50
Uzbekistan: Language and Culture 2024/2(2)
ISSN 2181-922X 50
—
65
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
Sohiba Umarova
1
Abstrakt
Mazkur maqolada XIX asr oxiri – XX asr boshlari Xorazm adabiy
muhitida ijod etgan shahzoda shoirlardan Sultoniy, Sa’diy, G‘oziylar
devonlaridagi she’rlar tahlil etiladi. Shahzoda shoirlar ustozlar maktabi-
dan oziqlangan, fors-tojik, turkiy tillarda yozilgan mumtoz she’riyatni
o‘zlashtirgan holda ularga naziralar bog‘lashgan.
Maqolada shahzoda shoirlar lirikasi timsollar takomili, badiiy
tasvir vositalarining o‘rni, badiiy ta’sir kuchini oshiruvchi ma’naviy va
lafziy san’atlardan foydalanish mahorati ko‘rsatib berilgan. Shuningdek,
shahzoda shoirlar devonlaridan joy olgan lirik she’rlarda tashbeh, tazod,
tajnis, nido, talmeh, kitobat kabi badiiy san’atlar asosida poetik ifodalarning
yaratilishi tahlil etiladi.
Kalit so‘zlar:
Xorazm, shahzoda shoirlar, poetika, nazira, badiiy
san’atlar, tasviriy vosita, obraz, bayt, tazod, talmeh, kitobat, tashbeh.
Kirish
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Xorazmda mumtoz
an’analar Hirot adabiy muhitiga monand davom ettirildi. Muhammad
Rahimxon II Feruz shoh va shoir sifatida ko‘plab devonlarga tartib
berilishi, qo‘lyozma, toshbosma nusxalarda ko‘paytirishiga homiylik
qildi hamda she’r yozishda har jihatdan o‘zi o‘rnak bo‘ldi. Feruz
lirikasi va uning she’rlaridagi badiiylik xususida shunday fikrlar
bildiriladi: “Feruz nazmi mazmun va shakl xususiyatlarining
mutanosibligi, badiiy qurilma yеtukligi bilan dilbar she’riyatdir.
Sharq mumtoz she’riyatidagi badiiy san’atlar Feruz nazmida ham
muhim badiiy xizmatni bajargan” [Rahim, Matrasul, Jo‘maxo‘ja 1995.
55]. Feruz she’riyatiga ergashib, uning yaqinlari, qarindoshlari ham
ijod bilan mashg‘ul bo‘lishdi. Bu haqida Komil Xorazmiy (Komil
Jumaniyozov)ning “Feruznoma”sida shunday yoziladi:
Podshohga qaragay a’yon, fuqaro,
Neni ma’qul ko‘rsa – ma’qul el aro.
1
Umarova Sohiba Zakirovna
– falsafa fanlari doktori PhD, dotsent, Alisher
Navoiy nomidagi o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-mail:
sohibaumar@gmail.com
ORCID ID:
0000-0002-8733-8973
Iqtibos uchun:
Umarova, S. 2024. “
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
”.
O'zbekiston: til va madaniyat
2(2): 50
–
65.
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
51
Ma’qul ko‘radilar shohning didini,
Chekkaga irg‘itib g‘idi-biddini.
She’r yozsa – demakki, shoir qadr topar,
She’r yozar qorovul, hattoki chopar.
Yurtning og‘asiga qilarkan taqlid,
Ko‘pi shoir bo‘ldi yurtda shu taxlit [Komil Xorazmiy 2016,
104].
Adabiy kechalarda shoirlar o‘zlarining yangi she’rlarini
o‘qib, boshqalar e’tiboriga havola etish asnosida, avvalo, she’rning
mazmuni, keyin esa badiiy tasvir vositalarning qay darajada o‘rinli
ishlatilgani, tasvirda yangi topilmalarning mavjudligi kabi holatlar
xususida mushohadalarni olishgan.
Aynan Alisher Navoiy davrida ham bunday adabiy kechalar
tashkil etilgan. “Majolis un-nafois”ning sakkizinchi majlisi Xilvat
qismida keltirilgan ikki lavha Hirot adabiy muhitida kechadigan
adabiy majlislar haqida xabar berish bilan birga, bu davrda yaratilgan
yangi she’rlar tahlili va badiyat masalalari haqida ham bizga tasavvur
beradi. Navoiy shuning uchun ham Xilvat qismi boshida shunday
yozadi: “Olam ahlig‘a andog‘ki, majlis bo‘lur, majlis ahli hasratidin
tab’g‘a kalol va zehng‘a malol yuzlangandan so‘ngra har toifa o‘z
xurdi holig‘a ko‘ra maxsuslari bila xilvat ixtiyor qilurlar” [Navoiy
1996. 206 ].
Xorazm adabiy muhitida ko‘plab ijodkorlar yеtishib chi-
qishiga keng imkoniyat yaratildi va buning natijasida tarjimachilik,
tazkiranavislik kabilar bir qatorda devonchilik ham rivoj topdi.
Mutaxassislarning aniqlashicha, XIX asrning o‘rtalarida Xivada yuzga
yaqin shoir devon tartib bergan, albatta, bularning ichida shoh va
shoirning o‘zi ham bor.
Devon matnini ko‘chirish yoki nusxa ko‘paytirishning
maxsus talablari mavjud. Devon ko‘chirishda Sharq kitobat san’atida
mavjud qat’iy prinsiplarga amal qilinadi [Sirojiddinov Sh. Umarova
S. 2015. 11]. Xorazm devonlarida g‘azal, mustahzod, muxammas,
musaddas, qasida kabi janrlarga keng o‘rin berilgan. Yuqorida aytil-
ganidek, devon tartib berganlarning hammasi ham shoirlikdan
tanilgan shaxslar bo‘lmasdan, Xiva adabiy maktabi ta’sirida shakl-
lanib, she’riyatga kirib kelgan kishilar ham bo‘lishgan.
