25
ИЛОВАЛИ ЭЛЕМЕНТЛАРНИНГ АСОСИЙ ИФОДАГА
БОҒЛАНИШ УСУЛЛАРИ ҲАҚИДА
З.Саидов (СамДЧТИ магистранти),
проф. М.Бегматов (СамДЧТИ)
Аннотация: Ушбу мақола иловали элементларнинг асосий ифодага боғланиш
усулларини ёритиб беришга қаратилган бўлиб, унда О.П. Жданованинг илова
конструкциясига берилган таъриф ҳақида гап боради.
Калит сўзлар: илова констукцияси, илова ҳодисаси, иловали элементлар
Илова констукцияларни ўрганишни ҳам назарий, ҳам амалий аҳамияти
каттадир. Чунки бу масала жуда кўплаб тилшунос олимларнинг диққат эътиборини
жалб қилмоқда. Илова конструкциялар масаласи ҳам стуктуравий, ҳам
семантик ва
стилистик томондан ўрганилиб, ҳар хил талқин қилинмоқда.
Илова констукция масаласи бу биринчидан, стилистик масаладир. Шунинг
учун ҳам кўпинча тилшунос олимлар, унинг ана шу томонини ўрганиб, структуравий
ва маъно хусусиятини четда қолдирмоқда
.
Бироқ бу масала ҳар томонлама
ўрганилганда у тўғрисида тўлиқ маълумот олиш мумкин бўлар эди. Мазкур
мақоланинг асосий моҳияти ҳозирги замон немис тилида давомли характерга эга
бўлган илова конструкцияларнинг структуравий ва маъно хусусиятини акс эттириш
билан боғланган.
Чунки биргина илмий мақолада
илова конструкцияларнинг юқорида қайд
этилган ҳамма аспектларни акс эттириш мақсадга мувофиқ бўлмайди. Агарда унинг
стилистик томонини ҳам ўрганадиган бўлсак, у ҳолда бизлар унинг структуравий ва
маъно хусусиятига ҳам эътибор берган бўламиз.
Бу ерда давомли характерга эга бўлган илова конструкцияларнинг
структуравий ва маъно ҳолатига кўпроқ эътибор берамиз. Бу мақсадни амалга
ошириш учун, энг аввало
,
илова конструкцияга таъриф берсак, кейинчалик асосий
мақсадга
ўтсак. Маълумки тилшунослик фанида илова констукцияларга жуда кўп
хилма хил таърифлар берилган ёки унинг туб моҳиятини ечишга ҳаракат қилинган.
Бироқ илова конструкцияларнинг туб моҳиятини ечишдаги ҳаракатлар ҳам ҳар хил
бўлган.
Масалан, бу ерда О.П.Жданова томонидан илова конструкцияга нисбатан
берилган таърифни келтирайлик. У киши синтактик алоқалар ўртасида иловали
алоқанинг тутган ўрни (рус “О месте присоединитеьной связи в ряду синтаксических
отношений” мақоласида шундай ёзган: “И так, присоединительными конструкциями
мы называем такие синтаксические структуры, где к законченному предложению
присоединяется синтаксически и коммуникативно несамостоятельная часть, которая
по отношению к составу этого предложения является или его главным членом,
дополненнем, обстоятельством или же осложняющей конструкцией”.
Бу таърифнинг мазмунини ўзбекча шундай тушуниш мумкин: илова
конструкциялар деб шундай синтактик бирликка айтиладики, бу бирлик доимо
иккита муҳим компонентлардан иборат бўлиб, бу компонентлар мураккаб синтактик
бутунлик таркибида бир
-
бирлари билан доимо синтактик ва маъно томонидан
алоқада бўлади.
Бу компонентларнинг биринчи қисми шартли равишда асосий ифода деб:
иккинчи қисми эса иловали элемент деб аталади. Илова конструкцияларнинг
структуравий типлари
,
яъни содда ва мураккаб бўлишлиги, ана шу асосий ифоданинг
26
составига кирувчи иловали элементларнинг сонига қараб белгиланади: агарда асосий
ифода таркибига кирувчи иловали элементларнинг сони бирдан ошмаса, бундай
иловали конструкциялар содда илова конструкциялар дейилади.
Агарда асосий ифода таркибига кирувчи иловали элементларнинг сонли икки
ва ундан ортиқроқ бўлса, бундай илова конструкциялар мураккаб структуравий илова
конструкциялар деб аталади.
Иловали элементларнинг асосий ифодага қандай йўл билан
бирикиши
жиҳатидан иловали конструкциялар икки типга ажратиладилар:
1.
Бириктирувчи воситалар ёрдамида бириккан иловали элементлар;
2.
Бириктирувчи воситаларсиз
–
интонация орқали бириккан иловали
элементлар.
Биринчи типда илова конструкцияларнинг компонентлари
орасидаги синтактик
алоқларни амалга оширишда бириктирувчи воситалар хизмат қилади. Ана шу
бириктирувчи воситалар функциясида боғловчилар ва боғловчилар вазифасида
келувчи айрим сўзлар келади.
Иккинчи типда асосий ифода билан иловали элементлар ўртасидаги
синтактик
алоқалар бириктирувчи воситаларсиз, яъни интонация йўли билан амалга ошади.
Илова конструкцияларда, иловали элементлар бириктирувчи воситаларсиз бириккан
гап шаклида бўлади.
Бироқ мазмунан бу каби иловали элементлар асосий ифода билан биргаликда
ўзаро яхлит бир умумий
фикрни англатишга қаратилган бўлади ва иловали элемент
талаффузда текис интонация билан айтилади.
Худди ана шундай хусусиятларга биз бу ерда таҳлил
қиладиган давомли
характерга эга бўлган илова конструкциялар эгадир.
Давомли характерга эга бўлган иловали конструкцияларнинг структуравий ва
семантик хусусиятларини ўрганишда, ҳозирги замон немис ёзувчиларининг бадиий
асарлари асосида тўпланган мисолларга амал қиламиз
,
биз олиб борган кузатувлар
ҳозирги замон немис адабий тилида давомли
характерга эга бўлган илова
конструкцияларнинг ниҳоятда кўплиги ва уларнинг структуравий жиҳатдан хилма
-
хиллигини тасдиқламоқда.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Жданова О.П. О месте присоединительной связи в ряду синтаксических
отношений. сб.: синтаксис и интонация.
-
Уфа, Изд
-
во Башкирск гос. ун
-
та. 1976.
-
с.
142-146
2. Бушуй А.М. Лингвистика текста и речевая деятельность. Матн ва унинг
талқини. Халқаро илмий
-
назарий конференция материаллари (Самарқанд 16
-18-
ноябр
2000 йил).
–
Самарқанд: СамДЧТИ, 2000.
–
б. 20
-29.
3. Расулова М.И. Соотношение мыслительных и лексических категорий в
лингвистических исследованиях. Халқаро илмий
-
назарий конференция материаллари.
(
Самарқанд 2004 йил 26
-
27 ноябрь
). –
Самарқанд: СамДЧТИ, 2004.
–
б. 182
-184.
4. Begmatov M. About speech word in modern German //9th International
Conference" Science and practice: a new level of integration in the modern world", Scope
Academic House. – 2019. –
С
. 32-35.
5. Kilichboevich, Jumaev Orifjon, and Mitanova Shakhlo Nematullaevna. "Different
views on the essence of separation and accession."
ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal
11.5 (2021): 376-380.