МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
241
https://universalpublishings.com
ME’DA YARASI PATOFIZIOLOGIYASI VA UNING OLDINI
OLISH CHORA TADBIRLAR
Vaqqosova Shoxsanam
Central Asian Medical University talabasi
Ilmiy rahbar: F.A.Raqibov
Me’da yarasini tushinishimiz uchun oshkozon anatomiyasi va fiziologiyasi
bilan tanishib chikamiz
Meʼda, oshqozon (lotincha: gaster; qadimgi yunoncha: γαστήρ) — ovqat
hazm qilish sistemasining kengaygan qismi. Meʼdada ovqat saqlanadi,
maydalanadi va qisman hazm boʻladi. Meʼda ichakning oldingi ixtisoslashgan
qismi sifatida birinchi marta ayrim boʻshliqichlilar, yassi chuvalchanglar va
xalqali chuvalchanglarda paydo boʻladi. Umurtqali hayvonlarda meʼda
ichakning oldingi kengaygan qismi hisoblanadi. Ayrim baliqlarda meʼda
ixtisoslashmagan, koʻpchilik baliqlarda qiziloʻngach va ichakdan aniq
ajralmagan. Suvda va quruklikda yashovchilarda meʼda hazm qilish
sistemasining boshqa qismlaridan aniq ajralgan. Qushlar meʼdasi mustaqil
bezli va muskulli boʻlimdan iborat. Sut emizuvchilar Meʼdasi murakkab
tuzilgan boʻlib, kirish va chiqish qismi hamda Meʼda tubi va tanasidan tashkil
topgan. Koʻpchilik kavshovchi sut emizuvchilar meʼdasi 4 boʻlma: katta qorin,
toʻrqorin, qatqorin va shirdondan iborat.
Odamda meʼda qorin boʻshligʻida joylashgan boʻlib, shakli loviyaga
oʻxshaydi. Uning koʻproq qismi chap tomondagi qovurgʻa osti sohasida, ozroq
qismi esa qorin boʻshligʻi tepa boʻlagining oʻrtasida turadi. Meʼda tanasining
yuqori qismi (tubi) kengaygan va diafragmaga qaragan. Meʼdadan chiqish
qism (pilorus) qorinning oʻrta chizigʻi orqasidan oʻngga oʻtadi. Meʼdaning
kirish qismi qiziloʻngachdan boshlansa, chiqish qismi 12 barmoq ichakka
qoʻshiladi. Ovqat bilan oʻrtacha toʻlgan Meʼda yuqoridan jigarning pastki
yuzasiga va diafragmaga; pastdan koʻndalang ichak va uning tutqichiga tegib
turadi. Meʼdaning botiq chekkasi (kichik qiyshaymasi) oʻngga va yuqoriga,
qavariq chekkasi (katta qiyshaymasi) chapga va pastga qaragan. Meʼdadan
chapda - taloq, pastda va orqada - meʼda osti be’zi bor. Meʼda hamma
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
242
https://universalpublishings.com
tomondan qorin pardasi bilan oʻralgan. Meʼda sigʻimi har kimda har xil: yangi
tugʻilgan bolada 20-30 ml, oʻrta yoshdagi odamlarda 1-3 l; erkaklar meʼdasi
ayollarnikiga nisbatan kattaroq boʻladi.
Ovqat hazm qilish sistemasi — odam va hayvonlar organizmida
oziqmoddalarning qayta ishlanishi va hazm boʻlishini taʼminlaydigan organlar
majmui. Koʻpchilik bir hujayralilar (mas, amyoba)da Ovqat hazm qilish
sistemasi funksiya-sini ovqat hazm qilish vakuollari bajaradi. Bundan tashqari,
ayrim bir hujayralilar (mas, tufelka)da oziq kiradigan (ogʻiz, halqum) va oziq
qoldiqlari chiqadigan maxsus teshikchalar ham boʻladi. Tuban koʻp
hujayralilar (mas, gʻovaktanlilar, boʻshliqichlilar, ichaksiz turbellariyalar)da
oziq maxsus hujayralar ichida hazm boʻladi. Umurtqasiz hayvonlar Ovqat
hazm qilish sistemasi juda xilma-xil. Eng oddiy tuzilgan hayvonlar
(boʻshliqichlilar, taroqlilar) Ovqat hazm qilish sistemasiq.s. ogʻiz teshigi bilan
boshlanadigan va shu teshik bilan tamom boʻladigan gastral boʻshliqdan
iborat.
