SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
75
БЕКМУРАТОВ
ИСМАТУЛЛА
Сиёсий
фанлар
номзоди
,
ТошДШИ
Хитойнинг
ташқи
сиёсат
фалсафаси
:
уйғун
ва
барқарор
ривожланишнинг
янги
қирралари
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
хитой
ташқи
сиёсати
фалсафаси
ва
амалиётида
дунёни
уйғун
ва
барқарор
ривожлантириш
учун
янги
тартиботни
шакллантириш
борасидаги
Хитой
раҳбарияти
ва
олимлари
томонидан
билдирилаётган
фикр
-
мулоҳазалар
ҳамда
чет
эл
мутахассисларининг
қарашлари
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ташқи
сиёсат
,
илмий
ёндашув
,
тинч
яшашнинг
бешта
принцпи
, “
Хэ
” (
уйғунлик
),
фундаментал
қадриятлар
,
цивилизациялар
,
комил
инсон
,
фаталистик
қарашлар
,
Кун
Цзи
,
реваншизм
.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируются
взгляды
иностранных
экспертов
,
а
также
китайских
лидеров
и
ученых
о
формировании
нового
порядка
для
гармо
-
ничного
и
устойчивого
развития
мира
в
китайской
внешнеполитической
фило
-
софии
и
практике
.
Опорные
слова
и
выражения
:
внешняя
политика
,
научный
подход
,
пять
прин
-
ципов
мирного
сосуществования
, «
Хэ
» (
гармония
),
фундаментальные
ценности
,
циви
-
лизации
,
совершенный
человек
,
фаталистические
взгляды
,
Кун
цзы
,
реваншизм
.
Abstract.
This article analyzes the views of foreign experts, as well as Chinese
leaders and scholars on the formation of a new order for the harmonious and sustainable
development of the world in Chinese foreign policy philosophy and practice.
Keywords and expressions:
Foreign policy, scientific approach, five principles of
peaceful coexistence, "Xe" (harmony), fundamental values, civilizations, perfect man,
fatalistic views, Kun zi, revanshism.
Ҳозирги
дунёда
туб
ўзгаришлар
юз
бериб
,
жаҳонда
қутблашув
ва
глобаллашув
чуқурлашмоқда
,
маданиятлар
ранг
-
баранглиги
ва
жамиятнинг
ахборотлашуви
давом
этмоқда
.
Инсоният
фан
-
техника
соҳасида
улкан
ютуқ
-
ларни
қўлга
киритиб
,
ақл
бовар
қилмас
янгиликлар
яратилмоқда
.
Айни
вақтда
дунёда
нотинчлик
,
беқарорлик
ва
мавҳумлик
кучаймоқда
,
гегемонизм
,
зўравонлик
яна
бош
кўтармоқда
.
Жойларда
низолар
ва
жанжал
-
лар
кўпаймоқда
.
Озиқ
-
овқат
ва
энергоресурслар
етишмовчилиги
юзага
келиб
,
тармоқлар
хавфсизлиги
кескинлашмоқда
.
Тарихдан
маълумки
,
қурол
-
яроғларини
кўз
-
кўз
қилиб
,
бўрилар
қонуни
билан
яшашлик
ҳеч
қачон
тинчликка
олиб
бормайди
. “
Хитой
тинчлик
байроғини
баланд
кўтариб
,
дунёда
фаровон
ҳаёт
учун
курашади
ва
барча
мамлакатларнинг
биргаликдаги
тараққиётига
кўмаклашади
.
Тинч
яшашнинг
бешта
принципи
асосида
барча
мамлакатлар
билан
дўстлик
ва
ҳамкорликни
кучайтиради
.
Ўзаро
ҳурмат
,
тенглик
ва
адолат
,
ҳамкорлик
ва
умумий
ютуққа
асосланган
халқаро
муносабатларнинг
янги
тури
шаклланишини
қўллаб
қувватлайди
”
дейилади
Хитой
раҳбарининг
XIX
умумхитой
съездида
қилган
ҳисобот
маърузасида
1
.