Asosiy qism
Sayyid Muhammad Nosir to‘ra bin Sayyid Muhammadyor
to‘ra bin Sayyid Muhammad Rahim Bahodirxoni Soniy XIX
asrning oxiri XX asr boshlarida yashagan Xorazm adabiy-madaniy
Sohiba UMAROVA
52
muhiti vakillaridan biri, shahzoda shoir edi. Uning lirik she’rlari
jamlangan va “Devoni Sultoniy” nomi bilan tartib berilgan. Shahzoda
shoirlarning ichida eng ko‘p she’rlari kitobat qilingani Sultoniy
ijodi bo‘ladi. Bayoz, majmualarda Sultoniy she’rlaridan namunalar
ko‘p uchraydi. Tazkiralarda ham Sultoniy hayoti va ijodi qaydlari
berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan
Tabibiyning “
Majmuai si shuaroi payravi Feruzshohiy
” tazkirasining
1152 raqamli nusxasida shahzoda shoirlarning Feruz g‘azallariga
bitgan payravlari jamlangan. Debochadan so‘ng masnaviy, “G‘azali
Feruzshohiy” ushbu matla’ bilan boshlanadi:
Zihi bordur zuhuringg‘a azad birla abad paydo,
Aql aylabon zoting ayta olmas hadu paydo.
G‘azalning to‘liq shakli berilgandan so‘ng Sultoniy ijodi
haqidagi uch baytli masnaviy, keyin 2-raqam bilan Sultoniyning
yuqoridagi Feruz g‘azaliga yozgan payrav g‘azali beriladi. Tabibiy
tazkirasida boshqa shahzodalarga qaraganda Sultoniyga alohida
baho bergan, unda shunday yoziladi:
...Suxandonlar a’losi Sultoniydur,
Oning nazmi ma’ni durrin konidur.
Pisarzodayi shohi jamjoh erur,
Zamiri ulumu fan ogoh erur.
Sayyid Nosir o‘lmishdurur nom anga,
Mudom ilm tahsilidur kom anga.
Muhammad Rahim Bahodirxoni Soniyning yana bir nabirasi
Sa’dulloh to‘ra Sa’diy Xivaning so‘nggi xoni Said Abdullaxon
(1918-1920-yillar Xiva xoni)ning o‘g‘li bo‘lib, bobosi saroyida o‘sib,
ulg‘aygan. Sayyid Sa’dulloh to‘ra Sa’diyning lirik she’rlari jamlanib,
devon tuzilgan.
Devon tartib bergan shahzodalardan yana biri Sayyid G‘oziy
to‘ra Muhammad Rahimxon soniy – Feruzning inisi Otajon to‘raning
ikkinchi o‘g‘li bo‘lib, uning tug‘ilgan va vafot etgan yili turli manbalarda
turlicha ko‘rsatilgan. Xususan, Xiva davlat hujjatlarida Sayyid G‘oziy
to‘ra 1871-yil may oyida Xivaning Deshon qal’asi O‘r mavzesida
tug‘ilgan deyilsa, “Muhammad Rahimxon II – Feruz kutubxonasi
fehristi”ida taxminan G‘oziy 1860-1920-yillarda yashaganligi qayd
etiladi [Erkinov, Polvonov, Aminov. 2000. 94].
Sayyid G‘oziy to‘raning adabiy muhit ta’sirida adabiyotga
bo‘lgan qiziqishi ortadi, 25 yoshidan boshlab g‘azallar yoza boshlaydi.
Bobojon Tarroh – Xodimning “Xorazm shoir va navozandalari”
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
53
kitobida yozilishicha, shoirning adabiy nomi o‘z nomi bo‘lgan. Sayyid
G‘oziy to‘ra she’rlariga G‘oziy taxallusini qo‘yib, bobosi Feruzga
taqdim etadi va xonga bu ma’qul bo‘ladi [Xodim 2011, 54-55]. Sayyid
G‘oziy to‘raning lirik she’rlari “Devoni G‘oziy”ga jamlangan.
O‘zbekiston Respublikasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik instituti Qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan 909-IV
raqamli nusxada bir nechta devon bitta kitobga jildlangan. Kitobga
avval “Devoni Sultoniy”, “Devoni Sa’diy”, “Devoni Sodiq”, “Devoni
G‘oziy”, “Devoni Asad”lar kiritilgan. Kitobning oxirida kolofon
keltirilmagan, ammo “Devoni Sodiq”ning oxirida “kotib mulla
Bobojon Tarroh ibn Abduaziz maxdum” deb yozilgan. Kitobdagi
devonlarning yozuvi bir xilligiga asoslanib, “Devoni G‘oziy”ning kotibi
ham Muhammad Rahimxon II Feruzning saroy kotiblaridan Bobojon
Tarroh – Xodim deb bilamiz. Kitobning 239-281-varoqlarida yangi
1-sahifadan 53-sahifagacha “Devoni G‘oziy”idagi turli xil janrdagi
she’rlar keltiriladi.
Haqiqatan, Sharq mumtoz poetikasida nimani aytish bilan
birga, uni qanday tasvirlash badiiy san’atni yuzaga keltiradi.
Adabiyotshunos Yo.Is’hoqov “san’at nomini olgan badiiylik vositalari
faqatgina she’r bezagi emas, balki shoir niyatini o‘quvchiga
yetkazuvchi vosita, muallifning rangin tuyg‘ular olami haqida
tasavvur beruvchi manba yoki shoir ko‘nglini kitobxon didi va zavqi
bilan bog‘lovchi ma’naviy rishta” ham ekanligini yozadi [Is’hoqov
2014. 3]. Shu jihatdan, devonlarga kiritilgan mumtoz she’rlardagi
kutilmagan o‘xshatish, qiyoslash yoki hayotiy misol keltirish kabi
tasviriy vositalar shoir mahoratini namoyon etadi hamda kitobxonni
hayrat va hayajonga soladi.
Shahzoda shoirlar devonlaridagi she’rlar xususida
to‘xtaladigan bo‘lsak, ularni quyidagicha turlarga ajratish mumkin:
1.
An’anaviylikni saqlash, mumtoz shoirlar ijodidagi tasvir
vositalariga murojaat etish asosida yaratilgan she’rlar.
2.
Alisher Navoiy, Ogahiy kabi shoirlarning g‘azallariga tatabbu’
yoki taxmis bog‘lash.
3.
Feruzga ergashish, ko‘proq Feruz g‘azallariga monand she’rlar
yozish.
