МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
176
https://universalpublishings.com
GEOGRAFIYA FANINI O‘QITISHDAGI AYRIM MUAMMOLAR
VA UNI RIVOJLANTIRISHNING USTUVOR YO’NALISHLARI
НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПРЕПОДАВАНИЯ ГЕОГРАФИИ И
ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ЕГО РАЗВИТИЯ
SOME PROBLEMS OF TEACHING GEOGRAPHY AND PRIORITY
DIRECTIONS FOR ITS DEVELOPMENT
Jalilova Charos Zarifovna
Buxoro davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi o‘qituvchisi
Jamshtov Doston Rasul o‘g‘li
Buxoro davlat pedagogika instituti Aniq va tabiiy fanlarni o‘qitish
metodikasi (geografiya) magistratura mutaxassisligi 2-bosqich magistranti
Annotatsiya.
Maqolada
geografiya fanini o‘qitishda yuzaga keladigan ayrim
muammolar tahlil qilingan. Shuningdek maqolada geografiya ta'lim yo'nalishini
rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari haqida so‘z yuritilgan.
Kalit so‘zlar.
Geografiya, geografiya fani, geografik bilimlar, geografiya
fanini o‘qitish, zamonaviy texnologiyalar, interaktiv metodlar, konseptual
yondashuv, amaliy tadqiqotlar.
Аннотация.
В статье анализируются некоторые проблемы,
возникающие при преподавании географии. Также в статье говорится о
приоритетных направлениях развития географического образования.
Ключевые слова.
География, географическая наука, географические
знания, преподавание географии, современные технологии, интерактивные
методы, концептуальный подход, прикладные исследования.
Annotation.
The article analyzes some problems that arise when teaching
geography. The article also talks about priority areas for the development of
geographical education.
Key words.
Geography, geographical science, geographical knowledge,
teaching geography, modern technologies, interactive methods, conceptual
approach, applied research.
Kirish.
Geografiya fanini o‘qitishda yuzaga keladigan asosiy muammolarni
bir nechta to‘ifaga ajratish mumkin. Birinchi navbatda, geografiya o‘qitishining
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
177
https://universalpublishings.com
oldingi yillarda bo‘lgan metodikasi ko‘pincha an’anaviy va passiv bo‘lib,
o‘quvchilar faqat kitobdagi ma’lumotlarga tayangan holda o‘qishadi. Bunday
yondashuv o‘quvchilarda mavzuni to‘liq tushunish, uning ahamiyatini anglash va
geosiyosiy voqealarni tahlil qilish kabi qobiliyatlarni rivojlantirishga xizmat
qilmaydi.
Asosiy qism.
Shuning uchun geografiya o‘qitish metodikasidagi birinchi
muammo – bu faqat eshitish va yodlashga asoslangan an’anaviy yondashuvlarning
yangilanishi zaruriyatidir. Bundan tashqari, geografiya o‘qitish metodikasida
mavjud bo‘lgan ikkinchi muammo - o‘qituvchilarning metodik tayyorgarlik
darajasining pastligi. Ko‘plab o‘qituvchilar faqat geografiya fanining nazariy
jihatlariga ega bo‘lishi mumkin, lekin pedagogik mahorat va zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni qo‘llashda yetarlicha tajribaga ega emaslar. O‘qituvchilarni
muntazam ravishda metodik yangiliklar bilan tanishtirib borish, pedagogik kadrlar
tayyorlash tizimini yaxshilash zarur.
2. Geografiya o‘qitishida zamonaviy texnologiyalar va interaktiv
metodlarning ahamiyati.
Bugungi kunda geografiya o‘qitishda interaktiv usullar, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini (AKT) qo‘llash va boshqa zamonaviy pedagogik
usullar asosiy o‘ringa ega. Shuningdek, bu metodlar geografiya fanini o‘rganishda
o‘quvchilarning faolligini oshiradi va mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishga yordam
beradi. AKT yordamida o‘quvchilar real vaqt rejimida geografik ma’lumotlar bilan
ishlash, interaktiv xaritalardan foydalanish, turli xil multimediya materiallaridan
(video, animatsiya, simulyatsiyalar) foydalangan holda o‘qitishni osonlashtiradilar.