Koʻpchilik hayvonlar (nemertinalar, toʻgarak chuvalchanglar,
mollyuskalar, halqali chuvalchanglar, boʻgʻimoyoqlilar) Ovqat hazm qilish
sistemasiq.s. oldingi, oʻrta va orqa boʻlimlardan tashkil topgan boʻlib, ogʻiz va
anal. teshik or-qali tashqi muhit bilan bogʻlangan. Odam va umurtqali
hayvonlar Ovqat hazm qilish sistemasining tuzilishi oziqlanish xususiyati va
sharoitiga bogʻliq. Ovqat hazm qilish sistemasi nayining ol-dingi qismi
ixtisoslashib, ogʻiz boʻshligʻi, halqum va qiziloʻngacht hosil qiladi. Ogʻiz
boʻshligʻida jagʻlar, tishlar, shilimshiq va soʻlak bezlari, til va boshqa
joylashadi. Ovqat hazm qilish sistemasiningoʻrta qismi hisobidan oshqozon,
ingichka ichak, jigar, oshqozon osti bezi vujudga keladi. Ovqat hazm qilish
nayining keyingi qismi yoʻgʻon ichak, toʻgʻri ichak va anal teshikdan iborat.
Qiziloʻngach, oshqozon, ingichka ichak va yoʻgʻon ichak birgalikda ovqat
hazm qilish nayini hosil qiladi; uning devori shilim-shiq, seroz va muskul
qavatlaridan tashkil topgan. Evolyusiya jarayonida hayvonlar tanasining
yiriklashuvi tufayli bilan ovqat hazm qilish nayi shilimshiq qavati yuzasi har
xil yoʻl bilan (ichakning uzayib sirtmoq hosil qilishi, burmalar paydo boʻlishi,
shilimshiq qavat vorsinkalarining rivojlanishi, epiteliyning ichak devoriga
yoki ichak boʻshligʻiga botib kirishi orqali) kengayib borgan. Ana shu tariqa
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
243
https://universalpublishings.com
juda koʻp sonli mayda (ichak devori) yoki yirik (jigar, oshqozon osti) bezlar
hosil boʻlgan. Ovqat hazm qilish nayi shilimshiq qavati ostida himoya funk-
siyasini bajaradigan limfoid follikulalar joylashgan. Ovqat hazm qilish
sistemasi qon va limfa tomirlari bilan taʼminlangan. Ovqat hazm qilish
sistemasining funksional faoliyati murakkab neyro-gumoral va gormonal
mexanizmlar orqali boshqariladi. Bu jarayonda Ovqat hazm qilish
sistemasining oʻz gormonlari asosiy ahamiyatga ega (yana q. Neyro-gumoral
regulyasiya, Gormonal regulyasiya).
Oshqozon va o'n ikki barmoqli ichak yaralari - umumiy ma'noda "peptik
yara" deb ataladi - oshqozon yoki o'n ikki barmoqli ichakning kislotali-pepsinli
me'da shirasining ta'siri ostida yuzaga keladigan shilliq qavat, submukoza va
mushak qatlamini o'z ichiga olgan keskin cheklangan to'qimalarning
yo'qolishi. Oshqozon yarasi, ayniqsa, yosh erkaklarda qorinning yuqori
qismida takrorlanadigan yoki doimiy bezovtalanishning keng tarqalgan
sababidir. O'n ikki barmoqli ichak yarasi barcha oshqozon yaralarining
taxminan 80% ni tashkil qiladi va erkaklarda ayollarga qaraganda tez-tez
uchraydi; oshqozon yarasida jinsning nisbati taxminan bir. Oshqozon va o'n
ikki barmoqli ichak yarasini diagnostika, davolash va prognozdagi farqlar
tufayli farqlash muhimdir. Oshqozon yarasining sabablari to'liq aniqlanmagan;
Ko'pgina omillar, xususan, asabiy taranglik, ba'zi dorilarni (masalan,
salitsilatlar va kortikoidlar) qabul qilish va gormonal omillar rol o'ynashi
mumkin.
