90
O‘ZARO QARINDOSH BO‘LMAGAN TILLAR KESIMIDA
LEKSIK QIYOSLASHLAR
(o‘zbek va got tillari misolida)
prof. P.J.Nazarov ( SamDChTI),
J.Isroilov (SamDChTI magistranti)
18-asrning oxiri va19-asrning boshlariga kelib ko‘plab olimlar tillar o‘rtasidagi
sistematik o‘xshashliklar faqatgina tillarning qarindoshligi bilan – bir umumiy bobo tildan
kelib chiqqanligi bilan, keyinchalik esa har bir til alohida, mustaqil rivojlanganligi bilangina
tushuntirish mumkin degan xulosaga kelishgan.
Manbalarda ta’kidlanishicha, ingliz sharqshunosi Vil’yam Jons (1746-1794) ilk bor
sanskrit tilini yunon va lotin tillariga qiyoslab, bu tillar o‘rtasidagi yaqinlik, qarindoshlik
borligi borasida fikr bildirgan. (Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik (komparativistika) BuXDU,
2019.) http://elib.buxdu.uz>pajes>item
1808 yilda nemis olimi Karl Vilgelm Friedrich Shlegelning “Über die Sprache und
Weisheit der Indier” (“Hindlarning tili va donishmandligi”) nomli asarini chop ettiradi va bu
asarida sanskrit tilini lotin, grek, got va fors tillariga leksik va grammatik jihatdan
solishtirib, bu tillar kelib chishiga ko‘ra umumiy asosga ega ekanligini ta’kidlab o‘tadi.
(https://de.m.wikipedia.org>wiki)
Biz german tillarini o‘rganish jarayonida shunga amin bo‘ldikki, german tillarining
etimologik kelib chiqishi qadimgi got tili bilan chambarchas bog‘liqdir. Got tili
shakllanishida esa qadimgi lotin, yunon, slavyan, kelt tillari kabi xun tilining ham ta’siri
kattadir.
Wikipedia ma’lumotlariga ko‘ra, miloddan oldingi 1-asrda xunlar (gunnlar) va
Xitoyda yashovchi boshqa qabilalar o‘rtasida nizo kelib chiqqan va milodiy 155–
160-yillarda Markaziy Mug‘ulistondan sharqqa siqib chiqarilgan. Shimoliy xunlarning bir
qismi 2-asrda g‘arbga chekinib, mahalliy xalqlar bilan chatishib, Yevropada gunnlar nomini
olgan va hozirgi Vengriya (qiyoslang: qadimgi got tilida Hungarn – xunlar o‘lkasi)ga asos
solgan. Shimoliy xunlarning yana bir qismi Yuyeban (hozirgi Farg‘ona viloyatining Yaypan
hududi) nomi bilan Yettisuv va Tarbag‘atayda o‘rtoqlashgan. 4-asrning 70-yillarida xunlar
Ermanarix davlatini ag‘darib (375-yil ), ostgotlarning katta qismini bo‘ysundirishgan…
Xunlar 447 yil Attila boshchiligida Sharqiy Rim imperiyasiga yurish qilib, uni o‘zlariga
bo‘ysindirgan (https://uz.m.wikipedia.org.>wiki)
German filologiyasiga kirish fani bo‘yicha tadqiqotlar olib borishgan olimlarning
ta’kidlashlaricha, eramizning 3-4 asrlarida gotlar run alifbosidan foydalanishgan. Run
alifbosini esa xunlar Yevropaga olib kirishgan. Aslida run yozuvi qadimgi mug‘ul-turk
qabilalarining yozuvi hisoblangan.