Буюк
неъмат
ва
қадриятлар
ҳукмрон
бўлган
тинчлик
1
Доклад
Си
Цзиньпина
на
XIX
м
Всекитайском
съезде
КПК
.
Пояснения
к
докладу
.
Контимост
,
спец
-
выпуск
2018. –
С
. 56.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
76
ва
фаровонлик
,
планетар
гармонияга
эришишнинг
турлича
йўллари
мавжуд
-
лиги
яқин
келажакда
дунёнинг
ижтимоий
қиёфаси
яхши
томонга
ўзгаришига
умид
ва
ишонч
уйғотади
.
Эскирган
ижтимоий
тартиблар
ҳар
қанча
қаршилик
қилмасин
,
ҳар
бир
жамият
ўз
руҳий
кучи
ҳамда
ички
имкониятларидан
келиб
чиқиб
,
жаҳонда
юзага
келган
вазиятга
мослашган
ҳолда
мамлакат
ташқари
ва
ичкарисида
соғлом
сиёсат
юрита
олади
.
Жумладан
,
Хитой
танлаган
ривожланиш
йўли
ва
амалиёти
тажрибасидан
келиб
чиқиб
хулоса
қилиш
мумкинки
,
ҳозирги
дунёда
энг
йирик
сиёсий
кучлардан
бири
бўлган
ушбу
мамлакат
биринчилар
қаторида
Ер
куррасидаги
барча
халқларнинг
ҳамкорлик
ва
ривожига
асосланган
уйғунлашган
жамият
қуриш
йўлидаги
ижобий
омилларни
ва
юзага
келган
мураккабликларни
ўз
вақтида
тўғри
баҳолай
олди
.
Бугунги
кунда
ХХРда
ташкил
этилган
беш
юздан
ортиқ
илмий
тадқиқот
марказ
-
ларининг
ўрни
муҳим
ҳисобланиб
,
улар
мамлакат
ички
ва
ташқи
сиёсати
-
нинг
турли
сохаларни
ўрганишга
қаратилган
.
Ўзбек
хитойшуносларидан
Б
.
Турсуновнинг
фикрига
кўра
,
Хитойнинг
барча
соҳалардаги
динамик
тарақ
-
қиётнинг
асосий
омилларидан
бири
ижтимоий
-
иқтисодий
муаммоларни
ҳал
қилишдаги
“
илмий
ёндашувлар
”
дир
1
.
Ҳукумат
ва
партия
ҳужжатларда
,
қолаверса
,
зиёлилар
ўртасидаги
фикр
алмашувларда
инсон
ҳаётининг
маъноси
,
бурчи
ва
масъулиятлари
,
оламнинг
бир
бутун
ягоналиги
ва
турли
қарама
-
қарши
қарашларга
бўлинмаслиги
зарурлиги
каби
ғоялар
етакчилик
қилмоқда
.
Бинобарин
,
авваллари
ҳам
мутаффакирлар
Ер
юзи
фақат
ҳозирги
авлод
-
ники
бўлиб
қолмай
,
уни
келгуси
авлодларга
ҳам
,
гуманистик
фалсафа
,
ҳам
-
корлик
ва
тинч
-
тотувлик
асосида
яхлитлигича
етказиш
ҳақида
ўйлар
эдилар
.
Шу
ўринда
қадимги
Хитой
мутафаккири
Ши
Бо
томонидан
сал
кам
уч
минг
йил
олдин
,
эр
ав
. VIII
асрда
和
– “
Хэ
” (
уйғунлик
)
ҳақида
гапириб
,
夫和實生物
(
уйғунлик
нарсаларни
яратади
)
деган
фикрлари
бугунга
келиб
,
янада
муҳим
аҳамият
касб
этмоқда
.
Ф
ақат
шу
йўл
билан
бутун
инсоният
тақдири
турли
хил
халқларнинг
ҳам
-
корликда
,
тинч
-
тотув
яшашига
боғлиқ
эканлигини
англаб
етиш
мумкинлиги
шубҳасиз
.
