146
ANALITIK SHAKLLAR YORDAMIDA DAVOMIYLIK
MA’NOSINING IFODALANISHI
M. Safarova (SamDCHTI magistranti)
Annotation. This thesis deals with the means of expressing the continuity of the
process.
Keywords. Aspectuality, semantics, lexical and analytical forms, auxiliary verb,
mode of action,beginning, continuity, completion.
Ma’lumki, muloqot jarayonida biz fikrimizni yozma va og‘zaki bayon qilishda li xil
semantik kategoriyalardan foydalanamiz. Nutq jarayonida so‘zlovchi tildagi mavjud
semantik kategoriyaning funktsional ifodasidan foydalanishi mumkin. Shu sababli ham,
semantik kategoriyalarning funktsional vazifalarini o‘rganish dolzarb sanaladi. Muloqot
jarayonida faollashadigan semantik kategoriyalardan biri aspektuallikdir. Turkiy tillarda
aspektuallik kategoriyasi feʼllarning leksik
-semantik xususiyat
lari, koʻmakchi feʼlli
birikmalar, matnda gaplarning mazmunan bogʻliqligi, matn qismlarining mazmunan
uzviyligi, oʻzaro bogʻlanganligini taʼminlovchi vosita sifatida muhim oʻrin tutadi.
Turkiy tillarda aspektuallik muammolarini o‘rganish uzoq tarixga ega bo‘lsa-da, ko‘p
sonli tadqiqot ishlarida, asosan, tus kategoriyasining turkiy tillarda mavjudligi yoki mavjud
emasligi, harakat tarzining analitik shakllar yordamida ifodalanishi kabi muammolar
doirasidan chiqa olinmaganligi sababli ham aspektuallik kategoriyasining asosiy leksik-
semantik va grammatik mohiyati ikkinchi darajali bo‘lib kelmoqda.
A.S.Gabdraxmanova ham o‘z ilmiy ishida turkiyshunos olimlar izlanishlarida odatiy
tarzda yetakchi va ko‘makchi fe’l munosabatlariga o‘z diqqatlarini qaratganliklarini, ammo
boshqa vositalar ham harakat oqimini ifodalashi mumkinligiga e’tibor bermaganliklarini
e’tirof etadi [Gabdraxmanova, 2009:11]. Aspektuallik temporallik sohasi bilan o‘zaro
bog‘liqdir, ya’ni aspektuallik harakat jarayonining xarakterini uning vaqt chegarasiga
nisbatan aniqlasa, temporallik nutq paytida yoki nutq vaqti bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa
momentga yo‘naltirilgan vaqtinchalik munosabatlarni qamrab oladi [Bondarko, 1983].
Turkiy tillarda aspektuallik sohasi muommolariga oid tadqiqotlarni o‘zbek va chet el
olimlarining ishlarida kuzatishimiz mumkin. Hozirgi kungacha bu sohaga doir juda ko‘p
ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ba’zi olimlar turkiy tillarda aspektuallikning markaziy
maydonini tus kategoriyasi tashkil qiladi degan fikrni bildirsa, ba’zi olimlar esa bu fikrni
inkor qilgan holda shunday fikr bildiradilar ya’ni, D.Nasilov harakat tarzini semantik
aspektual tushuncha sifatida talqin qiladi. Olimning fikricha, turkiy tillarda harakat tarzi
analitik shakllar orqali ifodalanadi [Nasilov, 1989: 22-26].
Shuningdek, nutqimizda faol qo‘llaniluvchi harakat tarzi shakllari flektiv tillarda
mavjud bo‘lmagan o‘ziga xos nutq ifodasi hisoblanadi. Aspektuallikning muhim
tarmoqlaridan biri hisoblangan harakat tarzi fazaviy ma’no bilan chambarchas bog‘liq va u
odatda uch fazaga ajratiladi: 1) harakatning boshlanishi; 2) harakatning davomiyligi; 3)
harakatning tugallanishi.
O‘zbek tilida harakatning boshlanishi, harakatning davomiyligi, harakatning
tugallanishi kabi ma’nolar leksik va analitik vositalar orqali ifodalanadi.
Shu o‘rinda analitik shakl tushunchasiga to‘xtalamiz. Ikki va undan ortiq so‘zlarning
qo‘shilishidan hosil bo‘lgan shakl analitik forma deb ataladi. Bitta grammatik kategoriyani
ifodalovchi analitik forma kamida ikki komponentdan iborat bo‘lib, ulardan birinchisi
ko‘makchi so‘z vazifasini o‘tasa, ikkinchisi o‘zining leksik ma’nosini to‘la saqlab qoladi.
147
Analitik formalarning ko‘makchi qismi o‘zining leksik ma’nosini yo‘qotib, faqat turli
grammatik ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi [Bo‘ronov, 1973: 118-120].
Quyida analitik shakllar ishtirokidagi badiiy adabiyotlardan olingan misollardan
foydalangan holda harakatning davomiyligini ifodalovchi vositalarga misollar keltirib, tahlil
qilamiz.
1)
Men esa hamma narsani unutib, bu betakror go‘zallikka tikilgancha, manzaradan
hayratlanib, unga to‘ymay qarab turardim
[Aytmatov, 80].
Mazkur misolda ko‘rib turganimizdek, fa’zaviy ma’no harakat tarzi bilan o‘zaro
bog‘liq bo‘lib, ushbu hodisa harakatning davomiyligini ifodalayapti ya’ni gapdagi
qarab
turardim
–
tur
ko‘makchi fe’li va
– ar
davomli zamon qo‘shimchasi orqali harakat davom
etayotganligini ko‘rishimiz mumkin.
2)
Men sizga aytsam, otajon, urushdan ilgari bizdan xomlik o‘tgan ekan: uy qilibmiz,
ro‘zg‘or qilibmiz; o‘rtog‘im katta- katta topib kelganiga, men yaxshi-yaxshi tikkanimga,
pishirganimga xursand bo‘lib yuraveribmiz
[Qahhor, 74].
Keltirilgan misolda harakatning davomiyligi
bo‘lib yuraveribmiz
–
(i) b-yur
fe’li
orqali ifodalanganligiga guvoh bo‘lamiz.
Demak, yuqorida keltirilgan misollarda harakat tarzi ma’nolari analitik vositalar
orqali ifodalangan. A.Hojiyev ta’kidlaganidek, o‘zbek tilida harakatning davom etish
ma’nosi, asosan,
tur, yur,
bor
ko‘makchi fe’llari orqali ifodalanadi [Hojiyev, 1966: 90-91].
Keltirilgan fikrlarga asoslanib aytish mumkinki, o‘zbek tilida harakatning davomiylik
ma’nosi analitik shakllar, yetakchi va ko‘makchi fe’llar, davomiylik ma’nosini ifodalovchi
zamon qo‘shimchalari orqali ifodalanishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Bo‘ronov J. Ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. – Toshkent, 1973 – 284 b.
2. Hojiyev A.,,O‘zbek tilida ko‘makchi fe’llar’’. Fan nashriyoti. Toshkent, 1966. -
223 b.
3. Mirsanov G‘.Q. Aspektuallik va temporallik mazmuni ifodasining kognitiv-
pragmatik asoslari. Filologiya fanlari doktori dissertatsiyasi avtoreferati. 2019, -75 b.
4. Nasilov D.M. Turkiy aspektologiya muommolari. 1989, – 208 b.
5.https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/tilshunoslik/turkiy-tillarning-tovushtizimi
