SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
31
Хуабэнларнинг
адабий
қиммати
ҳам
бир
хил
эмас
.
Баъзи
хуабэнлар
мазмунига
кўра
анчагина
содда
,
тили
ғализ
ва
бадиий
асардан
кўра
кўпроқ
баён
характеридаги
муайян
бадиий
хусусиятларга
эга
бўлган
парчаларга
ўхшайди
.
Айрим
хуабенларга
эса
композициясининг
пухталиги
,
сюжетининг
ривожланиши
услубий
хусусиятлари
билан
ҳақиқий
бадиий
асардек
ўқилади
.
Хуабэн
услубида
ҳикоя
ёзиш
,
айниқса
,
Мин
сулоласи
(1368–1644)
ҳукм
-
ронлигининг
охирларида
кенг
оммалашди
.
Бундай
асарлар
тўпланиб
,
ало
-
ҳида
тўпламлар
ҳолида
нашр
этилди
.
Мин
ҳикоялари
оғзаки
нақлнинг
бир
вақтлардаги
сун
даври
халқ
ҳикояларининг
бевосита
жонлилиги
ва
ёрқин
-
лиги
хос
бўлмаса
-
да
,
бироқ
,
улар
билан
ажралиб
турган
ёзма
адабиёт
сифатида
майдонга
чиқди
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
ўрта
аср
хитой
адабиётида
кичик
эпик
жанрга
мансуб
бўлган
ҳикоянинг
кўплаб
турлари
пайдо
бўлди
ва
мазмунига
кўра
шаклланди
.
Улар
композицияларининг
пухталиги
,
сюжетларининг
ривож
-
ланиши
,
услубий
хусусиятларининг
ранг
-
баранглиги
билан
бир
-
бирларидан
фарқ
қилсалар
-
да
,
лекин
барчаси
хитой
адабиётининг
шаклланишида
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
Мазкур
жанрда
ёзилган
ҳикоя
ва
новеллалар
ўзидан
кейинги
жанрларнинг
пайдо
бўлиши
ва
ривожига
ҳам
катта
хизмат
қилган
.
БЕКМУРАТОВ
ИСМАТУЛЛА
Сиёсий
фанлар
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Хитой
ташқи
сиёсати
менталитети
:
янги
аср
эҳтиёжи
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
“
Хитойнинг
тинч
юксалиши
”
номи
билан
жаҳон
ҳам
-
жамияти
эътиборини
тобора
ўзига
тортиб
бораётган
оламшумул
ҳодисани
ўрганиш
билан
бирга
,
ХХР
халқаро
сиёсатида
яққол
кўзга
ташланаётган
миллий
менталитетга
хос
айрим
томонларни
таҳлил
қилиш
билан
боғлиқ
масалалар
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
миллий
менталитет
,
тинч
юксалиш
сиёсати
,
ментал
мат
-
рицалар
,
бағрикенглик
,
Хитой
донишмандлари
,
ижтимоий
-
миллий
модель
,
қадриятлар
рационаллиги
,
Шарқ
менталитети
,
ташқи
сиёсат
фалсафаси
.
Аннотация
.
В
этой
научной
статье
вместе
с
изучением
события
,
привлекающего
все
более
внимание
международного
сообщества
,
под
названием
«
Мирное
возвышение
Китая
»,
также
раскрываются
задачи
,
связанные
с
анализом
некоторых
очевидных
в
между
-
народной
политике
КНР
,
сторон
национального
менталитета
.
Опорные
слова
и
выражения
:
национальный
менталитет
,
политика
мирного
возвышения
,
ментальные
матрицы
,
толерантность
,
мыслители
Китая
,
социально
-
национальная
модель
,
рациональность
ценностей
,
восточный
менталитет
,
внешнеполитическая
философия
.
Summary.
In this article, together with the scientific study of the event, which attracts more and
more attention from the international community, under the name of "Peaceful Rise of China", also
revealed the issues associated with the analysis of some of the obvious attitudes of the People’s
Republic of China (the PRC) in international politics, where we can see the strong impact of the
national mentality of this country.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
32
Keywords and expressions:
national mentality, the PRC’s peaceful rising, mental matrixes,
tolerance, China’s philosophers, social-national model, and the rationality of values, Eastern (Oriental)
mentality, and the philosophy of the foreign policy.
Тартиб
-
интизом
ҳукм
сураётган
мамлакатда
ҳаракат
ва
нутқин
-
гизда
эркин
бўлинг
,
таназзулга
юз
тутган
мамлакатда
эса
ҳаракатин
-
гиздан
қўрқманг
,
нутқингизга
эҳтиёт
бўлинг
.
Конфуций
“
Хитойнинг
тинч
юксалиши
” (
中
国
和
平
崛
起
)
номи
билан
жаҳон
ҳам
-
жамияти
эътиборини
тортган
оламшумул
ҳодисанинг
назарияси
ва
амалиё
-
тини
ўрганиш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Жаҳон
ҳамжамияти
уни
ҳар
то
-
монлама
чуқур
ўрганишга
катта
қизиқиш
билан
қарамоқда
.
Айтиш
жоизки
,
ушбу
ҳодиса
яқин
келажакда
жаҳон
тараққиётини
белгилаши
,
кучлар
нис
-
батига
глобал
таъсир
кўрсатиши
мумкинлиги
баъзи
етакчи
давлатларни
зимдан
ташвишга
ҳам
солмоқда
.
Чунки
,
баъзиларга
бу
–
юз
йиллаб
ҳукм
сурган
,
кўпчиликнинг
онгида
сингиб
кетган
эскича
стереотипдаги
дунё
-
қарашларга
зид
бўлган
ҳодиса
бўлиб
кўринмоқда
.
