193
UILLIAM SHEKSPIRNING “MAKBET” TRAGEDIYASIDA
MISTIK VA PARANORMAL OBRAZLILIKNING
LINGVOPOETIK IFODALANISHI HAQIDA
Z.Ashurova (SamDCHTI magistranti)
Annotation: This article is about the life, works of the famous English writer William
Shakespeare. One of the royal works of his playwright, the historical events that form the
basis of the Macbeth tragedy, are based on a plot in Scottish history.
Key words: Literature, roman, tragedy storytelling, criticism and reputation.
Biz tanigan va yoshligimizdan hayoti va ijodi haqida ko‘plab ma’lumotlarga ega
bo‘lgan yozuvchi shoirimiz Uillam Shekspir 1564 yilda Stratford-apon-Avonning kichik
shahrida tug‘ilgan. Shoirning dunyoga kelgan kunining sanasi aniq emasligi aytilgan va
o‘sha vaqtlarda chaqaloqning suvga cho‘miltirish haqidagi yozuvi bor xolos.
Uillam Shekspir teatr aktyori va dramaturgi sifatidagi ish faoliyatini 1580-yildan
boshlangan bo‘lib u 1603-yildan keyin o‘zining sahnalarda ro‘l o‘ynagani haqida birorta
ham informatsiya yo‘
q. Lekin u oʻzining „Lordkamerger xizmatkor
lari“ truppasi uchun
pyesalar yozgan, va bu truppa Yakov I ning taxtni egallaganidan so‘ng qirol truppasi deb
nomlana boshlagan va o‘sha truppadagilar uchun pyesalar yozgan. 1612-yilda Stratfordga
qaytib kelgan va shu yerda vafot etgan. Shekspirening sahnadagi aktyorlik faoliyati 15 yil
davom etgan. Uillam Shekspir Angliyada eng yaxshi deb nomlagan truppasida ikkinchi
darajali rollarni ijro etib kelgan va shu truppa uchun pyesalar yozgan.
"Makbet" tragediyasi Shekspir ijodidagi yolg‘iz asar bo‘lib, unda olijanob insonning
yomon va yovuz insonga aylanishi tasvirlangan. Makbet xonim asar boshida qo‘rqmas
jangchi shu bilan birga u o‘z qiroli Dunkanning sodiq xizmatchilaridan biri bo‘lgan. Lekin
uning, hokimiyatga bo‘lgan hirsi uning yuragiga kirib oladi. Bunday hislar uni o‘z –
podshohni joniga qasd qilib uning davlatiga erishmoqchi bo‘ladi.
U o‘zining qonli hatti-harakatlari bilan qirol davlatiga erishmoqchi bo‘lgan yovuz
kuchlarga yo‘l ochib beradi. Makbet xonim, qirolni joniga qasd qilishni rejalashtirganining
oqibatini o‘ylab ko‘radi.
Bu asar ertangi hayot va yuksaklardagi adolat haqida emas, shunchaki yer yuzidagi
haqqoniy o‘ch olish haqida edi. Abadiy jangning qo‘rquvi Makbet xonimni yanada ko‘proq
yangi jinoyat qilishga majbur qilar edi, chunki bir jinoyatni yashirish uchun yana boshqa bir
jinoyatni sodir qilar edi.
Tragediyaning asosiy markazi Makbet xonimning qalb kechinmalarini tahlil qilish
bo‘lib, uning bu obraziasardagi boshqa ko‘rinishlarga xalaqit bergan. Uning halokatli
yordamchisi – uning turmush o‘rtog‘i obrazi bundan mustasno edi xolos. tragediyaning
boshida Makbet xonim qo‘rqmas va olijanob jangchi bo‘lgan, u o‘z qirolga sadoqat ila
xizmat qilgan. Biroq uning ko‘ngl tubidagi shuhratparastlik va taxtga intilish orzusi yotar
edi. Keyinchalik vaziyat hayajonli taassurotlar va uning rasfiqasining maslahatlari tufayli
unda shuhratparastlik taxtni egallash istagi kuchayib boradi va oxir oqibatda uni jinoyat
yo‘liga olib kiradi. Lekin u o‘zi tanlagan yo‘idan chekinmaydi. U qilgan jinoyatlari uchun
hech qanday pushaymonlikni his qilmay qo‘yadi. U bu fikrda butun umr qoladi hech qachon
o‘zgartirmaydi. Makbet tragediyasi uchun asos bo‘lib xizmat qilgan tarixiy hodisalarni
Uilliam Shekspir R.Xolinshedning “Angliya, Shotlandiya va Irlandiya yilnomalari” asaridan
olgan. Shu bilan bir qatorda ingliz dramaturgi voqea va hodisalarning rivojlanish vaqtini
sezilarli darajada qisqartirgan.