Shu kabi jihatlarni kuzatish maqsadida shahzoda shoirlar
she’rlaridan namunalar keltirib, ularni tahlilga tortmoqchimiz.
Ma’lumki, she’riy san’atlar ichida qarama-qarshi qo‘yilgan
so‘zlar asosida shoir yaratgan badiiy obrazlar xarakterini yanada
ochishga yordam beruvchi tazod alohida o‘rin tutadi. Shuning uchun
ham shoirlar bu san’atdan doimo unimli foydalanishadi. Jumladan,
Sohiba UMAROVA
54
Sa’diyning ushbu g‘azalida tazod shunday yaratilgan:
Bilmadim bu g‘amg‘a ne erkan sabab,
Kim chekarman ranju mehnat ro‘zu shab.
[Devoni Sa’diy 1327 h.q. 12-13].
Shoir “Ro‘zu shab” ya’ni kunduz va kecha so‘zlarda ifodalangan
ma’nolarni zidlash orqali badiiy lavha yaratgan va shoir bu ma’noviy
qarama-qarshilik orqali oshiq qalbidagi ichki holatni yuzaga
chiqarishga erishadi.
Albatta, mumtoz she’riyat poetikasi vazn va qofiya bilan bir
qatorda, badiiy tasvir vositalari uyg‘unligida shakllanadi.
Shahzoda
shoirlar devonlaridagi she’rlar tashbeh, talmeh, mubolag‘a kabi
ma’naviy san’atlar va tazod, tajnis, tardu aks kabi lafziy san’atlar faol
ishlatilgani ma’lum bo‘ladi. Jumladan, Sultoniy devonidagi she’rlarda
tashbeh va uning turlari ko‘plab qo‘llangan:
Yurub sur’at bila kabki daridek bazm aro kirdi,
Araqlar qatrasini gul yuzida durri nob aylab.
Demak, birinchi misrada Sultoniy yorning kirib kelishini kabki
dari, ya’ni xushovoz qush, kaklikka qiyoslayapdi, bu yerda “-dek”
o‘xshatish vositasi qo‘llanganidan tashbehi sarehdan foydalanilgan.
Ikkinchi misra bevosita birinchi misra mazmuni bilan bog‘lanadi, tez
sur’atlar bilan bazmga kirib kelgan yorning yuzi gulga, yuzidagi ter
marjondek tizilgan durga o‘xshatilmoqda. Bu yerda shoir tashbehi
mo‘kadni chiroyli ishlatgan.
Sultoniy, Sa’diy, G‘oziy devonlaridagi she’rlarda tashbeh
asosida yaratilgan baytlarga misollarni juda ko‘plab keltirish
mumkin. Chunki tashbeh shoir o‘z fikrining badiiy ifodasini
o‘xshatishlar orqali bayon etishi uchun eng yaxshi imkoniyat beradi.
Jumladan, Sa’diyning ushbu baytida:
Har sori aylab nigohu o‘q mujgonin otib,
Olam ahlinin dilin afgori vayron ayladi.
[Devoni Sa’diy 1327 h.q. 68].
Bayt mazmunini badiiy jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, oshiq
yorning kiprigini o‘qqa o‘xshatadi va bu o‘q oshiqlarning yuragini
yaralashi ifodalanmoqda. Kiprikning ko‘rinishi bilan yoydan otiladi-
gan o‘qning o‘zaro tashqi jihatdan o‘xshashligi shoirga bu qiyoslash
imkonini bergan.
Tashbeh san’atida vositalarsiz qiyoslash bo‘lishi mumkin.
Bunday tashbehlar ham Sultoniy, Sa’diy, G‘oziylar ijodida uchraydi.
Jumladan, Sa’diyning ushbu baytida shunday beriladi:
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
55
Jamoling mehri ey dilbar sening shami’ gulistondur,
Muattar aylagan olamning zulfi anbar afshondur.
[Devoni Sa’diy 1327 h.q. 23].
Yorning jamoli mehri shunchalik issiqki, u guliston, ya’ni
olamdagi quyosh nuridek insonlarga taft, issiq harorat beradi, yorn-
ing shochlari esa atrofga muattar yoqimli hidini taratuvchi afshon
ya’ni sochuvchidir.
Navoiyning lirik asarlarida iqtibos nihoyatda chiroyli
san’atkorlik bilan qo‘llangan. Devonlarda iqtibosning darj
ko‘rinishi matnning bezagi, ziynati bo‘lish bilan birga muallif fikrini
quvvatlovchi, ko‘chaytiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. “Devoniy
Sa’diy”da iqtibosga ko‘plab murojaat etilgan. Jumladan, Sultoniyning
ushbu baytida mushtarak san’at turlaridan biri iqtibos va tarix
san’ati yashiringan:
Lillahil-hamd shohima aylab karam beintiho,
Anbiyolar xotami yoshig‘a yetkurdi Xudo.
“Yaratuvchiga hamd” bo‘lsinki, cheksiz karamlar aylab sho-
himizni payg‘ambarlar oxirgisi Muhammad Mustafo s.a.v.ning yoshi
– 63 yoshga yetkazdi. Bundan ushbu she’rning 1907-yili, ya’ni Feruz
63 yoshga yetganda yozilgani ma’lum bo‘ladi. Shu o‘rinda avliyolar
xotami iborasining Navoiyning “G‘aroyib us-sig‘ar” devonidagi
6-g‘azalning ushbu mat’lasini eslatib o‘tish o‘rinlidir:
Ey, nubuvvat xaylig‘a xotam baniy Odam aro,
Gar alar xotam, sen ul otkim, erur xotam aro.
(Ey payg‘ambarlar xayli - to‘dasiga bani Odam orasida
oxirgisi bo‘lgan zot. Agar ular uzuk – xotam bo‘lsa, sen shu uzukning
ko‘zisan). Bundan ko‘rinadiki, bu davr shoirlari Navoiydan bu joyda
ham o‘rnak olishgan.