Маълумки
,
ҳар
бир
давлатнинг
ташқи
сиёсати
миллий
манфаатларни
ҳимоя
қилувчи
фалсафага
асосланади
.
Ва
унга
асосланувчи
назария
ҳамда
концепциялар
,
халқаро
ҳаётга
доир
стратегия
институционал
ташкилотлар
орқали
,
табиийки
,
давлатларнинг
ташқи
сиёсий
йўлини
ҳам
белгилайди
1
.
Улар
орасида
ботиний
,
зимдан
иш
қилувчи
менталитет
унинг
билан
боғлиқ
миллий
,
маънавий
қадриятлар
2
,
ташқи
сиёсат
менталитети
ҳам
мавжудки
,
унинг
вазифаси
ва
функцияларини
аниқлаш
одатда
осон
эмас
.
Аммо
унга
доир
ахборот
ва
маълумотларни
инвентарлаш
бошқа
соҳалардаги
каби
аниқ
эмаслиги
ва
шу
билан
бирга
ушбу
долзарб
концепт
учун
зарур
малака
камроқ
бўлса
ҳам
,
жамиятни
тинч
йўл
билан
ривожлантиришга
аҳд
қилган
ХХР
халқаро
сиёсатида
яққол
кўзга
ташланаётган
миллий
менталитетга
хос
айрим
томонларни
таҳлил
қилишга
ҳаракат
қиламиз
.
Маълумки
,
ҳозирги
ўта
мураккаблашган
дунёда
мамлакат
сиёсий
элита
ҳамда
интеллектуал
доираси
XXI
асрда
дунё
аҳволини
қандай
тасаввур
қилишини
,
бошқа
томондан
,
жаҳон
ҳамжамияти
ХХРнинг
ҳозирги
жиддий
ислоҳотлардан
кўзлаган
маъно
ва
мақсадини
қандай
тушунаётганлигини
билиш
муҳим
назарий
ва
амалий
аҳамиятга
эга
.
Жумладан
,
таниқли
сиёсат
-
шунос
,
илмий
доиралар
эътиборини
қозонган
“
Полис
”
журнали
бош
муҳар
-
рири
Сергей
Чугров
: “
Ҳозирги
туб
ўзгаришлар
даврида
менталитет
харак
-
терини
очиш
–
у
ёки
бу
мамлакатда
юз
бераётган
ўзгаришларнинг
ўқ
то
-
мирини
билиш
,
ривожланиш
векторини
аниқлаш
,
ўша
мамлакатлар
билан
1
Қаранг
:
Чугров
С
.
В
.
Понятие
внешнеполитисчекого
менталитета
и
методология
его
изучения
//
Полис
.
№
. 2007. –
С
. 46–64.
2
Южалина
П
.
С
.
Менталитет
,
сущность
и
структура
явления
. –
Челябинск
, 2002.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
33
алоқаларнинг
истиқболини
тушуниш
демакдир
”
1
, –
деб
ёзадики
,
шу
жойда
“
Ташқи
сиёсий
менталитет
ўзи
нима
?”
деган
саволга
қисқа
ва
умумий
жавоб
топилади
. “
Ташқи
сиёсий
менталитет
,
деб
давом
этади
олим
, –
жамият
аъзо
-
ларининг
жамоавий
тарзда
ўзини
чуқур
англаши
ва
ҳис
этишининг
шундай
бир
қисмидирки
,
у
ўзига
хос
жамоавий
ботиний
онгнинг
специфик
архе
-
типлар
ва
генида
бўлган
тасаввурлар
тизими
сифатида
атрофдаги
ўзга
социо
-
маданий
ва
миллий
-
этник
гуруҳларга
муносабатда
,
халқаро
муно
-
сабатлар
масалаларига
нисбатан
ўзига
хос
ёндашувларида
намоён
бўлади
”
2
.
Ташқи
сиёсий
менталитетнинг
ушбу
таърифи
,
биринчидан
,
мазкур
кате
-
гория
атрофида
айтилган
жуда
кўп
фикрларни
келтиришдан
бизни
халос
қилса
,
иккинчидан
,
сиёсий
менталитет
у
ёки
бу
давлатнинг
ташқи
,
халқаро
сиёсатига
алоқадор
масала
эканига
бизни
ишонтиради
.
Хуллас
,
ҳозирги
дунёни
қамраб
олган
глобал
трансформациялар
даврида
ташқи
сиёсий
менталитет
халқаро
ҳаётдаги
барча
ўзгаришларнинг
ўқ
томирига
айланди
.
Зеро
,
дунё
тинчлиги
,
давлатларнинг
ўз
атрофидаги
қўшниларининг
ташқи
сиёсатини
қандай
сифатда
қабул
қилишига
бориб
тақалмоқда
.
Чунки
,
ҳар
бир
халқнинг
менталитети
унинг
ботиний
онги
,
ҳар
бир
инсон
миясининг
ўнг
ярим
шаридаги
чуқур
қатламларида
яширинган
бўлиб
,
унинг
маъно
-
мазмунини
тушуниш
ва
уни
бошқариш
осон
эмас
.
Лекин
тарих
тажрибаси
ва
оддий
кузатишлар
шуни
кўрсатадики
,
у
ёки
бу
халқнинг
социо
-
маданий
,
ру
-
ҳий
ўзига
хослигидан
келиб
чиқиб
,
менталитетни
бошқариш
мумкин
.