194
Makbet xonim tush ko‘radi va uning qo‘llaridagi qonni yuvishga harakatlari va
yuqori ovozda so‘zlashlari uning fikr hayollari xiralashganidan belgi berar edi. Shekspirning
she’r yozish taktikasi yozgan pyesalari tili o‘sha davr pyesalari uchun umumiy hisoblanar
edi. She’riyatda ko‘p holatlarda qiyin metafora judaham ko‘p uchrab turadi. Uilliam
Shekspir an’anaviy oq oyatni o‘zlashtirgandan so‘ng, she’r satrlari oxiridagi jumlalarni
to‘xtatib, uni asta sekin o‘zgartira boshlagan. Bu usuldan foydalanish she’riyat ahliga kuch
va moslashuvchanlikni beradi. Misol qilib aytadigan bo‘lsak
"Yuliy Tsezar"
va
"Hamlet"
asarlari.
Shekspir undan hayratda qolgan Gamletning his -kechinmalarini yetkazishda
foydalangan.
Buyuk shoir va dramaturg Uillam Shekspir hayot paytida buyuk dramaturg deb
hisoblanmagan va u o‘zining shoh asarlari uchun maqtovlarga erishgan. 1598 yilda ruhoniy
yozuvchi Frensis Meris uni ingliz yozuvchilaridan komediya va fojiyada "eng zo‘r" deb
aytadi. O‘'yin kitobining mualliflari "Parnass" Shekspirni Chaucer, Gauer va Spenser bilan
taqqoslab solishtiradi. Dastlab Folioda Ben Jonson Shekspirni shunday chaqirdi: "Qarsaklar,
zavq -shavqqa loyiq asr ruhi, bizning sahnamiz mo‘'jizasi". Romantik davrda Shekspir shoir
va adabiyot faylasufi deb nom olgan Samuel Teylor Kolridj tomonidan yuqori baholandi;
Tanqidchi Avgust Vilgelm Shlegel o‘z pyesalarini nemis romantizmi ruhida nemis tiliga
tarjima qilgan. Shekspirga qoyil qolish ko‘pincha 19 -asrda xushomad va
xushomadgo‘ylikda namoyon bo‘lgan. Rus yozuvchisi Lev Nikolaevich Tolstoy o‘zining
"Shekspir va drama to‘g‘risida" tanqidiy maqolasida Shekspirning eng mashhur asarlari,
"Qirol Lir", "Otello", "Falstaff", "Hamlet" asarlarini batafsil tahlil qilishga
asoslangan.
"Makbet" trageriyasida Shekspir faqatgina o‘tgan zamondagi shiddatli ehtiroslari va
kuchli siyosiy qo‘zg‘olonlar va janglarni o‘z asarida gavdalantirganligiga qaramasdan,
ularda qahramonlar ko‘p hollarda jinoyat bilan birga bo‘lgan, lekin uyg‘onish davriga xos
va mos bo‘lgan hamma qadriyatlarni qayta baholash, ma’naviy ong inqirozi. Har qanday
insondagi bu tuyg‘u asardagi fojianing ochilish sahnasidagi yovuzlarnning hayqiriqlarida
ifodalangan bo‘lib, u asar davomida tushkun kayfiyat uyg‘otuvchi muqaddima vazifasini
o‘tagan:
Yomonlik yaxshi, yaxshilik yomon.
Keling, nopok tumanda uchamiz.
ADABIYOTLAR:
1.
Anikst, Shekspir, M., 1964;
2.
Anikst, Shekspir, Remeslodramaturga, M., 1974;
3.
Qayumov O., Vilyam Shekspir, T., 1964;
4.
Sulaymonova F., Shekspir Oʻzbekistonda, T., 1971;
5.
Deych A., Abror Hid
oyatovning uch qahramoni [Oʻzbekiston qalbi], T., 1974;
6.
www.ziyo.uz