Xavf ostida bo'lgan shaxslar
Oshqozon yarasini o'ziga xos kasbiy kasallik deb hisoblash mumkin
bo'lmasa-da, u professional odamlar va stress ostida ishlaydiganlar orasida
o'rtachadan yuqori. Jismoniy yoki hissiy stress oshqozon yarasi etiologiyasida
muhim omil hisoblanadi; turli kasblarda uzoq muddatli hissiy stress xlorid
kislota sekretsiyasini va gastroduodenal shilliq qavatning shikastlanishga
moyilligini oshirishi mumkin.
Oshqozon yarasi va mashg'ulot o'rtasidagi bog'liqlik bo'yicha ko'plab
tadqiqotlar natijalari turli kasblarda oshqozon yarasi bilan kasallanishning
sezilarli farqlarini aniq ko'rsatib beradi. Ko'pgina tadqiqotlar haydovchilar,
avtomexaniklar, tramvay konduktorlari va temir yo'l xodimlari kabi transport
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
244
https://universalpublishings.com
xodimlarining yara kasalligiga chalinish ehtimolini ko'rsatadi. Shunday qilib,
3,000 dan ortiq temiryo'lchilarni qamrab olgan bir tadqiqotda peptik yaralar
texnik xizmat ko'rsatish va ma'muriy xodimlarga qaraganda poezd ekipajlari,
signal operatorlari va inspektorlarda tez-tez uchraydi; smenali ish, xavf-
xatarlar va javobgarlik hissa qo'shadigan omillar sifatida qayd etilgan. Boshqa
bir keng miqyosli so'rovda esa, transport xodimlari yaraning "oddiy" darajasini
ko'rsatdi, bu esa shifokorlar va malakasiz ishchilar guruhida eng yuqori
bo'lgan. Baliqchilar va dengiz uchuvchilari ham oshqozon yarasidan aziyat
chekishadi, asosan oshqozon turi. Ko'mir konchilarni o'rganishda oshqozon
yarasi bilan kasallanish ishning mashaqqatliligi bilan mutanosib ekanligi
aniqlandi, bu ko'mir yuzida ishlaydigan konchilarda eng yuqori ko'rsatkichdir.
Payvandchilarda va magniyni qayta ishlash zavodida ishlaydigan ishchilarda
oshqozon yarasi bilan kasallanganligi haqidagi xabarlar metall bug'lari bu
holatni keltirib chiqarishi mumkinligini ko'rsatadi (garchi bu erda sabab stress
emas, balki zaharli mexanizm bo'lib ko'rinadi). Nazoratchilar va xo'jalik
boshqaruvchilari, ya'ni odatda sanoat yoki savdo sohasida mas'ul lavozimlarni
egallagan shaxslar orasida ham ko'tarilgan holatlar kuzatilgan; Shunisi
e'tiborga loyiqki, o'n ikki barmoqli ichak yarasi deyarli faqat ushbu guruhlarda
yuqori kasallanishga to'g'ri keladi, oshqozon yarasi bilan kasallanish o'rtacha.
Boshqa tomondan, qishloq xo'jaligi ishchilari orasida oshqozon yarasi
kam uchraydi va o'tirgan ishchilar, talabalar va chizmachilar orasida ustunlik
qiladi.