Шуни
ҳам
айтиш
жоизки
,
у
ёки
бу
халқнинг
менталитетига
ёт
,
шаънини
ерга
урадиган
иғвогарлик
бўлмаганида
эди
,
халқларнинг
менталитети
ҳам
ун
-
чалик
хаосга
,
ғулувга
келмаган
бўлур
эди
.
Афсуски
,
гоҳ
“
торайиб
”,
гоҳ
“
кенгайиб
”
турган
ҳозирги
дунёда
бундай
салбий
импульслар
,
таъсир
-
ларнинг
кети
узилмаяпти
.
Шундай
нотинч
ва
беқарор
халқаро
вазиятда
заруриятдан
кўра
эмоциялар
,
эҳтирослар
ва
тартибсизликлар
кўпроқ
кўзга
ташланади
.
Ҳозирги
даврда
мана
шу
эмоциялар
ғалаёнидан
,
тартибсиз
-
ликдан
манфаат
кўрувчи
“
ақлли
кучлар
”
борки
,
улар
бошқариш
мумкин
бўлмаган
эмоцияларни
,
жамоавий
онгсизликни
шакллантириш
ва
ундан
фойдаланишга
жуда
моҳир
бўлиб
кетганлар
.
Бундай
хатти
-
ҳаракатлар
кўпайган
сари
жаҳоннинг
реал
манзарасини
,
яхлит
дунёни
ё
дунёнинг
турли
минтақаларида
яшовчи
социумлар
–
жамият
-
ларнинг
фаолиятини
тушуниш
қийинлашади
.
Зеро
,
ҳозирги
вақтда
дунёнинг
тақдири
устувор
даражада
реал
ҳолатига
эмас
,
балки
баъзи
гегемон
давлат
-
ларнинг
уни
қандай
ҳолатга
келтиришига
боғлиқ
бўлиб
қолди
.
Зўравонлар
бошқараётган
дунё
одамларнинг
онгига
ва
амалий
фаолиятига
ҳам
салбий
таъсир
кўрсатмоқда
3
.
Тез
суръатлар
билан
ривожланаётган
Хитой
ташқи
сиёсат
стратегиясини
юқорида
зикр
этилган
умумий
контексда
кўриб
1
Чугров
С
.
В
.
Понятие
внешнеполитисчекого
менталитета
и
меадология
его
изучения
//
Полис
,
№
.2007. –
С
. 46–64.
2
Там
же
. –
С
.65.
3
Чугров
С
.
В
.
Понятие
внешнеполитического
менталитета
и
методология
его
изучения
.
Полис
, 2007. –
С
.52.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
34
чиқишга
зарурат
уйғонган
кўринади
.
Хитойнинг
халқаро
сиёсати
давлат
-
чилик
тарихида
халқнинг
ўзига
хос
менталитети
томонидан
“
бошқариб
”
келинган
.
Ушбу
йўналиш
,
яъни
миллий
менталитет
,
айниқса
,
унинг
ташқи
сиёсатида
аниқ
акс
этган
.
Турли
сабабларга
кўра
,
ўтмишнинг
баъзи
давр
-
ларида
Хитойнинг
изоляцияда
қолганлиги
боис
,
унинг
менталитети
бош
-
қаларга
одатдан
ташқари
, “
ғалати
”, “
тушунарсиз
”
бўлиб
кўринган
.
Жумла
-
дан
,
Россиянинг
ғарбпараст
файласуфи
П
.
Чаадаев
хитой
цивилизациясини
“
унумсиз
”
деган
.
Россия
босқинчилиги
маддоҳи
Н
.
Пржевальский
эса
“
Хитойни
босиб
олиб
,
Россияга
қўшишни
таклиф
этиб
”
императорга
хат
ёзган
эди
1
.
Шуниси
қизиқки
,
бу
шахсларнинг
барчаси
ҳаётлигида
ҳам
,
вафотидан
кейин
ҳам
Россиянинг
миллионлаб
аҳолиси
ва
зиёлиларининг
онгига
кучли
таъсир
кўрсатувчи
элитага
мансуб
эдилар
.
Аксинча
,
хитой
халқи
менталитетини
объектив
ва
тўғри
тушунган
Россия
зиёлилари
ҳам
бор
эди
. XVII
асрдаёқ
,
Россиянинг
Хитойдаги
элчиси
Нико
-
лай
Спафарий
бундай
деб
ёзган
эди
: “
Биз
европаликларга
нисбатан
хитой
-
ликлар
меҳнатсеварроқ
бўлиб
,
тинимсиз
меҳнат
қиладилар
.
Доимо
тинч
-
тотув
яшайдилар
,
урушни
ёмон
кўрадилар
,
ҳарбий
хизматни
эса
шар
-
мандалик
деб
биладилар
”.
Буюк
рус
олими
Дмитрий
Менделеев
эса
“
Кела
-
жакда
Хитой
жаҳон
саноати
тараққиётига
янги
-
янги
ҳиссалар
қўшади
”
2
деб
ишонган
эди
.
Тарихчи
Евгений
Денисов
русларнинг
яқин
қўшни
давлатлар
-
га
ўтмишдаги
ва
ҳозирги
муносабатларни
умумлаштириб
,
бундай
ёзади
:
“
Кореяликлар
,
японлар
,
вьетнамликларнинг
руҳий
хусусиятларини
билмас
-
лик
уларнинг
ташқи
сиёсат
соҳасидаги
ҳаракатларининг
нозик
томонларини
етарли
баҳоламасликка
ёки
англашилмовчиликка
олиб
келади
.
Кўпинча
,
осиёлик
ҳамроҳларимизнинг
у
ёки
бу
дипломатик
қарорларининг
асл
маъ
-
носи
бирор
кичик
ишорада
ёки
“
зимдан
қарашда
яширинган
бўлади
”
3
.