Bundan tashqari payg‘ambarlar, tarixiy yoki afsonaviy
shaxslar nomi, mashhur tarixiy joylarni keltirish orqali talmeh san’ati
yaratilar ekan, shahzoda shoirlar devonlarida bu san’atga murojaat
etilgan she’rlar ko‘plab uchraydi. Jumladan, Sultoniyning quyidagi
baytida Jamshid jomi, ya’ni afsonalarga ko‘ra mayi tuganmas jom
tilga olinadi:
Mayi gulgun ila pur aylabon Jamshid jomni,
Ki qo‘ymushtur ulus ichra sani oliy maqom aylab.
[Devoni Sultoniy. 1327 h.q. 11].
Bu bilan shoir xalq ichida oliy maqom topgan ma’shuqa
afsonaviy podshoh Jamshid jomini ham qizil mayi ya’ni ishqi bilan
56
Sohiba UMAROVA
to‘ldirishi aytilmoqda. Farhod, Vomiq, Majnun ishqiga ishora
qilishning an’anaviy holati ham devonlarda ko‘p uchraydi. Jumladan,
Sultoniyning ushbu baytidagi kabi:
Tinmayin vaslingda man bo‘ldim parishon oqibat,
Vomiqu Farhoddek man zoru giryon oqibat.
[Devoni Sultoniy 1327 h.q. 13-14].
“Devoni G‘oziy”da ham talmeh asosida tuzilagan baytlar an-
chagina, masalan:
Gar surating ko‘rsa sani Farhod Shirin izlamas,
Majnun Laylidin kechar ko‘rganda zebo surating.
[Devoni G‘oziy 1327 h.q. 29-30].
Ma’lumki, arab alifbosidagi harflar ko‘proq to‘g‘ri, egri,
yoysimon, doirasimon shakllar bilan yoziladi. Sharqda shoirlar
arab harflariga ijodiy yondashib, muhim badiiy-estetik va falsafiy-
axloqiy g‘oyalarni ifodalashga harakat qilishgan. Shahzoda shoirlar
devonlaridagi turli janrdagi she’rlarda bu san’atga murojaat etilgan.
Bilamizki, ko‘proq hijron azobida qaddi bukilgan oshiqning ko‘rinishi
“dol”ga o‘xshatiladi. Sa’diyning ushbu baytida esa oshiqning
hijrondan qaddi bukilgangina emas, “nun” shaklidek oshiqning
qaddi g‘ujanak shaklida tiklab bo‘lmas holatga kelgani aytilmoqda:
G‘aming ostida qaddim nun bo‘lubdur,
G‘amu dardu alam afzun bo‘lubdur.
[Devoni Sa’diy 1327 h.q. 99].
Harfiy san’atdan bunday foydalanish shoir ijodida o‘ziga
xoslik, orginallikka olib kelgan, deyish mumkin. Sultoniyning ushbu
baytida ham harfiy san’atga shu tarzda murojaat etilgan:
To bo‘libman mubtalosi “ayn”, “shin”u “qof”ingi,
Qolmish ondin biri man zorda oromtob.
[Devoni Sultoniy 1327 h.q. 99].
Shoir bu o‘rinda “ishq” so‘zidagi “ayn”, “shin”, “qof” harflarini
o‘ziga tegishli deb bilmoqda va unga asir bo‘lganligi, oromi
ketganligini bayon etmoqda.
Murojaat, o‘kinish, gina, xayrixohlik ma’nolarini ifodalovichi
poetik vosita nido san’ati ekan, shahzoda shoirlar bu san’atdan
foydalanish orqali she’rlaridagi lirik qahramon qiyofasini yanada
yorqinroq, jonliroq ochishga erishadi. Quyidagi baytda Sultoniy nido
san’atini shunday yaratgan:
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
57
Eshitgil arzi holimni alo, ey xo‘blar shohi,
Yetibdur oshiqi zoringni aflok avjig‘a ohi.
[Devoni Sultoniy 327 h.q. 61].
Shoirning ma’shuqaga nisbatan “ey xo‘blar shohi”, ya’ni
go‘zallar shohi deb murojaatini qo‘llashdan asosiy maqsadi, nido etish
orqali o‘z qalbida kechayotgan ruhiy to‘g‘yonlarni aniq ifodalashdir.
Quyidagi baytda ham nido san’ati “ey mahliqo” birikmasi
orqali shakllangan:
Qilding manga javru jafo, ey mahliqo, ey mahliqo,
Ne jurm etib erdim sango ey mahliqo, ey mahliqo.
[Devoni Sa’diy 327 h.q. 7].
Umuman olganda, nido san’ati orqali lirik qahramonning
ichki kechinmalari, ruhiy dunyosi, his-tuyg‘ulari ifodalanadi.
Sultoniy ushbu baytida esa tanosibning go‘zal namunasi
qo‘llangan:
Furqatda qolib oyu yil, asru zaifu zorman,
No‘shi visolingdin mening dardimga yetkurgin davo.
Ko‘rinadiki, shoir oddiygina “oy”, “yil”, “asr” kabi mutanosib
so‘zlarni ketma-ket keltirish orqali ma’noni kengaytirish va kuchay-
tirishgan erishmoqda.
Feruz davrida yaratilgan devonlarning aksariyati o‘zbek tilida
bo‘lgan. Shu bilan birga, bu davrda yashab, ijod etgan shoirlarning
ayrimlari zullisonayn bo‘lishib, o‘zlarining o‘zbekcha va forscha
devonlariga tartib berishgan. Shahzoda shoirlar devonlari esa o‘zbek-
cha g‘azallar bilan birga fors-tojik tilidagi g‘azallar ham beriladi.
Biz “Devoni Sultoniy”ning 7095 raqamli qo‘lyozma nusxasida 30 ta
g‘azal shunday tarzda yozilganini aniqladik. Masalan, Sultoniyning
ushbu 7 baytli g‘azali mulamma’ ya’ni, shiru shakar usulida yozilgan:
Tushdi boshim ichra shavqi diydani ro‘yi sho‘mo,
Vah ne xush kundur, ki boshad maskanam ko‘yi sho‘mo.
Jannatul-ma’vo manga ko‘bdur haqiqat ko‘yi o‘,
Bas mening bog‘i bahorim gulshani ko‘yi sho‘mo.
Har sahar minnat chekar doyim az bodi sabo,
To mashomimg‘a yeturgay bo‘yi gisuyi sho‘mo.