Shunday qilib, oshqozon yarasining kasbiy kasallanishiga oid dalillar
ma'lum darajada qarama-qarshi bo'lib ko'rinsa-da, hech bo'lmaganda bir
nuqtada kelishuv mavjud, ya'ni mashg'ulotning stressi qanchalik yuqori bo'lsa,
oshqozon yarasi darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Ushbu umumiy
munosabatni sanoatlashtirish va modernizatsiya jarayonida ko'plab ishchilar
tobora ko'proq tirbandlik va qatnovning og'ir sharoitlari kabi omillar ta'siri
ostida stress va zo'riqish ta'siriga tushib qolgan rivojlanayotgan mamlakatlarda
ham kuzatish mumkin. mashinalar, tizimlar va texnologiyalar, og'irroq ish
yuklari va uzoqroq ish vaqti, bularning barchasi oshqozon yarasi rivojlanishiga
yordam beradi.
diagnoz
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
245
https://universalpublishings.com
Oshqozon yarasining diagnostikasi anamnezda oshqozon yarasi bilan
bog'liq xarakterli bezovtalik, oziq-ovqat yoki ishqorni iste'mol qilish yoki
oshqozon-ichakdan qon ketish kabi boshqa ko'rinishlarni bartaraf etish bilan
bog'liq; eng foydali diagnostika usuli - bu oshqozon-ichak traktining yuqori
qismini rentgenologik tekshirish.
Ushbu holatning tarqalishi to'g'risida ma'lumot to'plash urinishlariga
oshqozon yarasi xabar qilinadigan kasallik emasligi, oshqozon yarasi bilan
og'rigan ishchilar ko'pincha o'zlarining alomatlari haqida shifokor bilan
maslahatlashishni kechiktirishi va ular buni qilganda mezonlarga jiddiy
to'sqinlik qildi. tashxis uchun bir xil emas. Shuning uchun ishchilarda
oshqozon yarasini aniqlash oddiy emas. Ba'zi zo'r tadqiqotchilar, haqiqatan
ham, o'lim to'g'risidagi yozuvlardan, shifokorlarga so'rovnomalardan va
sug'urta kompaniyalari statistikasidan ma'lumotlarni to'plash urinishlariga
ishonishlari kerak edi.
Profilaktik choralar
Kasbiy tibbiyot nuqtai nazaridan, kasbiy ma'noga ega bo'lgan
psixosomatik kasallik sifatida qaraladigan oshqozon yarasining oldini olish,
birinchi navbatda, to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita ish bilan bog'liq omillar
tufayli ortiqcha stress va asabiy taranglikni yumshatishga asoslangan bo'lishi
kerak. Ushbu umumiy tamoyilning keng doirasi doirasida, masalan, ish vaqtini
qisqartirish, dam olish va dam olish uchun qulayliklarni joriy etish yoki
yaxshilash, moliyaviy ahvolni yaxshilash bo'yicha jamoaviy harakatlarni o'z
ichiga olgan keng ko'lamli chora-tadbirlar uchun imkoniyat mavjud. sharoitlar
va ijtimoiy ta'minot, shuningdek (mahalliy hokimiyat organlari bilan
birgalikda) qatnov sharoitlarini yaxshilash va ish joylaridan oqilona masofada
mos uy-joy bilan ta'minlash choralari - ish muhitida stressni keltirib
chiqaradigan muayyan vaziyatlarni aniqlash va bartaraf etish bo'yicha
to'g'ridan-to'g'ri harakatlar haqida gapirmasa ham bo'ladi.