Хитойнинг
ташқи
сиёсат
соҳасидаги
фаолиятига
холис
ёндашиш
қуйи
-
даги
хусусиятларни
сезиш
учун
имкон
яратади
.
Турли
вазиятларда
дарҳол
хулоса
чиқармасдан
,
диққат
-
эътибор
билан
қараш
;
у
ёқ
-
бу
ёққа
қочиб
кетмаслик
,
яъни
“
ўртача
йўл
”
тутиш
4
;
катта
ва
кичик
воқеаларга
бир
хил
жиддий
қараш
;
прагматизм
,
яъни
шароитга
қараб
иш
қилиш
;
атрофидаги
аломатларга
сезгирлик
;
барча
ишларда
бағрикенглик
–
толерантлик
;
ёлғонни
ва
мунофиқликни
рад
этиш
;
дунёдаги
барча
одамларга
бир
оила
,
деб
қараш
каби
хитой
менталитетига
хос
хусусиятлар
Хитой
Халқ
Республикаси
билан
ҳамкорлик
алоқалари
учун
кенг
истиқболлар
очади
.
Хуллас
,
менталитет
“
кўринмас
иплар
”
орқали
сиёсий
маданият
ва
ама
-
лиёт
билан
қўшилиб
кетган
ҳолда
давлатнинг
ташқи
сиёсат
стратегиясини
ташкил
этади
.
Профессор
С
.
Чугров
айтганидай
, “
ҳар
бир
халқнинг
қан
-
1
Денисов
В
. “
Медведь
и
Дракон
”//
Международная
жизнь
,
№
5, 2008. –
С
. 55–57.
2
Там
же
. –
С
. 56.
3
Там
же
. –
С
. 57.
4
Листопадов
Н
.
Буддийское
путешествие
//
Международная
жизнь
,
№
9, 2007. –
С
. 115.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
35
дайдир
шахс
,
гуруҳ
,
институт
”
1
ҳақидаги
фикрлари
йўналиши
,
алоҳида
билимларидир
.
Ташқи
сиёсат
менталитети
ҳам
барча
плюс
ва
минуслари
билан
бирга
айнан
юқоригилардан
келиб
чиқади
.
Шу
аснода
масалага
бир
аниқлик
киритишимиз
керак
:
гап
дунёда
баъзи
халқлар
ҳис
-
ҳаёжонга
,
эмоцияларга
эътибор
қилмайдилар
,
баъзилар
эса
,
ҳатто
эмоцияларини
,
ботиний
ҳис
-
туйғуларидан
ҳам
салоҳият
сифатида
ва
-
зиятни
яхшилаш
учун
фойдаланиши
ҳақида
бормоқда
.
Зеро
,
менталитет
,
халқнинг
бошқа
хислатлари
каби
,
инсонларнинг
,
миллат
ва
жамиятнинг
ижодий
,
креатив
фаоллигига
қараб
,
ўзгариб
туриши
ҳам
мумкин
2
.
Хитой
халқи
маданий
хусусиятларига
кўра
,
турлича
бўлган
жуда
кўп
этносларнинг
қоришмасидан
ташкил
топган
бўлиб
,
ҳар
бир
этнос
хитой
халқи
таркибига
қўшилиш
жараёнида
аввалги
“
ментал
матрицалари
” (
精
神
模
型
)
ни
бир
неча
марта
ўзгартирган
.
Беш
минг
йиллик
тарих
давомида
хитой
менталитетида
икки
марта
ўзгариш
рўй
берган
дейиш
мумкин
.
Биринчи
марта
Конфуцийдан
анча
илгари
хитойликлар
ижтимоий
амалиётини
жиддий
ритуал
-
лаштирган
,
расм
-
русум
,
маросимларга
боғлаб
қўйиш
билан
,
сиёсат
юритишда
ҳам
маросимлар
–
ритуаллардан
фойдаланганлар
.
Иккинчи
ўзгариш
,
Хитой
узоқ
аср
-
лик
биқиқликдан
чиқиб
,
янги
даврда
халқаро
ҳаётда
фаоллик
кўрсата
бош
-
лаши
вақтига
тўғри
келди
.
Аммо
,
ментал
матрицани
ўзгартириш
бутун
менталитетни
ўзгартириш
дегани
эмас
.
Хитой
ўз
бағрида
ҳамда
дунёдаги
глобал
ўзгаришларга
қараб
,
менталитетининг
баъзи
параметрларини
,
хусусиятларини
ўзгартирди
.
Жаҳон
илмий
доираларида
эътироф
этилганидай
,
хитой
халқи
менталитетининг
муҳим
хусусиятларидан
бири
–
бу
диний
ва
этник
низоларнинг
,
мессианизм
(
халоскорлик
)
империализм
ва
тажовузкорлик
иддаоларининг
йўқлигидир
3
.
Атоқли
хитойшунос
-
файласуф
М
.
Титаренко
фикрича
,
Хитой
миллий
менталитетининг
ўзига
хос
хусу
-
сиятлари
қуйидагилар
:
а
)
ўзини
яхлит
оламнинг
ажралмас
бир
қисми
деб
билиш
;
б
)
табиат
ва
инсон
уйғунлигини
англаш
;
в
)
илмга
,
билимга
амал
қилиш
;
г
)
ўз
маданиятининг
бошқа
маданиятлар
билан
алоқаларини
маъқуллаш
ва
бошқалар
4
.
Шу
сабабали
ҳам
Хитой
Халқ
Республикасининг
ташқи
сиёсат
фалсафасига
,
унинг
тинч
йўл
билан
ривожланишига
дунё
ҳамжамияти
томонидан
чуқур
ҳурмат
билан
қаралмоқда
.