Ko‘zlarim ravshan bo‘lur, ey Yusufi gulpirahan,
Gar yetursa qosid bodi sabo bo‘yi sho‘mo.
Qumridek har sarvning boshida afg‘on mekunam,
Asru mushtoq qildi bizni qaddi diljo‘yi sho‘mo.
Qomatingdin dahr bo‘stonida sarve tar no‘xost,
58
Sohiba UMAROVA
Gulda yo‘qdur rangu bo‘ hamchun guli ro‘yi sho‘mo.
Lutf ila qilg‘il nazar Sultoniyg‘a ey koni jud,
Ul erur doyim sanoxoni, duogo‘yi sho‘mo.
Sultoniy ushbu “Sho‘mo” radifli she’rida o‘zbekcha va tojikcha
so‘zlarni yonma-yon ravishda qo‘llar ekan, ularning mazmunini
shunday bog‘laydiki, natijada shoirning yoriga aytmoqchi bo‘lgan
so‘zlari serjilo, go‘zal va mantiqan boy holatda o‘z ifodasini topadi.
Sultoniyning “Yuzingdur bir guli jannat, ne jannat jannatul-
ma’vo, Labingdur, ey pari g‘uncha, ne g‘uncha g‘unchai humro” bayti
bilan boshlanuvchi g‘azali ham an’anaviy tus oladi. Shoir yorning
yuzini avval jannat guliga, keyin esa jannat maskaniga, labini avval
g‘unchaga, bundan qaytib, undan-da, yangi qiyos, ya’ni kuchliroq
bayonni tanlaydi. Bu kabi ruju’ asosida yaratilgan g‘azallar aslida
fors-tojik she’riyatida, aynan, Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy
kabi shoirlar ijodida uchraydi. Masalan, Tabibiyning forsiy devonida-
gi muxammaslaridan biri, ya’ni “12 muxammasi Tabibiy bar g‘azali
Jomiy”da shunday baytlar keladi:
Hamon dilbar, ki andozad mudomo bar saram savdo,
Na’qatat mekunad man xastaro andar jahon shekibo,
Jafovu zulm doim bar zamiri u buvad paydo,
Shudam bar surati oshiq, ki bar man mekunad g‘avg‘o,
Chi surat surati dilbar, chi dilbar dilbari barno.
E’tibor berilsa, o‘rta asrlardan shoirlar ijodida keng o‘rin olgan
va yetuk shoirlar shunday o‘ynoqi misralardan foydalanishgan.
Navoiy g‘azallariga tazmin yoki tatabbu’ bog‘lash Ogahiy,
Feruz, Munis, Ahmad Tabibiy hamda ularga ergashgan holda
shahzoda shoirlar Sultoniy, Sa’diy, G‘oziy, Asadlar ijodida ham ko‘plab
uchraydi. Jumladan, “Devoni Sultoniy”da keltirilgan 339 raqamli
g‘azal Alisher Navoiyning
“Sahar xovar shahikim charx uza xayli
hasham chekdi, Shioyi xat bila ko‘xsor uza oltun alam chekti”
bayti
bilan boshlanuvchi g‘azaliga tatabbu’ tarzda yaratilgan. Navoiyning
ushbu g‘azali “Xazoyin ul-ma’oniy”ning “Navodir ush-shabob”
devoni tarkibida 606-g‘azal bo‘lib kelgan. Navoiy ushbu g‘azalini
Hofiz Sheroziyning “Sahar chun xusravi xovar alam bar ko‘hsoron
zad...” misrasi bilan boshlanadigan g‘azaliga hamohang tarzda ijodiy
davom ettirgan.
Adabiyotshunos Y. Is’hoqov bu holatni shunday izohlaydi:
“Navoiyning Hofiz g‘azaliga ijodiy munosabati ikki xil ko‘rinishda
yuzaga kelgan. Birinchi bosqich – bu tatabbu’ tarzda ko‘rinadi.
Navoiy Hofizning mazkur g‘azaliga fors tilida tatabbu qiladi” va
59
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
ikkinchi bosqichda “Hofizdagi istioraviy poetik tasvir Navoiy
uchun turtki bo‘lgan. Navoiy vazn va radifni (“chekti” – “zad”ning
o‘zbekchasi, lekin mazmunan keng) saqlagan holda, ham mazmu-
nan, ham kompozitsiya jihatidan o‘ziga xos bo‘lgan yangi tipdagi
g‘azal yaratgan” [Is’hoqov 1983, 116].
“Navodir ush-shabob”ning dastlabki nashrlarida “Sa-
xar xovar shahikim charx uza xayli hasham chekdi...” misrasi bi-
lan boshlangan shoir g‘azali o‘n bayt etib beriladi [Navoiy 1959.
610]. Yo.Is’hoqov ham g‘azalning 10 baytli shaklini tahlilga tortgan
[Is’hoqov 1983, 116]. Aslida esa Hofizning “Sahar chun xusravi Xo
-
var alam bar ko‘hsoron zad...” misrasi bilan boshlangan g‘azali 13
baytdan iborat [Hofiz Sheroziy 1995, 142-143]. Navoiy tatabbu’si
ham 13 baytli bo‘lib, F.Sulaymonova tahriri ostida nashrga tayyor-
langan Alisher Navoiyning 20 jildlik “Mukammal asarlar to‘plami”
(1989-yil)da mazkur noqislik bartaraf etilgan va g‘azal 13 bayt
shaklida berilgan, keyingi nashrlarda ham bu kamchilik tuzatilgan
[Navoiy 2011. 609-610].
Yuqorida aytilganidek, Alisher Navoiyning “Sahar xovar
shahikim charx uza xayli hasham chekdi, Shioyi xat bila ko‘xsor uza
oltun alam chekti” bayti bilan boshlanuvchi ushbu g‘azali Xorazm
adabiy muhitidagi shoirlar ijodiga katta ta’sir qilgan. Jumladan,
Ogahiy ijodida ushbu muxammas yaratigan:
Shahi zarrin kulah chun subh dam tiyg‘i dudam chekti,
Siyohi nur olmoqqa jahonni yak qalam chekti,
Adam mulkiga zulmat lashkari turmay qadam chekti,
Sahar xovar shahi charx uzrakim xayli hasham chekti,
Shuo‘i xat bila ko‘hsor uza oltun alam chekti [Ogahiy 1972.
