79
GERMAN TILLARIDA HAFTA KUNLARINING
NOMLANISHIGA ETIMOLOGIK YONDASHUV
prof. P.J.Nazarov, J. P.Jo‘ramurodov (SamDCHTI)
Annotation: In this article has been given an etymological description of the names
of weekdays in German and in English.
Аннотация: В статье описаны этимологические происхождения названий дни
недель в недель в немецком и английском языках.
Ma’lumki, onomastika tilshunoslikning bir bo‘limi hisoblanib, u turli nomlarning
kelib chiqishi sabablarini o‘rganadi. Onomastika fanining mohiyatini tushunib yetishimiz
uchun esa eng avvalo tegishli leksik qatlamga etimologik nuqtai nazardan yondashishimiz
talab etiladi. Bizningcha, leksik qatlamni, shu jumladan, atoqli va turdosh otlarni etimologik
jihatdan o‘rganish orqali har qanday tilning inson ehtiyoji tufayli shakllangan ijtimoiy
hodisa ekanligini tushunib yetishimiz oson kechadi.
Kishilarning ma’lum bir iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy munosabatlarga kirishuvi tufayli
har qanday tilning eng avvalo leksik qatlamida o‘zgarish kuzatiladi. Xususan P.Nazarovning
“Nemis tiliga o‘zlashgan so‘zlarning imlosi xususida” nomli maqolasida “ …nemis tili
yillar davomida qo‘shni davlatlarning tilari, jumladan qadimgi lotin tili, shuningdek italyan,
frantsuz, ispan, rus, ingliz tillaridan olingan so‘z va iboralar asosida o‘z lug‘at boyligini
boyitgan” deb ta’kidlab o‘tilgan. (qarang: Xorijiy filologiya jurnali, 2018 y., 44-bet)
Biz Yevropa madaniyatining asosi bo‘lgan qadimgi Yunoniston va Rim imperiyasida
ishlatilgan yunon va lotin tillaridagi so‘zlarning etimologiyasiga e’tibor qaratgan holda, bu
tillardagi aksariyat leksik qatlam bilan german tillaridagi so‘zlarning asoslari bir ekanligini,
ular qadimgi xalqlarning shakllanish tarixiga, ularning madaniyati va turmush tarziga, tabiat
va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarning kishilar tomonidan talqin qilinishiga bevosita
bog‘liq ekanligining guvohi bo‘lishimiz mumkin.
Tarixiy ma’lumotlarda keltirilishicha, qadimgi davrda odamlar ko‘p xudolarga
e’tiqod qilishgan. Kishilarning turli xudolarga ishonishlari kuchli bo‘lganligidan, turli xil
tillarda aynan xudo nomlari bilan atalgan yoki xudo nomlariga bevosita bog‘liq bo‘lgan
nomlar paydo bo‘lgan. Masalan, o‘zbek tilidagi “Tangriberdi, Ollomurod, Xudoynazar”
ismlari kabi, nemis tilida ham “Teodor, Gottfred, Mannfred” kabi ismlar xudo nomlari
asosida yuzaga kelgan. Yoki bunday nomlarni toponomik atamalar misolida ham ko‘rish
mumkin. Masalan: Yevropadagi Gdansk, Gdinya, Odinse, Gyottingen, Mannheim,
Tyuringen kabi geografik joy nomlari aynan xudolar sharafiga qo‘yilgan.
Shuni ta’kidlab o‘tishimiz kerakki, nafaqat shaxs oti yoki joy nomlari, balki boshqa
so‘zlarning paydo bo‘lishida ham xudolarning nomlari muhim o‘rin tutadi. Fikrimizning
isboti sifatida, ushbu maqolamizda bir qator tillarda hafta kunlari nomlarining kelib
chiqishini qarab chiqamiz.
Wikipedia ma’lumotlariga ko‘ra, ko‘pchilik qadimgi xalqlar hafta kunlarini dastlab
planeta nomlari bilan atashgan. O‘z navbatida planeta nomlari qadimgi xalqlar uchun aynan
xudo nomlari tarzida qabul qilingan. Masalan, Yunonistonda, quyosh (Sunus), oy (Monus;
Manus), mars (Ares – urush xudosi), merkuriy (Hermes – tijorat bilan shug‘ullanuvchi
xudo), jupiter (Zeus – bosh xudo, jamiki insoniyat, osmon jismlari hamda momoqaldiroq
xudosi), venera (Aphrodite – sevgi xudosi) va saturn (Cronos – borliqni bunyodga keltirgan
xudo) planetalariga tegishli xudo nomlari berilgan. / https://en.m.wikipedia.org.wiki
80
Rimliklar
yunonistonliklar
tomonidan
ishlatilgan
xudo
nomlariga
biroz
o‘zgartirishlar kiritgan. Masalan, ular dengiz xudosi Ptolemey o‘rnida Neptun, urush xudosi
Ares o‘rnida Markus so‘zlarini ishlatishgan.
https://www.vikingeskibsmuseet.dk
“German filologiyasiga kirish” fani bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borishgan
olimlarning (
М.Г.Арсеньева,
X.R.Raximov
,
B.T Tursunov
., Е.Н.
Руденко,
M.I.
Gadoyev...
)
ta’kidlashlaricha, qadimgi germanlarning xudolari Teu/Teo, Mann, Thor,
Odin/Wodan deb nomlangan.
Bundan xulosa kelib chiqadiki,
qadimgi german qabilalari
hafta kunlariga, jumladan seshanba, chorshanba, payshanba va juma kunlariga o‘z
xudolarining nomlarini berishgan. Masalan, mars planetasini “Tur”, merkuriyni
“Odin/Wodan”, yupiterni “Thor”, venera planetasini esa “Frigg” deb nomlashgan.
https://www.quickanddirtytips.com.
Zamonaviy ingliz tilidagi hafta kunlarida aynan ushbu xudolarning ismlarini yaqqol
kuzata olamiz:
Son
day,
Mon
day,
Tues
day,
Wedn
esday,
Thur
sday,
Fri
day,
Satur
day.
Zamonaviy nemis tilida esa hafta kunlarining nomlari biroz o‘zgarishga uchragan
bo‘lsa ham (masalan “Mittwoch” so‘zi “hafta o‘rtasi” degan ma’noni anglatadi), lekin xudo
nomlari nemischa talqin qilingan holda saqlanib qolganligining guvohi bo‘lamiz, ya’ni: Dio
(Tio, Teo,Tiu) xudosi sharafiga “Dienstag” –seshanba, momaqaldiroq xudosi sharafiga
“Donnerstag” nomlari kelib chiqqan.
Yuqorida keltirilgan fikrlarga tayangan holda shunday xulosa chiqarishimiz
mumkinki, qadimgi german qabilalarining so‘z boyliklari shakllanishida
yunonistonliklarning va rimliklarning tabiat jismlariga bo‘lgan munosabatlari, ko‘p
xudolikka bo‘lgan e’tiqodlari muhim ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Арсеньева М.Г. Введение в германскую филологию.
–
М.: Высшая школа,
1980. -
319 с.
2.
Gadoyev M.I. Roman-German filologiyasiga kirish. –Buxoro, 2010.
3.
Nazarov P.J. Nemis tiliga o‘zlashgan so‘zlarning imlosi xususida // “Xorijiy
filologiya” ilmiy-uslubiy jurnali. –Samarqand, 2018.
№ 4 (69)
4.
(https://uz.denemetr.com)
5.
https://en.m.wikipedia.org.wiki
6.
https://www.vikingeskibsmuseet.dk
7.
https://www.quickanddirtytips.com.