Bu metodlarning qo‘llanilishi o‘qitish jarayonini qiziqarli va samarali qiladi.
Bundan tashqari, interaktiv metodlar orqali o‘quvchilar mavzularni o‘zlari
mustaqil ravishda o‘rganishga, geograflik muammolarni hal qilishga, masalan, iqlim
o‘zgarishlari yoki atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq masalalarni muhokama
qilishga rag‘batlantiriladi. Bu metodlar o‘quvchilarda tahliliy fikrlash,
muammolarni hal qilish, innovatsion yondashuvlarni ishlab chiqish kabi
ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi.
3. Geografiya o‘qitishida konseptual yondashuvning joriy etilishi.
Geografiya o‘qitishda yangi metodik yondashuvlardan biri – konseptual
yondashuvdir. Konseptual yondashuvning asosiy maqsadi geografiya fani haqida
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
178
https://universalpublishings.com
to‘liq va tizimli tasavvurga ega bo‘lishdir. Bu yondashuv orqali o‘quvchilar faqat
faktlarni yodlash emas, balki geografik hodisalar va jarayonlarning mohiyatini
tushunishga, ularni o‘zaro bog‘lab ko‘rishga va kompleks tizim sifatida qabul
qilishga o‘rgatiladi.
Masalan, iqlim va ob-havo o‘zgarishlarini o‘rganishda, konseptual yondashuv
o‘quvchilarga faqat iqlim turlari va ularning xususiyatlarini bilib qolish emas, balki
iqlim tizimining boshqa tabiiy omillar bilan bog‘liqligini, global iqlim
o‘zgarishlarini va ularning insoniyat hayotiga ta’sirini tushunishga qaratilgan. Bu
yondashuv nafaqat geografik bilimlarni kengaytiradi, balki o‘quvchilarda kompleks
tizimlar, sabab-oqibat bog‘liqligi, muammolarni tahlil qilish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
4. Geografiya o‘qitishida maktablararo hamkorlik va resurslarni
baham ko‘rish
Geografiya o‘qitish metodikasining samaradorligini oshirish uchun
maktablararo hamkorlikni kuchaytirish zarur. Bu, ayniqsa, qishloq va shahar
maktablari orasidagi farqlarni bartaraf etishda muhimdir. Ba’zan qishloq
maktablarida geografiya o‘qitishda kerakli o‘quv resurslari va texnologiyalar
yetishmaydi. Bunday holatda, maktablararo hamkorlik tashkil etish orqali
o‘quvchilarga o‘quv resurslari, interaktiv materiallar, onlayn kurslar va boshqa
didaktik vositalarni taqdim etish mumkin. Shuningdek, maktablar o‘rtasida tajriba
almashish, o‘qituvchilarni bir-biri bilan tanishtirish, geografiya o‘qitish
metodikasini yangi yondashuvlar bilan boyitish imkonini yaratadi.
5. Geografiya o‘qitishida o‘quvchilarning ko‘nikmalarini baholash va
rivojlantirish.
Geografiya o‘qitishda, o‘quvchilarning faqat bilim darajalarini baholash
emas, balki ularning ko‘nikmalarini ham baholash muhimdir. Ko‘nikmalarni
baholash orqali o‘qituvchi o‘quvchilarning mavzuni qanday tushunganini, uni
amaliyotda qo‘llash imkoniyatini aniqlay oladi. Bu jarayonni baholashda an’anaviy
testlar va imtihonlardan tashqari, loyiha ishlari, guruhiy muhokamalar, amaliy
mashg‘ulotlar, ishlanma va taqdimotlar kabi interaktiv baholash usullari ham
qo‘llanilishi kerak. Bu, o‘quvchilarda nafaqat geografik bilimlar, balki jamoada
ishlash, muloqot qilish va mustaqil ish yuritish kabi muhim ko‘nikmalarni
rivojlantiradi.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
179
https://universalpublishings.com
Umuman olganda, geografiya o‘qitish metodikasi sohasida mavjud
muammolarni yechish uchun bir qancha asosiy chora-tadbirlar amalga
oshirilishi kerak. Birinchidan, geografiya fanini o‘qitish usullarini yangilash
va
zamonaviy
texnologiyalarni
joriy
etish
zarur.