Хитой
ОТМ
минтақасида
жаҳон
иқтисодий
ҳолатига
ижобий
таъсир
қилиш
билан
бирга
“
умуминсоний
тараққиётга
,
даврнинг
“
янги
ахлоқини
”
шакллантиришга
хизмат
қилувчи
янги
тинчликсевар
парадигмани
таклиф
этувчи
иқтисодий
майдон
ташкил
этмоқда
5
.
1
Чугров
С
.
В
.
Понятие
внешнеполитического
менталитета
и
методология
его
изучения
.
Полис
, 2007. –
С
. 52.
2
Губанов
Н
.
Н
.,
Губанов
Н
.
И
.
Менталитет
:
сущность
и
функционирование
в
обществе
//
Вопросы
философии
,
№
2, 2–13. –
С
. 24.
3
Лащенова
Е
.
Национальные
архитипы
внешней
политики
России
или
возвращение
к
истокам
//
Международная
жизнь
,
№
1, 2009. –
С
. 12.
4
Ломанов
А
.
Почитающий
мудрость
и
возвышающий
единство
//
Проблемы
Дальнего
Востока
,
№
1, 2009. –
С
. 6–7.
5
Отчетный
доклад
Генерального
Секретаря
КПК
XVIII
Всекитайскому
съезду
Партии
.
Пекин
2012. –
С
. 20.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
36
Шарқий
Осиё
минтақасида
қадимги
даврларга
нисбатан
аҳоли
зичли
-
гининг
ортиб
бориши
,
тўлиб
оқувчи
дарёлар
,
катта
-
катта
кўллар
,
сувли
жой
-
лар
ва
ўтлоқлар
турли
халқларни
бирлаштириб
,
яхлит
Шарқий
Осиё
цивили
-
зациясини
вужудга
келтирган
минтақа
халқлари
менталитетида
шу
оралиқда
яшаётган
барча
одамларнинг
аҳиллиги
,
ҳамжиҳатлиги
,
тинчликсеварлиги
каби
ҳис
-
туйғулар
кучайиб
борган
.
Мутахассислар
фикрича
,
бу
минтақада
ижтимоий
ҳаётнинг
цикли
,
яъни
турли
даврлар
маданияти
такрор
жонла
-
ниши
ва
бир
чизиқли
эмаслиги
,
бу
ерларда
Кўҳна
Дунёнинг
ғарбий
қисм
-
ларида
чуқур
томир
отган
бир
чизиқли
тараққиёт
концепцияси
амал
қил
-
маслигига
олиб
келган
1
.
Дунёни
англашнинг
бундай
ғоялари
ва
моделлари
“
бутун
инсоният
,
шу
жумладан
халқаро
муносабатларда
ўхшаш
бўлмаган
халқлар
муқаррар
ра
-
вишда
албатта
бир
-
бирига
қарши
курашади
деган
концепцияларнинг
Хитойда
рад
этилиши
табиий
ҳолдир
.
Ғоялари
ва
моделларига
кўра
,
бир
-
бирига
ўхшамаган
Шарқий
Осиё
халқларининг
ўзаро
муносабатларидаги
зиддиятлар
трансформацияга
(
жиддий
ўзгаришларга
)
учраб
,
бирдамликка
,
ҳамжиҳат
-
ликка
ва
биргаликда
ривожланиш
босқичига
етдиларки
,
эндиликда
эса
,
у
устувор
ғоя
ХХРнинг
ташқи
сиёсатида
ва
дипломатиясида
амалга
ошмоқда
.
Унинг
асосий
параметрлари
:
вазиятни
кескинлаштирмаслик
;
ҳолат
ва
ша
-
роитларни
шошмасдан
,
яхшилаб
кузатиш
;
фикр
алмашувларда
мумкин
қадар
қарама
-
қаршиликларга
бормаслик
;
музокараларда
қулай
вазият
туғилишини
кутиб
туриб
,
ҳар
икки
томон
учун
манфаатли
қарорга
,
консессусга
эришув
;
фикрий
тўқнашувлардан
моҳирона
четлашув
;
энг
қийин
вазиятларда
ҳам
ўз
манфаатини
кўзлаш
;
дунёда
ҳар
қандай
муаммоларни
тинч
йўл
билан
ҳал
этиш
мумкинлигига
,
инсонларнинг
виждонига
ишонишдан
иборат
.
Халқаро
масалалар
бўйича
мутахассис
хитойшунослар
А
.
Д
.
Воскресенский
ва
С
.
Г
.
Лузянин
ёзадиларки
,
Хитой
ташқи
сиёсий
фаолиятининг
барча
давр
-
ларида
ташқи
дунё
билан
алоқаларида
бир
-
бирига
ўхшамаган
,
аммо
бир
мақ
-
садни
кўзловчи
икки
хил
моделдан
фойдаланган
:
булардан
бири
“
хитой
-
марказлик
”
（ 中国中心主
义
）
модели
,
иккинчиси
эса
“
чет
давлатлар
билан
ту
-
зилган
шартномалар
”
модели
.
Ҳар
ҳолда
“
хитоймарказлик
”, “
Инь
ва
Ян
”
（
阴
阳）
оламини
тартибга
солувчи
расмий
-
анъанавий
модел
устуворлик
қилган
.