Qiyoslang: „Rhun“ so‘zining o‘zagida „xun“ so‘zi mavjud, qadimda ajdodlarimiz
tomonidan foydalanilgan „Urxun-Enasoy“ yozuvining o‘zagida ham „xun“ so‘zi o‘rin
olgan. Demak, qadimgi turkiylar va qadimgi germanlar aynan bir xil yozuvdan
foydalanishgan deyishimizga asos bor. Shuningdek, run yozuvida kohinlar tomonidan
foydalanilgan tayoqchalar „book“ deb nomlangan. (Ehtimol bu so‘zning ham etimologiyasi
Osiyo mintaqasining mahalliy o‘simligi “bambuk” daraxti bilan bevosita bo‘g‘liqdir).
F.Shlegel ta’kidlaganidek, got tili qadimgi yunon, lotin, sanskrit tillari bilan yaqin
bo‘lgani kabi, bizning fikrimizcha, bu til o‘zaro qarindoshligiga ko‘ra turkiy tillarga,
xususan qadimgi xun tiliga, shuningdek hozirgi o‘zbek tiliga ham qandaydir bog‘liqligi
mavjud. Mazkur ilmiy farazimizni got va o‘zbek tillaridagi quyidagi so‘zlar yordamida
isbotlashga harakat qilamiz:
91
got tilida: o‘zbek tilida:
kas – idish kosa
fairguni –to‘g Farg‘ona (tog‘ yon bag‘ridagi viloyat)
atta – ota ota
dalaϷ
– pastlik, vodiy dala
iumjo – to‘da, uyum uyum
qiϷan
-gapirmoq gap, gapirmoq
namo – nom, ism nom
rabbei – o‘qituvchi murabbiy
tekan –tegmoq, tegishli bo‘lmoq tegmoq
(Qarang:
Чемоданов
Н
.
С
.
Хрестоматия
по
истории
немецкого
языка
. –
М
:
Юрайт
, 2019. 242-252-
бетлар
)
Demak, got tilidagi ayrim so‘zlar nafaqat fonetik, va grammatik jihatdan, balki yana
anglatgan semantik ma’nosi jihatidan ham turkiy so‘zlarga o‘xshab ketadi.O‘z navbatida got
tilining leksik qatlami Yevropa va Osiyo mamlakatlarida qadimda iste’molda bo‘lgan
boshqa tillar leksik qatlamiga ham o‘xshashligini qayd etib o‘tishimiz lozim. Masalan,
“atta” so‘zi shaklan va anglatgan leksik ma’nosiga ko‘ra o‘zbek tilidagi “ota” so‘ziga yaqin
bo‘lishi bilan bir qatorda, rus tilidagi “
отец
” so‘ziga ham o‘xshab ketadi. Got tilidagi
“dalaϷ” s
o‘zi asosida esa rus tilida “
долина
”, nemis tilida “Tal” so‘zi paydo bo‘lgan (har
ikkala tilda bu so‘z “vodiy” ma’nosini anglatadi). Got tilidagi “rabbey” so‘ziga arab shaklan
arab tilidagi “robbe” so‘zi mos keladi. Got tilidagi “namo” (nom, ism) so‘zining shakl va
ma’no qirralari ko‘plab tillarda, xususan ko‘plab Yevropa va Osiyo mamlakatlari tillarida
saqlanib qolgan. Masalan, ingliz tilida: name, nemis tilida: Name, fors tilida “nom” va h.k.
Olingan natijalar tahliliga asosan yuqorida misol tariqasida keltirilgan ayrim
so‘zlarning birgina o‘zbek tilida emas, balki boshqa tillarda ham mavjudligiga kelib chiqqan
holda, qadimda mavjud bo‘lgan tillarning leksik qatlami bir-biriga juda yaqin bo‘lgan, ya’ni
ko‘plab tillar bir yoki bir nechta bobo til asosida yuzaga kelgan degan xulosaga kelish
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Чемоданов
Н.С. Хрестоматия по истории немецкого языка.
–
М: Юрайт,
2019. 348 c.
2.
http://elib.buxdu.uz
3.
https://de.m.wikipedia.org>wiki
4.
https://uz.m.wikipedia.org.>wiki