221].
Shahzoda shoirlarning deyarli barchasi Navoiy g‘azallari-
ga yo tatabbu’, yo muxammas bog‘lagani ma’lum bo‘ladi. “Devoni
Sa’diy”ning 80-81-betlaridagi “Zihi sariri risolat uzra erursan shoh”
deb boshlanuvchi 9-muxammasga e’tibor qaratadigan bo‘lsak,
muxammas matni shunday beriladi:
Zihi sariri risolat uzra erursan shoh,
Karam bila sanga Haq berdi oncha izzatu joh.
Shariating bila tuz yo‘l topar bori gumroh,
Yuz ko‘zingda muayyan kamoli sun’i Iloh
Ne yuzdurur bu, ne ko‘z, laa ilaaha illalloh.
Ma’lum bo‘ladiki, Sa’diy muxammasi Alisher Navoiyning
“G‘aroyib us-sig‘ar” devonidagi “Yuzu ko‘zungda muayyan kamoli
60
Sohiba UMAROVA
sun’i Iloh” deb boshlanuvchi na’t g‘azaliga yozilgan. Sa’diy muxam-
masi ham payg‘ambarimizning ta’rifu tavsiflari, Muhammad s.a.v.ning
Xudoyi Taoloning sharafiga muyassar bo‘lgani va barcha musulmon
ahli uchun payg‘ambar xulq-atvori asosiy mezon ekanligini taran-
num etadi.
Shabe sango qilibon lutfni Xudo shomil,
Karam birla sani dargohig‘a qilib vosil.
Qilib u dam bori maqsudlaringni Haq hosil.
Jamoling oyinayi “Vash-shams” surasi nozil,
Ko‘zing qarosig‘a “mo zog‘” surmasi hamroh.
Shu o‘rinda aytish kerakki, Sa’diy muxammasida Navoiy
g‘azali baytlaridagi ba’zi so‘zlar o‘zgargani ma’lum bo‘ladi.
Jumladan, biz muxammasnig 2-bandi 4-misrasida Navoiy g‘azalidagi
“ko‘zgusi” so‘zi o‘rniga “surasi” so‘zi yozilgan. Ya’ni, Alisher Navoiy
g‘azalida “Jamoling oyina va-sh-shamsi ko‘zgusi nozil” bo‘lsa,
qo‘lyozmada “Jamoling oyinai va-sh-shamsi surasi nozil” yozilgan.
Yoki muxammasning 5-bandi 5-misrasida Navoiy g‘azalidagi
“hasratingdin” so‘zi o‘rniga “furqatingdin” so‘zi tanlangan. G‘azalda
“Emaski charx chekar kecha hasratingdin oh” bo‘lsa, qo‘lyozmada
“Emaski charx chekar furqatingdin o‘ylaki oh” tarzida bitiladi.
Muxammasning oxirgi bandi shunday yakunlanadi:
Bu Sa’diy ummatingiz xaylidin qavm o‘lg‘ay,
Shafoating mayin ichmak onga rusum o‘lg‘ay.
Kuroming bila ul sohib ulum o‘lg‘ay,
Navoiy gulshanini nargisi nujum o‘lg‘oy,
Ko‘z uchidin onga qilsang hisob vaqti nigoh.
Shahzoda shoirlar devonlaridagi she’rlarning yana ko‘pi
zamona shoh va shoiri Feruz she’riyatiga monand yozilgan. Sultoniy
devonidagi taxmislarning 12 tasi Feruz g‘azaliga bog‘langan. Xusu-
san, Sultoniy “Devon”i 140-141-sahifalarida berilgan 2-muxammasi
shunday boshlanadi:
Niqob olib yuzingdin, kelki mushtoqi uzoringman,
Hamisha g‘am bila hamxona bo‘lg‘on dilfigoringman.
Jafo qil gar vafo qil bandayi beixtiyoringman,
Tarahhum aylagil, ey sho‘x, kim ishq ichra zoringman,
Giriftor kamandi tori zulfi mushkboringman –
bandi bilan boshlanuvchi hasbi hol shaklidagi muxammasi
bog‘langan Feruzning “Tarahhum aylagil, ey sho‘x, kim ishq ichra
zoringman” deb boshlanuvchi 9 baytli g‘azali uning “Devon”idan
61
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
o‘rin olgan [Feruz 1994. 74].
Feruzning ushbu g‘azali Alloh muruvvatini istagan bandaning
holatini ifodalovchi g‘azal bo‘lib, dargohingdan mahrum aylama,
sening yaqining bo‘lish muruvvatdir, der ekan, bu Allohga murojaat
ekani ochiq ko‘rinadi. Oshiq holini bayon etar ekan, jafo toshini urib,
ya’ni hayotda ko‘p qiyinchilik ko‘rsatib, boshimni majruh etmasligini
so‘raydi, oshiq o‘zini yoriga vafo bobida meva beradigan daraxtga,
zoru hayronlikda yorni gul, o‘zini tikanga o‘xshatadi. Feruz g‘azalining
sakkizinchi baytida: “Manga aylab labolab dambadam sog‘ar tut, ey
soqiy, Qo‘lingdin boda ichmay, muddatedurkim, xumoringman”, -
derkan, shoirning g‘azaldagi maqsadi to‘la ochilgandek bo‘ladi.
Feruzning badiiy mahoratdagi komronlig‘i xususida so‘z
ketarkan mualliflar shunday yozishadi: “Feruz g‘azaliyotining ajoyib
xususiyatlaridan biri shuki, unda “savolu javobi oshiq va ma’shuq”
uslubidagi g‘azallar ko‘p. Bu uslubdagi g‘azallar Xiva adabiy muhitida
Muhammadrizo Ogahiy devonida asosiy o‘rin tutar edi. Feruz ushbu
uslubni ustozi Ogahiyga muhabbatdan orttirdi” [Rahim D., Matrasul
Sh., Jo‘maxo‘ja N. 1995. 54]. Savol-javob tarzida yozilgan g‘azallar
shahzoda shoirlar devonlarining deyarli barchasida uchraydi.