Замонлар
ўтгач
,
этно
-
марказлик
модели
билан
ойкумена
эго
-
марказлик
модели
қўшилиб
, “
Чжунго
”
（ 中国）
–
Ўртадаги
давлат
”
деб
аталувчи
ижтимоий
-
мил
-
лий
модел
шаклланди
. “
Ўртадаги
давлат
”
қадимги
хитойликларнинг
олам
-
даги
барча
мавжудотларни
пайдо
қилувчи
“
Инь
ва
Янь
”
ҳақидаги
тасав
-
вурларида
,
олам
,
табиат
билан
гармония
,
уйғунликка
олиб
келувчи
,
тарихий
тараққиётнинг
“
ҳақиқий
йўли
”
га
айланди
2
.
1
Қаранг
:
Чугров
С
.
В
.
Понятие
внешнеполитического
менталитета
и
методология
его
изучения
.
Полис
,
№
4, 2007. –
С
. 46–63;
Альтернативный
капитализм
и
Альтернатива
капитализму
//
Мировая
экономика
и
международные
отношения
,
№
8, 2012. –
С
. 114–115;
Максименко
В
.
И
. //
Расширенные
тезисы
и
дискуссии
//
Восток
,
№
3, 2003. –
С
. 67–96.
2
Максименко
В
.
И
.//
Расширенные
тезисы
и
дискуссии
//
Восток
,
№
3, 2003. –
С
. 95–96.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
37
Умуман
олганда
,
оламни
системали
-
структурали
яхлитлик
деб
тушуниш
Хитойнинг
ташқи
сиёсий
менталитетининг
асосини
ташкил
этади
.
Шунга
кўра
,
яхлит
оламдаги
ҳамма
нарсалар
олам
билан
гармонияга
,
уйғунликка
интилади
,
оламнинг
ҳамма
қисмлари
биргаликда
оламни
бунёд
қилади
1
.
Шу
сабабли
Хитойнинг
ташқи
сиёсат
менталитетида
,
халқларнинг
бир
-
бирига
муноса
-
батида
ҳалоллик
,
ўзаро
ишонч
каби
маънавий
пойдевор
олдида
,
декларациялар
,
меморандумлар
,
икки
томонлама
ва
кўптомонлама
шартномалар
каби
ташқи
сиёсатнинг
расмиятчиликлари
иккинчи
даражали
бўлиб
қолади
.
Хитой
халқаро
муносабатларда
ҳар
бир
жамиятнинг
яхлитлиги
,
барқарорлиги
,
хавфсизлиги
каби
ҳолатларда
ахлоқий
-
маънавий
тамойилларга
кўпроқ
ишонади
ва
эътибор
беради
.
Чунки
худди
шу
ахлоқий
-
маънавий
тамойиллар
инсоният
ҳаётида
инсонпарварлик
,
керак
бўлса
,
инсонийлик
мавжудлигини
билдиради
2
.
Хитойлар
яшаган
маконнинг
географик
ўзига
хослиги
,
маҳаллий
аҳоли
-
нинг
меҳнатсеварлиги
ва
тинчликсеварлиги
,
теварак
-
атрофидаги
халқларни
ҳам
яхши
қўшничилик
қилиб
яшашга
ундар
эди
.
Оз
эмас
-
кўп
эмас
,
тўрт
ярим
минг
йил
аввал
ижод
қилинган
“
Ўзгаришлар
китоби
” (
易
经
）
да
ай
-
тилган
ҳаётий
қарашлар
,
сўнгра
Лао
Цзи
（ 老
子
）
,
Кун
-
Цзи
（ 孔
子
）
ва
бош
-
қа
хитой
донишмандларининг
таълимотлари
хитой
халқи
миллий
қиёфасига
,
менталитетига
ижобий
таъсир
кўрсатган
3
.
Худди
шу
руҳий
-
маънавий
қад
-
риятлар
сабабли
,
Хитой
ташқи
сиёсат
менталитети
Англия
,
Испания
,
Португалия
,
Франциядаги
юз
йиллик
,
ўттиз
йиллик
урушлари
,
денгизда
ҳукмронлик
учун
кураш
,
Германия
нацистларининг
“
ҳаётий
майдон
етиш
-
маслиги
”
ҳамда
Япония
милитаризмининг
эса
“
Гуллаб
-
яшнаган
Осиё
онги
”
каби
ғайриинсоний
ғоялардан
Хитойни
сақлаб
қолди
4
.
Аксинча
,
демографик
“
портлаш
”
Хитой
халқининг
янада
кўпайиши
билан
бирга
,
ўз
кучларига
ишонишига
,
Ер
юзидаги
барча
инсонлар
қадрли
,
деган
гуманистик
идеалга
амал
қилишга
ўргатди
.
Шу
маънода
таниқли
геомаданиятшунос
Д
.
Замятиннинг
қуйидаги
эврис
-
тик
имконияти
юқори
бир
фикрга
эътибор
берайлик
: “
Ҳар
бир
халқ
ўз
тарихининг
баъзи
даврларидаги
ментал
,
миллий
маконлари
билан
ҳозирги
1
С
.
В
.
Чугров
.
Понятие
внешнеполитического
менталитета
и
методология
его
изучения
.
Полис
, 2007. –
С
. 52.
2
Қадимги
хитой
манбаларидан
бирида
ёзилишича
,
милоддан
аввалги
асрларда
яшаган
бир
вилоят
ҳокими
Сунь
Шу
болалик
чоғларида
қишлоқ
йўлида
бораётиб
,
икки
бошли
илонни
кўриб
қолибди
.
Халқ
орасида
икки
бошли
илонни
кўрган
одам
кўп
ўтмай
ўлади
,
деган
ирим
-
сирим
,
аломатга
ишонар
эканлар
.
Бола
уйга
келиб
онасининг
бағрига
ўзини
отиб
,
йиғлаб
юборибди
.