Shaxsiy darajada muvaffaqiyatli profilaktika bir xil darajada to'g'ri
tibbiy ko'rsatma va ishchining aqlli hamkorligiga bog'liq bo'lib, u ish bilan
bog'liq va boshqa shaxsiy muammolar bo'yicha maslahat olish imkoniyatiga
ega bo'lishi kerak.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
246
https://universalpublishings.com
Jismoniy shaxslarning oshqozon yarasi bilan kasallanish javobgarligi
turli kasbiy omillar va shaxsiy xususiyatlar bilan kuchayadi. Agar ushbu
omillarni tanib olish va tushunish mumkin bo'lsa va birinchi navbatda, agar
ma'lum kasblar va oshqozon yarasining yuqori darajasi o'rtasidagi aniq
bog'liqlik sabablari aniq ko'rsatilsa, relapslarning muvaffaqiyatli oldini olish
va davolash imkoniyatlari sezilarli darajada oshadi. Mumkin Helicobacter
infektsiyani ham yo'q qilish kerak. Ayni paytda, umumiy ehtiyot chorasi
sifatida, ishga joylashishdan oldin yoki davriy tekshiruv o'tkazayotgan
shaxslar oshqozon yarasining o'tmishdagi oqibatlarini yodda tutishlari kerak
va tegishli ishchilarni ish joyiga qo'ymaslik yoki tark etmaslik uchun harakat
qilish kerak. ish joylari yoki ular og'ir stresslarga duchor bo'ladigan vaziyatlar,
ayniqsa asabiy yoki psixologik xususiyatga ega.
Oshqozon kasalliklari deganda oshqozonga taʼsir qiladigan kasalliklar
tushuniladi. Oshqozonning har qanday sababga koʻra infeksiyasi bilan
yalligʻlanishi gastrit deb ataladi va oshqozon-ichak traktining boshqa
qismlarini qoʻshganda gastroenterit deb ataladi. Gastrit surunkali holatda
davom etsa, u atrofik gastrit, pilorik stenoz (oshqozondan ingichka ichakning
birinchi qismiga (pilorus) teshikning torayishi) va oshqozon saratoni kabi bir
qancha kasalliklar bilan bogʻliqdir. Yana bir keng tarqalgan holat — oshqozon
yarasi yaʼni shikastlanishidir. Yaralar oshqozon shilliq qavatini buzadi, bu
oshqozon toʻqimasini oshqozon kislotalaridan himoya qiladi. Peptik yaralar
koʻp hollarda bakterial Helicobacter pylori (odatda oshqozonda topiladigan,
gram-manfiy, mikroaerofil, spiral (spiral) bakteriya) infeksiyasidan kelib
chiqadi. Epstein-Barr virusi infeksiyasi oshqozon saratonini qoʻzgʻatadigan
yana bir omildir.
Oshqozon yarasi bilan bir qatorda gʻayritabiiy arteriyalar yoki
tomirlarning yorilishi natijasida Dieulafoy lezyoni (koʻpincha oshqozon
devorida (submukozal) eroziya va qon ketadigan katta burilishli arteriola bilan
tavsiflangan tibbiy holat) va oshqozon antral tomir ektaziyasini oʻz ichiga
oladigan qon qusish holati ham boʻlishi mumkin. Oshqozonning tugʻma
kasalliklari oʻz ichiga parietal (bosh suyagining tepa qismiga oid) hujayralarga
qarshi B12 vitaminini singdira olmaslikka olib keladigan zararli anemiyani
ham oladi. Oshqozon kasalligiga olib kelishi mumkin boʻlgan boshqa umumiy
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 12, 31 Декабрь
247
https://universalpublishings.com
simptomlar orasida ovqat hazm qilish buzilishi yoki dispepsiya, qusish va
surunkali kasalliklarda ovqat hazm qilish muammolari, toʻyib ovqatlanmaslik
shakllari kiradi: 850–853. Oddiy testlarga qoʻshimcha ravishda, oshqozonni
tekshirish yoki biopsiya olish uchun endoskopiyadan foydalanish mumkin.
Xulosa:
Ovqat hazm qilish sistemasida oshqozon asosiy ro’lni bajaradi. Agar
to’g’ri ovqatlanish ratsioniga amal qilinmasa oshqozonda turli kasalliklar va
yaralar hosil bo’lar ekan. Ovqatni hazm bo’lishida asab tizimining ham o’rni
katta bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
2.
Normal fiziologiya O.T.Alaviya, Sh.Q.Qodirov. 348-352 betlar.
3.
Patologik fiziologiya N.H.Abdullayev 316-378 betlar.
4.
Gadayev Odam anatomiyasi 256-262-betlar.
5.
A.Gadayev Ichki kasalliklar 525-447 betlar.