Jumladan, Sultoniyda:
Dedim: munavvar qil ko‘zum o‘tlug‘ uzoring ko‘rsatib,
Dedi: netarsan bu hazin joning ul o‘tg‘a o‘rtatib.
Dedim: labingni sharbati shirinmudur chun salsabil,
Dedi: bilurmusan oni to ko‘rmasang la’lim totib.
Dedim: hazin ko‘nglimni qil xursand chehrang ko‘rsatib,
Dedi: seni qatl aylagum hijron o‘tig‘a g‘urtatib.
Dedim: manga kamroq qil, ey nozanin, javru sitam,
Dedi: jarohat qilg‘omen senga ne noz o‘qin otib.
Toza jon topg‘usidur Sultoniy ar ey, nozanin,
Kulbasig‘a kel oning bazmi visolingni ko‘rub.
Ko‘rinadiki, Feruz ijodi shahzoda shoir tomonidan ijodiy
rivojlantirilgan, g‘azallariga xos bo‘lgan holatlar kengaytirilgan.
Xulosa
Xiva adabiy muhitida shoh va shoir Sayyid Muhammad
Rahimxon Soniyning tashabbusi va taxti nazari ostida shahzoda
shoirlar ijodida juda katta badiiyat namoyon bo‘lgan. Talabchan
shoh har bir ijod vakilining she’riyatiga alohida e’tibor qaratgani
tazkiralardagi xotiralarda eslab o‘tiladi. Feruz o‘z saroyida o‘rta
asr adabiy muhiti vakillarining san’atkorligini ko‘rishni xohlagan.
Ayniqsa, Feruz “Ajab zamone hukmdori” (“Boburnoma”dan) bo‘lgan
62
Sohiba UMAROVA
Husayn Boyqaro davridagi adabiy muhit Xivada namoyon bo‘lishini
istagan. Shu sababdan ham Tabibiy o‘z vaqtida saroy shoirlari haqida
gapirganda “bularga Navoiy ijodi xuddi mayoqdek, ular shunga
intiladilar, lekin hech biri Navoiy badiiyatiga yetisha olmaydi” deygan
ta’rifini eslash kifoya bo‘ladi (B.Qosimov va A.Erkinovlar ishlarida
bunga kengroq to‘xtashgan). O‘z asarlari badiiyatini kuchaytirishga
intilgan shahzodalar ham devonlarida an’anaviylikni saqlagan holda
lafziy va ma’naviy san’atlardan foydalanishga intilishgan. Shahzoda
shoirlar ma’lum bir pog‘onaga erishgandan so‘ng shoh Feruz o‘z
g‘azallariga tatabbu’ yozishlariga buyurgan, shohning mahrami
va shoirlar yetakchisi Ahmad Tabibiy esa payravlar majmuasini
tuzgan. Xorazm adabiy muhitida boshqa jarayonlar kabi devonchilik
kuchaygan, har bir ijodkor shoir o‘z oldiga devon yaratishni maqsad
qilishgan. Shu ma’noda shahzoda shoirlar ijodining, xususan,
devonlarining tartib berilishi ularning targ‘ibotchisi va homiysi
Feruz ijodi bilan bog‘liqdir. Shahzoda shoirlar Xiva adabiy muhitini
davom ettiruvchilari sifatida bu jarayonda ildam bo‘lishlari shart
edi. Ana shuni nazarda tutgan Feruz kezi kelganda adabiy muhitni
siyosati bilan ushlab turishga qattiq harakat qilgan va bunga to‘la
ma’noda erishgan.
Adabiyotlar
Алишер Навоий. 1996. Мажолис ун-нафоис. – T.: “Фан”.
Алишер Навоий. 1959. Хазойинул маоний. Наводир уш-шабоб. –Т.:
Ўзбекистон Фанлар академияси нашриёти.
Алишер Навоий. 1989. Наводир уш-шабоб. – Т.: “Фан”.
Алишер Навоий. 2011. Хазойин ул-маоний. Наводир уш-шабоб. –Т.:
“Tamaddun”.
Бобожон Тарроҳ. 1994. Хоразм навозандалари. – Т.: Ғафур Ғулом
номидаги Адабиёт ва сан’ат нашриёти.
Девони Хожа Шамсиддин Муҳаммад Ҳофизи Шерозий. 1374/1995. –
Теҳрон, Нашри жумҳурий.
Жумахўжа Н., Адизова И. 1995. Сўздин бақолироқ ёдгор йўқдур. – Т.:
“Фан”.
Исҳоқов Ё. 2014. Сўз санъати сўзлиги. –Т.: “Ўзбекистон”.
Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси (Хазойин ул-маоний асосида). – Т.:
“Фан”, 1983. – Б. 116.
Комил Хоразмий. 2016. Ферузнома. – T.: “TURON-IQBOL”.
Огаҳий. Асарлар. II жилд. Девон. 1972. – Т.: Адабиёт ва санъат
нашриёти.
Раҳим Д., Матрасул Ш., Жумахўжа Н. 1995. Феруз. – Т. “Ўзбекистон”.
Сирожиддинов Ш., Умарова С. Ўзбек матншунослиги к̨ирралари. – Т.:
Akademnashr, 2015.
Умарова, С. 2023. Суйима Ғаниева илмий-адабий мероси: тадқиқот
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
63
усуллари ва мезонлари. Каталог монографий, 1(4), 3–90.
Феруз. Элга шоҳу ишққа қул. Девон. 1994. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти.
Эркинов А., Полвонов Н., Аминов H. 2000. Муҳаммад Раҳимхон II –
Феруз кутубхонаси феҳристи. – Т.: “Янги аср авлоди”.
O‘zR Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozma
inv.raqami: 909-IV.
ناوید یدعس
Qo‘lyozma. Inv.raqami: AP7092-.
ناوید یناطلس
Мajmua. Qo‘lyozma. Inv.raqami: P N.909-V.
Jabborov, N. (2021). “Firdavs ul-iqbol”–Ogahiyning badiiytarixiy nasrdagi
ilk tajribasi. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 3(3).
Jabborov, N. (2019). Ogahiy “Zubdatu-t-tavorix” asarining qo ‘lyozmalari
va adabiy manba sifatidagi qimmati. Oltin bitiglar–Golden
Scripts, 3(3).