Ikkinchidan,
o‘qituvchilarning
metodik
va
pedagogik
malakalarini
oshirish,
o‘quvchilarning fikrlash va tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga e’tibor
qaratish lozim. Shuningdek, maktablararo hamkorlik va resurslarni taqsimlash
orqali ta’limning sifatini oshirish mumkin. Nihoyat, geografiya o‘qitishida
konseptual yondashuvni qo‘llash, o‘quvchilarda tizimli fikrlash va kompleks
muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega.
Geografiya ta'lim yo'nalishini rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari
mamlakatning
ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishiga
mos
ravishda,
ekologik
muammolarni hal qilish, global va regional geosiyosiy jarayonlarga moslashish,
hamda ilmiy-texnologik taraqqiyotga integratsiyalashishni ta’minlashga qaratilgan
bo'lishi kerak. Quyidagi ustuvor yo'nalishlar geografiya ta’limini yanada samarali
qilishga yordam beradi:
1. Geografik bilimlarni kengaytirish va modernizatsiya qilish.
Geografiya fanining kontentini yangilash, global va mintaqaviy miqyosda
dolzarb bo‘lgan masalalar (iqlim o'zgarishi, ekologik inqirozlar, shaharsozlik va
boshqalar)ni o'rganishga yo'naltirilgan metodologiyalarni ishlab chiqish. Geografiya
o'quv dasturlariga zamonaviy ilmiy-texnologik yondashuvlarni kiritish zarur.
Shuningdek, geografiya fani nafaqat tabiiy geografiyani, balki ijtimoiy geografiyani,
inson va jamiyatning o'zaro aloqalarini o'rganishni ham o'z ichiga olishi kerak.
2.
Geoinformatika va raqamli texnologiyalarni qo'llash.
Geoinformatika, GIS (geografik axborot tizimlari) va masofaviy
sezuvchilarni (remote sensing) o'quv jarayoniga integratsiyalash va bu
texnologiyalarni talabalarga o'rgatish. Geoinformatika fanini rivojlantirish orqali
o'quvchilarni mintaqaviy va global darajadagi geografik ma'lumotlar bilan ishlash
ko'nikmalarini oshirish, shuningdek, mutaxassislarni yangi texnologiyalar bilan
ta'minlash.
3.
Ekologik ta'lim va barqaror rivojlanish.
Geografiya fani ekologik ta'limning muhim qismi bo'lib, atrof-muhitni asrash
va tabiat resurslarini boshqarish, shuningdek, barqaror rivojlanish g'oyalarini targ'ib
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
180
https://universalpublishings.com
qilishga qaratilgan bo'lishi kerak. Talabalar ekologik muammolarni, global iqlim
o'zgarishlarini, suv va energetika resurslarining taqchilligini o'rganib, ijtimoiy va
iqtisodiy taraqqiyotga mos yechimlar ishlab chiqishlari lozim.
4.
Mintaqaviy va global geografik muammolarni o‘rganish.
Geografiya ta'limida mintaqaviy va global miqyosdagi geosiyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy jarayonlarni o'rganish kerak. Bunga iqlim o'zgarishi, suv resurslari,
urbanizatsiya, demografik o'zgarishlar va xavfsizlik masalalari kiradi. Bu
o'quvchilarda global miqyosda o'zgarayotgan dunyo haqida keng qamrovli
tushuncha hosil qilishga yordam beradi.
5.
Amaliy tadqiqotlar va o‘quv-dala bazalari.
Geografiya ta'limini amaliyotga yo'naltirish, o'quvchilarni real geografik
sharoitlarda tadqiqotlar o'tkazishga rag'batlantirish. O
‘quv-dala bazalari
va dala
tadqiqotlarini amalga oshirish orqali talabalarga o'quv jarayonida o'zlashtirgan
bilimlarni amalda qo'llash imkonini yaratish. Bu o'quvchilarda muammolarni
yechish va o'z hududini o'rganishga bo'lgan qiziqishni oshiradi.
6.
O'qituvchilarni malakasini oshirish.
Geografiya fani bo'yicha o'qituvchilarning malakasini oshirish, zamonaviy
pedagogik metodlarni, raqamli texnologiyalarni va interaktiv o'qitish usullarini
qo'llashni o'rgatish zarur. O'qituvchilar geografiya fanini o'quvchilarga qiziqarli va
samarali tarzda etkazish uchun kerakli vositalarga ega bo'lishi lozim.