Онаси
“
Нима
бўлди
?”
деб
сўраса
,
бола
икки
бошли
илонни
кўрганини
айтибди
.
Онаси
“
Илонни
нега
ўлдирдинг
”
деб
сўраса
,
бола
: “
Мен
ўлсам
ҳам
,
бошқа
одамлар
уни
кўриб
ўлмасин
,
деб
ўлдирдим
”, –
дебди
.
Онаси
бу
гапдан
хурсанд
бўлиб
,
бошқалар
ҳақида
ташвиш
чекибсан
,
бундай
софдил
экансан
,
қайғурма
ўғлим
”, –
дебди
. (“
Пурпурная
яшма
”.......
асрлар
хитой
қиссалари
. –
М
., 1980. –
С
. 352.).
3
中
国
文
化
常
识
/
中
国
汉
语
国
际
推
广
领
导
小
组
办
公
室
，
-
北
京
华
语
教
学
出
版
社
，
2006.
4
Избери
жизнь
.
Диалог
Арнольда
Тойнби
и
Дайсаку
Икеды
. –
М
., 2008. –
С
. 194.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
38
маконларида
катта
фарқ
бор
.
Шундай
экан
,
бир
неча
халқлар
умумий
маконда
макондошдир
.
Кўпчилик
тадқиқотчилар
у
ёки
бу
халқнинг
фақат
ҳозирги
маконлари
ҳақида
фикр
юритадилар
.
Бошқача
айтсак
,
ҳар
бир
ҳаётий
маконнинг
ўз
замони
бор
.
Бундан
шундай
фикр
келиб
чиқадики
,
биринчидан
,
ҳозирги
дунё
миллий
хусусиятлари
,
менталитетлари
,
архетиплари
ва
стерео
-
типлари
бир
-
бирига
ўхшамайдиган
халқлардан
иборат
;
иккинчидан
, “
макон
-
дошлик
”
бу
халқларнинг
тинч
-
тотув
яшашига
,
бирга
ижод
қилишга
–
ҳамкор
-
ликка
,
бир
-
бирини
бойитишга
хизмат
қилади
;
учинчидан
,
ҳозирги
глобал
трансформациялар
шароитида
ҳам
бутун
дунё
халқларининг
ментал
матри
-
цалари
ўзгармайди
,
ўзгариши
мумкин
эмас
.
Шу
жиҳатдан
қараганимизда
ҳам
,
ҳозирги
хавф
-
хатарга
тўла
дунёда
Хитойнинг
ташқи
сиёсий
менталитети
бутун
инсониятнинг
тинч
-
тотув
яшаши
ҳақидаги
орзу
-
умидларига
мувофиқ
келади
1
.
Тадқиқотлар
шуни
кўрсатадики
,
сиёсий
ва
маданий
категория
сифатида
ташқи
сиёсий
менталитет
гарчанд
инвариант
бўлса
-
да
,
ўзгаришларга
ҳам
мойилдир
.
Ҳар
ҳолда
биринчиси
иккинчисига
нисбатан
устувор
бўлиб
кел
-
ган
,
чунки
менталитетнинг
мета
-
тарихийлиги
ва
қадриятларга
асослангани
Хитой
давлатининг
ташқи
сиёсатида
асосий
йўналиш
бўлиб
келди
.
Беш
минг
йил
давомида
Хитойда
давлатчилик
узлуксиз
,
узилишсиз
яшаб
кел
-
гани
,
унинг
ташқи
сиёсат
менталитетида
ҳар
бир
замондаги
халқ
ўз
тарихий
хотираси
билан
гармонияда
,
уйғунликда
яшаб
келгани
халқ
ментали
-
тетининг
авлоддан
-
авлодга
изчил
ва
табиий
равишда
ўтиб
келишига
қулай
шароитлар
яратган
.
Хитой
менталитетининг
“
узоқни
кўра
олиши
”
ва
турли
таҳдидларни
даф
этишга
доимо
шай
бўлиб
туриш
каби
хусусиятлари
ҳам
шу
узлуксиз
давомийликдан
келиб
чиқади
.
Шу
билан
бир
вақтда
дунёдаги
жуда
кўп
ўзгаришлар
таъсирида
хитой
халқининг
дунёқарашида
ҳам
ўз
фойдасига
“
қадриятлар
рационаллиги
”
то
-
монга
ўзгаришлар
содир
бўлди
.
Хитой
халқининг
ташқи
сиёсатга
доир
хул
-
қидаги
Хитой
сиёсий
тарихидаги
замонавий
ўзгаришга
мувофиқлашган
,
кичикликдан
ўсиш
томонга
,
ҳаётни
кузатишдан
–
масалаларни
ҳал
қилиш
томонга
бўлган
ўзгаришлар
бўлди
.
Шунга
қарамай
,
Ғарбдаги
илмий
доиралар
ва
сиёсатдонлар
орасида
Хитой
сиёсий
менталитети
анъанавий
,
эскича
консерватив
деб
баҳолай
-
диганлар
ҳали
-
ҳануз
етарли
.
Улар
аввало
хитой
маданиятининг
кўп
йиллик
тарихи
ҳақида
билимлари
чалалигидан
,
умуман
Шарқ
цивилизацияси
,
шар
-
қона
фикрлаш
тарзини
“
мушоҳада
,
кузатишга
асосланган
,
статик
қотиб
қолган
ва
иррационал
”
деб
ўйлаши
сабабли
,
объектига
нисбатан
салбий
фикр
билдирадилар
. “
Европа
цивилизацияси
қайси
хусусиятлари
билан
бошқа
цивилизациялардан
кескин
фарқ
қилади
? –
деб
ёзадилар
Россия
тад
-
қиқотчилари
В
.
