurida tiklaydi va bu umiddan ichki
mamnuniyat sezib:
Vasvasamdan kuladi quyosh
, degan satrlarni
bitadi.
Ma’lumki, asalari saqichsimon yopishqoq yumshoq modda
ishlab chiqarib, undan o‘ziga in quradi. O‘simliklar nektaridan quyuq
va shirin suyuqlik - asal hosil qilib o‘zi uchun oziq sifatida iniga
g‘amlaydi. Asali ajratib olingach, bo‘sh qolgan o‘sha sariq rangli uyaga
mum deyiladi. Asalarilar asosan oila bo‘lib yashaydi. Ini yo‘q bo‘lsa,
muayyan muddatdan so‘ng to‘zg‘ib ketishadi. Shoir o‘z ma’naviy-
ruhiy holatini bunday hayotiy detallarga qiyoslarkan:
Asaldan ajragan mumday sarg‘arib,
Ini yo‘q aridek to‘zg‘iganim yo‘q.
deb yozadi. Natijada, o‘zining sinovlarda bukilmas inson, mustahkam
irodali shaxs va ertadan umidvor padar ekanidan kitobxonni ogoh
etishga erishadi. Binobarin, ko‘z o‘ngimizda ko‘ksi sog‘inch hissiga
limmo-lim ulkan qalb sohibi qiyofasi namoyon bo‘ladi.
Shoirning shaftoliga mehri baland. Bu ehtimol, uning Vatani
O‘rta Osiyo ekani, issiqsevar va yorug‘sevarligi, serhosilligi, sovuqda
tez shikastlanishi kabi inja sifatlari bilan bog‘liqdir. Qolaversa,
shaftoli benihoya go‘zal hamda shirin meva beradi. Shaftolini
yurtdoshlarimizning juda ko‘p fazilat-sifatlariga qiyoslash mumkin.
Shuning uchun ham G‘.G‘ulom o‘z fikrini hayotiy misollar yorda-
mida tasdiqlash va izohlashga ehtiyoj sezganida ba’zan shaftolini
tamsil qiladi. She’rdagi:
Yayov, ko‘ksim ochiq, boshda shaftolu,
Xuddi mo‘ylabingdek mayin tuki bor.
Har bitta shaftolu misoli kulgu,
Shafaqday nimpushti, sarin, beg‘ubor [G‘afur G‘ulom 1984,
35].
95
G‘afur G‘ulom she’riyatining poetik jozibasi (Shoirning “Kuzatish” va
“Sog‘inish” she’rlari tahlili misolida)
singari parallel berilgan fikr-holatlar sinchiklab kuzatilsa,
shoir shaxsiy tajriba va hayotiy kuzatishlar ko‘lami naqadar
kengligiga to‘la ishonch hosil qilish mumkin. U detallarga ramziy
ma’nolar yuklaydi. Masalan, bog‘ (Vatan), meva (farzand), danak
(umid) kabi detallar ham o‘z ma’nosida qo‘llanadi, ham tashbeh
sifatida shartli ko‘chma ma’nolar kasb etadi.
Ye o‘g‘lim, jonginang salomat bo‘lsin,
O‘z bog‘ing, o‘z mevang danagin saqla,
Shu meros bog‘ingni o‘z qo‘lingga ol,
Menga topshirilgan merosiy haq-la [G‘afur G‘ulom 1984, 36].
Kontekstda keluvchi bu kabi ramzlar qatidagi mustaqil
ma’nolar G‘.G‘ulomning hayot yo‘li, orzu-intilishlari, she’r yozilgan
paytdagi ruhiy holati kabi omillar haqida muayyan tasavvurlar
beradi.
Xulosa
Anglashiladiki, G‘.G‘ulomday donishmand shoir subyekti
xususida so‘z ketganda muammoga nafaqat real, balki ideal
tizimlarning turli ierarxik darajalari doirasida ham qarash lozim.
Chunki muayyan masala xususida o‘ylayotgan, so‘zlayotgan yoxud
hukm-xulosalar chiqarayotgan paytda G‘.G‘ulom sezgi, emotsional
tuyg‘u, tasavvur, tushuncha, idrok, gipoteza, mifologik, diniy-ilohiy
qarash, fan, san’at, falsafiy tafakkur yutuqlari, shuningdek, amaliy
munosabat sintezida shakllantirgan nazariy konsepsiyalariga
tayanib ish ko‘radi.
Umuman, G‘afur G‘ulomning “Kuzatish”, “Sog‘inish” singari
she’rlarida o‘tmish, bugun va kelajak yagona aktga evrilgan.
Boshqacharoq aytganda, shoir she’rlarida o‘tmish, bugun va kelajak
bir davrda hukm surgan. Ularda ruhiy jarayonlar voqelikdagi
hodisalar bilan shartlangan holda ifodalangan.
Ushbu lirik namunalarda she’r yaratilayotgan lahzalarga
xos predmetlilik, ya’ni shoirning fikr, kechinma-holatlari tasviri
mohirona aks etgan.