7.
Ko'p madaniyatli va lingvistik yondashuv.
Geografiya fanida turli madaniyatlar va tillar o‘rtasidagi farqlarni hisobga
olgan holda, ko‘p madaniyatli yondashuvni rivojlantirish. Bu o'quvchilarga global
dunyoda turli xalqlar va millatlarning o'ziga xosligini, hududiy xususiyatlarni va
ularning bir-biriga ta'sirini tushunishga yordam beradi.
8.
Geografik ta'limni xalqaro miqyosda rivojlantirish.
Geografiya ta'limini xalqaro tajribalar asosida rivojlantirish, boshqa mamlakatlar
bilan o‘zaro tajriba almashish, xalqaro konferensiyalar, seminarlar va tadbirlarda
ishtirok etish geografiya fanini kengaytirish va global bilimlarni birlashtirishga
yordam beradi.
9.
Ijtimoiy tarmoqlar va onlayn platformalardan foydalanish.
Geografiya ta'limini zamonaviy kommunikatsion vositalar yordamida
rivojlantirish, onlayn kurslar, virtual laboratoriyalar, ijtimoiy tarmoqlar va boshqa
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
181
https://universalpublishings.com
digital resurslardan foydalanish orqali o'quvchilarga geografik bilimlarni interaktiv
tarzda o'rgatish.
Xulosa.
Umuman olganda, geografiya ta’limi insoniyatning atrof-muhit va
yer yuzasi bilan aloqasini chuqurroq tushunishga, shuningdek, zamonaviy
muammolarni yechishga qaratilgan asosiy vosita bo'lib, uning rivojlanishi ilm-fan,
ijtimoiy hayot va iqtisodiyotning turli sohalariga ta’sir ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Muhammadovich, M. A., & Zakirovna, H. N. (2021). Agglomeration Processes
in
Modern
Urban
Planning
(On
the
Example
of
Bukhara
Agglomeration).
European Journal of Life Safety and Stability (2660-
9630)
,
10
, 9-12.
2.
Muhamadovich, M. A. (2021). DEVELOPMENT OF MIDDLE CITIES IN
ZARAFSHAN REGION.
EPRA International Journal of Research &
Development (IJRD)
,
6
(12), 1-1.
3.
Mavlonov, A., & Jalilova, C. (2020). Geographical aspects of use of recreation
resources for tourism (on the example of Bukhara region).
InterConf
.
4.
Muhammadovich, M. A., & Zarifovna, J. C. (2020). GEOGRAPHICAL
ASPECTS OF USE OF RECREATION RESOURCES FOR TOURISM (ON
THE EXAMPLE OF BUKHARA REGION).
EDITOR COORDINATOR
,
1081.
5.
Muhammadovich, M. A., & Zakirovna, H. N. (2021). Agglomeration Processes
in
Modern
Urban
Planning
(On
the
Example
of
Bukhara
Agglomeration).
European Journal of Life Safety and Stability (2660-
9630)
,
10
, 9-12.
6.
Muhamadovich, M. A., Elmurodovna, M. I., & Davronovna, K. D. (2020). The
Desert Tourism And Opportunities For Its Development (On The Example Of
Bukhara Region).
The American Journal of Interdisciplinary Innovations and
Research
,
2
(12), 68-73.
7.
Салиев, А., Курбанов, П., & Мавлонов, А. (2008). Городское расселение в
пустынях Узбекистана.
ÇÖLLERI ÖZLEŞDIRMEGIŇ PROBLEMALARY
ПРОБЛЕМЫ ОСВОЕНИЯ ПУСТЫНЬ PROBLEMS OF DESERT
DEVELOPMENT
, 21.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
182
https://universalpublishings.com
8.
Мавлонов, А. М. Бухоро агломерациясининг шаклланиши ва
ривожланиши.
Ўзбекистон География жамияти ахбороти
,
23
(23), 174.
9.
Мавлонов, А. М., Нематов, А. Н., & Қаландарова, Д. Д. Бухоро вилоятининг
чўл ҳудудларидаги аҳоли манзилгоҳлари ривожланишининг айрим
жиҳатлари.