Иноземцев
ва
Е
.
Кузнецова
, –
турли
типдаги
жамиятларнинг
эволюциясини
таҳлил
қилганимизда
ҳам
маълум
бўладики
,
Европа
1
胡
健。
强
国
策
： 中
国
和
平
崛
起
进
程
中
的
软
实
力
建
设
方
略
， 北
京
- 2013
年， 第
13
页
。
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
39
цивилизацияси
ўзига
хос
динамизм
билан
фарқланади
.
Қулдорлик
замо
-
нидан
буён
сайёрамизнинг
ҳеч
бир
минтақасида
Европадаги
каби
жамият
,
ижтимоий
формацияларнинг
алмашинуви
бу
қадар
кўп
бўлмаган
.
Ҳеч
қаерда
Европадаги
каби
ижтимоий
ўзгаришлар
инвариантлиги
ва
жамиятлар
бу
қадар
тез
тараққий
этмаган
,
диний
эътиқодларда
эса
Европа
маданият
-
лари
қадриятлари
императивига
хос
-
индивидуализм
,
шахсий
манфаатлар
тамойили
яширин
амал
қилмаган
”
1
.
Шу
билан
бирга
Ғарбдаги
ижтимоий
-
сиёсий
ва
маънавий
инқилобларда
,
ғалаёнларда
миллионлаб
фуқаролар
жабр
-
зулм
кўриб
, “
ёрқин
келажак
учун
”
курашларда
қурбон
бўлиб
кетган
.
Бу
ўзгаришлар
давомида
Ғарб
халқлари
менталитетига
хос
фақат
бир
нарса
–
ўзларини
“
Худо
танлаган
,
сара
халқ
”
деб
,
бошқаларни
дунёнинг
чекка
жойларидаги
,
маданиятдан
,
илм
-
фандан
узоқ
,
ташландиқ
халқ
деб
қараши
ўзгармай
қолди
.
Аммо
,
бундай
қарашлар
ҳозир
жуда
саёз
ва
асоссиз
экан
-
лигини
кўпчиликка
аён
бўлиб
қолди
.
Ғарбдаги
сиёсий
кучлар
жаҳондаги
барча
воқеаларни
бошқаришга
куч
-
қудрат
берувчи
бундай
қарашларни
статус
-
кво
деб
қонунлаштиришга
қанча
уринмасинлар
,
барча
халқларни
тинч
-
тотув
яшашга
чақирувчи
“
шарқона
менталитет
жаҳон
сиёсий
ва
ижтимоий
амалиётига
тобора
чуқурроқ
таъсир
кўрсатмоқда
.
Уйғониш
даври
ва
маърифатчилик
даври
мутафаккирларига
илҳом
берган
“
Шарқ
менталитети
” (
东
方
精
神
)
нинг
бу
гал
учинчи
марта
маданият
ва
маънавият
соҳасида
Ғарбни
“
забт
этиши
”
дир
.
Таниқли
шарқ
-
шунос
,
файласуф
А
.
Панарин
ёзишича
, “
Шарқ
тинчликсеварлиги
”
жаҳон
сиёсий
ва
ижтимоий
-
маданий
маконини
иккинчи
марта
забт
этишидир
2
.
Бугунги
кунда
Шарқнинг
жаҳонни
барқарорлаштирувчи
қуввати
яқин
вақтларгача
сурбетларча
дунёни
бошқарамиз
дегувчи
зўравон
кучларга
боғлиқ
эмас
.
Ҳозир
миллиардлаб
одамларнинг
онги
ва
маънавияти
билан
амалга
оширилган
“
中
国
的
和
平
崛
起
” (
Хитойнинг
тинч
юксалиши
)
фено
-
мени
бутун
дунё
ижтимоий
-
маданий
матрицасининг
алмашинувига
таъсир
кўрсатиши
мумкин
бўлиб
қолди
.
Шу
муносабат
билан
кўзга
кўринган
социолог
Т
.
И
.
Заславскаянинг
: “
социомаданий
(
менталитет
ҳам
)
салоҳият
даражаси
унинг
маънавий
қудратига
,
замонга
мослашуви
ва
динамизмига
қараб
баҳоланади
.
Одатда
бундай
салоҳият
улкан
ижтимоий
жамоалар
(
давлатлар
,
минтақалар
,
миллатлар
)
нинг
бошқалардан
ҳаётийлиги
кучлироқ
эканлигида
,
ташқи
иқтисодий
,
геосиёсий
ва
табиий
муҳитнинг
иддаоларига
муносиб
жавоб
бериб
,
фойдалана
олишида
кўринади
”
3
. “
Янгилик
–
унутилган
эскиликдир
”,
деган
фалсафа
бугун
яна
тасдиқланмоқда
.
Шарқона
тинчлик
ўрнатувчи
менталитет
Хитой
ташқи
сиёсат
фалсафаси
ва
амалиётида
ёрқин
намоён
бўлаётган
янги
ҳодисадир
.
1
Иноземцев
В
.
Л
.
Кузнецова
Е
.
С
.
Глобальный
комфликт
ХХ
1
века
.
Размышления
об
ито
-
гах
и
перспективах
межцивилизационных
противоречий
//
Полис
,
№
6, 2001. –
С
. 132.
2
Панарин
А
.
Смысл
истории
//
Вопросы
философии
,
№
9, 1999. –
С
. 21.
3
Қаранг
:
Глобализирующийся
Китай
:
грани
соцтокультурного
измерения
. –
М
., 2011. –
С
. 21.