Adabiyotlar
Matyakubova T.R. 2015. Pp. 40-43. Poetic character and its specific fea
-
tures // Theoretical &Applied Science. Marseille.
Матёқубова Т. 2006. Ғафур Ғулом бадиияти. Т.: Фан ва технология.
Matyokubova, T. 2023. 02 (118), 521-524.
Poetic imagery of nature // The-
oretical & Applied Science,
USA, Philadelphia.
Назаров Б. Ғафур Ғулом олами. 2004. Т.: Фан.
Саримсоқов Б. 2003. Б.18-20. Шеъриятда - файласуф, фалсафада шоир.
96
Tozagul MATYOQUBOVA
/ Ғафур Ғулом - шоир, ёзувчи ва олим. Фарғона.
Улуғов А. 2013. Юксак шеърият жозибаси/ Улуғов А. Қалб қандили.
Т.: Академнашр.
Ғафур Ғулом. 1984. Мукаммал асарлар тўплами. 12 томлик. Т.2. Т.: Фан.
Ғафур Ғулом. 1984. Мукаммал асарлар тўплами. 12 томлик. Т.3. Т.:
Фан.
Yokubova S.I. 2023. Issue 02. Volume 118. Pp. 490-492. The Issue of way in
Cholpon’s poetry. International Scientific Journal Theoretical
& Applied Science. USA, Philadelphia.
Yakubov, I. 2023. 02 (118), 517-520.Artistic interpretation of the drama
of moral and spiritual problems in the tragedy “Romeo and
Juliet”. ISJ Theoretical & Applied Science. USA, Philadelphia.
Quronov D., Mamajonov Z., Sheralieva M. 2010. Adabiyotshunoslik lug‘ati.
T.: Akademnashr.
He poetic charm of Gafur Ghulam’s poetry
(On the example of the analysis of the poet’s
poems «Observation» and «Missing»)
Tozagul Matyakubova
1
Abstract
In this article, the specific features of the academician Ghafur
Ghulam’s poetry are studied on the example of the analysis of the poems
«Observation» and «Missing». It explains that in these poems, the scenes of
the past, present and future are described in harmony with the inner world
of the poet. G.Ghulam did not see a person as a phenomenon at the level
of the Earth. Perhaps he considered it a natural product of the evolution of
the universe. G.Ghulam described the history of humanity in connection
with the solar system and the changes that occurred in it over millions
of years. In the article, such images in G. Ghulam’s poems are studied in
connection with the poet’s personal feelings. The researcher expresses the
opinion that G.Ghulam’s poems are the result of a combination of subjective
experience and elegant poetic expression. The points of view advanced in
the article are briefly summarized.
Key words:
Artistic skill, originality, lyrical hero, image, emotional
experience, spiritual experience.
1
Matyakubova, Tozagul
- TashSUULL named after Alisher Navoi associate professor
of department of Uzbek language and literature, Candidate of philological sciences.
E-mail: t
ozagul_matyakubova@mail.ru
ORCID ID:
0000-0002-3063-9871
For citation:
Matyakubova, T. 2024. “
He poetic charm of Gafur Ghulam’s poetry
”.
U
zbekistan: Language and Culture.
2(2):
88-98.
97
G‘afur G‘ulom she’riyatining poetik jozibasi (Shoirning “Kuzatish” va
“Sog‘inish” she’rlari tahlili misolida)
References
Matyakubova T.R. 2015. Pp. 40-43. Poetic character and its specific fea
-
tures // Theoretical &Applied Science. Marseille.
Matyoqubova T. 2006. G‘afur G‘ulom badiiyati. T.: Fan va texnologiya.
Matyokubova, T. 2023. 02 (118), 521-524.
Poetic imagery of nature //The-
oretical & Applied Science,
USA, Philadelphia.
Nazarov B. G‘afur G‘ulom olami. 2004. – Toshkent, Fan.
Sarimsoqov B. 2003. B.18-20. She’riyatda – faylasuf, falsafada shoir/G‘afur
G‘ulom - shoir, yozuvchi va olim. Farg‘ona.
Ulug‘ov A. 2013. Yuksak she’riyat jozibasi. /Ulug‘ov A. Qalb qandili. – Tosh-
kent, Akademnashr.
G‘afur G‘ulom. 1984. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T. 2. – Tosh-
kent, Fan.
G‘afur G‘ulom. 1984. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T. 3. – Tosh-
kent, Fan.
Yokubova S.I. 2023. Issue 02. Volume 118. Pp. 490-492. The Issue of way in
Cholpon’s poetry. International Scientific Journal Theoretical
& Applied Science. USA, Philadelphia.
Yakubov, I. 2023. 02 (118), 517-520.Artistic interpretation of the drama
of moral and spiritual problems in the tragedy “Romeo and
Juliet”. ISJ Theoretical & Applied Science. USA, Philadelphia.
Quronov D., Mamajonov Z., Sheralieva M. 2010. Adabiyotshunoslik lug‘ati.
– Toshkent, Akademnashr.
98
Tozagul MATYOQUBOVA