Ўзбекистон География жамияти ахбороти
,
57
(1), 2020-107.
10.
Мухамадович, М. А. (2019). Развитие средних городов в Республике
Узбекистан.
Материалы Географического общества Узбекистана
, 79-83.
11.
Мухамадович,
М.
А.
Бухоро
вилояти
шаҳарларининг
классификацияси.
Ўзбекистон География жамияти ахбороти
,
26
(26),
2005-70.
12.
Салиев, А. С., Мухамедов, А., & Мавлонов, А. М. (2004). Проблемы
совершенствования
регионального
расселения
в
Узбекистане.
In
Материалы региональной научно-практической конференции «Туризм
и наука
.
13.
Мавлонов, А. М., & Жалилова, Ч. З. (2019). Опустынивание и развитие
городов.".
Проблемы опустынивания: динамика, оценка, решение"
материалы международной
.
14.
Мухамадович, М. А. (2019). Македониялик Александр бунёд этган
шахарлар
географияси.
Известия
географического
общества
Узбекистана
,
55
(1).
15.
Мавлонов, А. М. (2007). Бухоро вилояти шаҳарларида аҳолини тоза
ичимлик суви билан таъминлашнинг баъзи бир муаммолари.
Ўзбекистон
География жамияти ахбороти
,
28
, 28.
16.
Saidova, D. (2022). Boshlang ‘ich sinflarda “Yosh tabiatshunos” to ‘garagini
tashkil etishning ilmiy-amaliy ahamiyarti.
Pedagogs jurnali
,
1
(1), 440-442.
17.
Мавлонов, А. М., & Жалилова, Ч. З. (2022). Чўл ҳудудларининг
рекреацион-туристик салоҳияти ва уни ривожлантириш имкониятлари
(Бухоро вилояти мисолида).
Science and Education
,
3
(6), 107-113.
18.
Мавлонов, А. М., & Жалилова, Ч. З. (2022). Чегарадош ҳудудларда зиёрат
туризмини ривожлантириш истиқболлари (Ўзбекистон ва Туркманистон
чегарадош ҳудудлари мисолида).
Science and Education
,
3
(6), 101-106.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
183
https://universalpublishings.com
19.
Мавлонов, А. М. Тошов Худойназар Рамазонович.
Аму-Бухоро машина
канали зонаси рекреацион худуд сифатида. Географические проблемы и
возможности развития туризма и рекреации
, (2019).
20.
Mavlonov, A. M., Jalilova, C. Z., & Fazliddinova, K. M. (2023). FEATURES
OF THE EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF CITIES IN DESERT
CONDITIONS.
Journal of Geography and Natural Resources
,
3
(01), 16-21.
21.
Мавлонов, А. М. (2022). АМУ-БУХОРО МАШИНА КАНАЛИНИНГ
ТУРИСТИК-РЕКРЕАЦИОН ИМКОНИЯТЛАРИ.
Экономика и социум
,
(12-1 (103)), 702-706.
22.
Мавлонов, А. М., Жалилова, Ч. З., & Усмонов, А. У. (2022). ЧЎЛ
ТУРИЗМИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ (ГАЗЛИ-
ЦВЕТУШИЙ-ЖОНГЕЛДИ-ЧУРУҚ-ГАЗЛИ
ҲАЛҚАСИ
МИСОЛИДА).
Экономика и социум
, (12-1 (103)), 707-712.
23.
Mavlonov,
A.
(2022).
VOBKENT
TUMANI
YANGI
SHAHARCHALARINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI.
Buxoro
davlat universitetining Pedagogika instituti jurnali
,
2
(2).
24.
Мавлонов, А. М., & Ҳаётова, Н. (2022). Барқарор шаҳар муҳитини
шакллантиришнинг айрим жиҳатлари.
Science and Education
,
3
(11), 366-
371.
25.
Mavlonov, A., & Jalilova, C. (2020). Geographical aspects of use of recreation
resources for tourism (on the example of Bukhara region).
InterConf
.
26.
Muhammadovich, M. A., & Zarifovna, J. C. (2020). GEOGRAPHICAL
ASPECTS OF USE OF RECREATION RESOURCES FOR TOURISM (ON
THE EXAMPLE OF BUKHARA REGION).
EDITOR COORDINATOR
,
1081.