Мадиримова, С. (2022). Мутриб хонахароб ва унинг адабий
мероси.
Каталог монографий
,
2
(2), 3-137.
Madirimova, S. (2021). “Majmuayi muxammasoti ash-shuaroyi Feruzsho-
hiy” to ‘plamida Mutrib she’rlari. Oltin bitiglar–Golden
Scripts, 1(1).
Мадиримова, С. (2020). Text edition issue of mutrib poems. in
Library, 20(2), 1262-1274.
Мадиримова, С. (2020). Gazelles of Mutlib Khonakharob copied into Bayaz
manuscript. in Library, 20(2), 1-4.
Amonov, S. (2020). SCIENTIFIC DESCRIPTION OF THE MANUSCRIPTS OF
SOURCES DIVANS AKHMADA TABIBI. Theoretical & Applied
Science, (1), 316-319.
Amonov, S. (2021). Sources of ahmad tabibi’s creation. ACADEMICIA:
AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH
JOURNAL, 11(1), 90-95.
Amonov, S. (2023). Tabibiy debochalari. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 2(2).
64
Sohiba UMAROVA
“Traditionalism in the works of prince poets”
Sohiba Umarova
1
Abstract
This article analyzes poems in the Devas of Sultani, Saadi, Ghazis
from the princely poets who created in the Khwarezmian literary envi-
ronment of the late 19th – early 20th centuries. Prince poets fed from the
school of teachers, attached Nazira to the UAS, mastering classical poetry
written in Persian-Tajik, Turkic languages. The article shows the lyrics of
Prince poets the evolution of icons, the role of the means of artistic rep-
resentation, the skill of using spiritual and lifesian Arts, which increase
the power of artistic influence. Also, the lyrical poems, which take place
from the devons of Prince poets, analyze the creation of poetic expressions
based on fine arts such as tashbeh, tazod, tajnis, nido, talmeh, Kitabat.
Key words:
Khorezm, Prince poets, poetics, nazira, fine arts, visual
medium, image, bayt, tazad, talmeh, kitabat, tashbeh.
References
Alisher Navoiy. 1996. Majolis un-nafois. – T.: “Fan”.
Alisher Navoiy. 1959. Xazoyinul maoniy. Navodir ush-shabob. –T.:
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi nashriyoti.
Alisher Navoiy. 1989. Navodir ush-shabob. – T.: “Fan”.
Alisher Navoiy. 2011. Xazoyin ul-maoniy. Navodir ush-shabob. –T.: “Tamad-
dun”.
Bobojon Tarroh. 1994. Xorazm navozandalari. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti.
Devoni Xoja Shamsiddin Muhammad Hofizi Sheroziy. 1374/1995. –Tehron,
Nashri jumhuriy.
Jumaxo‘ja N., Adizova I. 1995. So‘zdin baqoliroq yodgor yo‘qdur. – T.: “Fan”.
Is’hoqov Yo. 2014. So‘z san’ati so‘zligi. –T.: “O‘zbekiston”.
Is’hoqov Yo. Navoiy poetikasi (Xazoyin ul-maoniy asosida). – T.: “Fan”,
1983. – B. 116.
Komil Xorazmiy. 2016. Feruznoma. – T.: “TURON-IQBOL”.
Ogahiy. Asarlar. II jild. Devon. 1972. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti.
Rahim D., Matrasul Sh., Jumaxo‘ja N. 1995. Feruz. – T. “O‘zbekiston”.
Sirojiddinov Sh., Umarova S. O‘zbek matnshunosligi qirralari. – T.:
Akademnashr, 2015.
1
Umarova Sokhiba Zakirovna
– doctor of philosophy PhD, Uzbek Language and
literature University named after Alisher Navoi.
E-mail:
sohibaumar@gmail.com
ORCID ID:
0000-0002-8733-8973
For citation:
Umarova, S. Z. 2024. “Traditionalism in the works of prince poets”.
U
zbekistan: Language and Culture 2(2)
:
50-65.
65
Shahzoda shoirlar ijodida an’anaviylik
Umarova, S. 2023. Suyima G‘anieva ilmiy-adabiy merosi: tadqiqot usullari
va mezonlari. Katalog monografiy, 1(4), 3–90.
Feruz. Elga shohu ishqqa qul. Devon. 1994. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti.
Erkinov A., Polvonov N., Aminov H. 2000. Muhammad Rahimxon II – Feruz
kutubxonasi fehristi. – T.: “Yangi asr avlodi”.
O‘zR Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti. Qo‘lyozma
inv.raqami: 909-IV.
ناوید یدعس
Inv.№ AP
7092-.
ناوید یناطلس
Inv.№ P N.
-909V.
Jabborov, N. (2021). “Firdavs ul-iqbol”–Ogahiyning badiiytarixiy nasrdagi
ilk tajribasi. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 3(3).
Jabborov, N. (2019). Ogahiy “Zubdatu-t-tavorix” asarining qo ‘lyozmalari
va adabiy manba sifatidagi qimmati. Oltin bitiglar–
Golden Scripts, 3(3).
Мадиримова, С. (2022). Мутриб хонахароб ва унинг адабий
мероси. Каталог монографий, 2(2), 3-137.
Madirimova, S. (2021). “Majmuayi muxammasoti ash-shuaroyi
Feruzshohiy” to ‘plamida Mutrib she’rlari. Oltin bitiglar–
Golden Scripts, 1(1).
Мадиримова, С. (2020). Text edition issue of mutrib poems. in
Library, 20(2), 1262-1274.
Мадиримова, С. (2020). Gazelles of Mutlib Khonakharob copied into Bayaz
manuscript. in Library, 20(2), 1-4.
Amonov, S. (2020). SCIENTIFIC DESCRIPTION OF THE MANUSCRIPTS OF
SOURCES DIVANS AKHMADA TABIBI. Theoretical & Applied
Science, (1), 316-319.
Amonov, S. (2021). Sources of ahmad tabibi’s creation. ACADEMICIA:
AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH
JOURNAL, 11(1), 90-95.
Amonov, S. (2023). Tabibiy debochalari. Oltin bitiglar–Golden Scripts, 2(2).