Хитой
раҳбарияти
ва
халқи
барча
халқлар
билан
,
ривожланган
етакчи
давлатлар
ва
ривожланаётган
мамлакатлар
билан
дўстона
алоқала
-
рини
мустаҳкамлаш
,
айрим
низоларни
оқилона
,
тинч
йўл
билан
ҳал
этиш
зарурлигини
яхши
тушунади
.
Шу
боис
,
барча
расмий
ҳужжатларда
катта
ва
кичик
қўшни
давлатлар
билан
алоқаларни
мустаҳкамлаш
Хитойнинг
ривож
-
ланиши
эса
тенгҳуқуқли
шерикларга
ҳам
фойдали
бўлишига
эришиш
зарур
-
лиги
таъкидланмоқда
.
Тинчлик
,
ривожланиш
,
ҳамкорлик
,
тенгҳуқуқлилик
,
ўзаро
ишонч
,
толерантлик
,
суверенитет
,
бир
-
биридан
ўрганиш
,
чуқур
ҳам
-
1
Политика
реформ
и
открытости
КНР
:
научное
знание
как
ключевой
фактор
развития
.
“
Ўзбекистон
-
Хитой
:
тарихий
-
маданий
,
илмий
ва
иқтисодий
алоқалар
ривожи
”
мазусидаги
халқаро
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
. 17
ноябрь
2018
йил
,
Тошкент
. –
Б
. 458–459.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
77
дардлик
,
умумий
масъулият
,
мустақиллик
,
хавфсизлик
,
барқарорлик
каби
олий
,
фундаментал
қадриятлар
ҳозирги
Хитой
маданиятининг
тамал
тош
-
лари
сифатида
,
гегемонизм
фалсафаси
ва
мафкурасини
,
зўравонлик
билан
куч
ишлатиш
сиёсатини
,
ҳудудий
экспансияни
,
бир
-
бирига
азалий
душман
-
ликни
эслаб
,
кек
сақлашни
назарий
ва
амалий
жиҳатдан
рад
этади
.
Ҳозирги
гоҳ
тинч
гоҳ
нотинч
даврда
Хитой
ўз
халқи
,
ўз
миллати
ва
бутун
инсоният
тақдири
учун
масъулиятини
ҳис
этувчи
катта
мамлакат
эканлиги
таъкидлаш
билан
бирга
“
Хитой
иқтисодиётининг
тезюрар
машинаси
”
1
дан
унумли
фой
-
даланиб
қолишга
чақирмоқда
. 2013
йил
19
март
куни
БРИКСга
аъзо
давлатлар
саммитидан
кейин
ОАВ
вакилларига
берган
интервьюсида
ХХР
раиси
Си
Цзиньпин
шундай
деган
эди
, – “
Комил
инсон
–
берган
ваъдасини
бажарувчидир
,
у
чопқир
от
устига
чиққанда
ҳам
ўз
сўзидан
қайтмайди
.
Биз
сўзимизнинг
устидан
чиқамиз
,
амалда
бу
исботланмоқда
:
хитойнинг
тили
билан
дили
бир
хил
.
Ишонамизки
,
дунёдаги
бошқа
мамлакатлар
ҳам
тинч
йўл
билан
ривожланади
,
дунёда
тинчлик
ва
тараққиёт
учун
курашади
”
2
.
Афсуски
,
ҳозирги
дунёда
индивид
онги
аввалдан
илдиз
отиб
,
ўрнашиб
қолган
геосиёсий
стереотиплар
,
хато
тушунчаларига
мувофиқ
иш
кўришга
ўрганиб
қолган
.
Кўпроқ
Ғарб
мамлакатларининг
университетларида
ишлаб
чиқилган
,
объектив
қонуниятлар
,
тарихий
тенденцияларга
бўйсунишга
маҳ
-
кум
бўлиб
қолган
кучлар
,
давлатлар
ва
давлатлар
гуруҳи
режасига
мувофиқ
ҳаракат
қилмоқдалар
.
Қачонлардир
мустамлакачи
давлатлар
ўз
манфаатла
-
рига
мослаб
денгиз
ва
қуруқлик
“
маданиятлилар
”
ва
“
варварлар
”,
метропо
-
лия
ва
периферия
,
ҳатто
Ғарб
ва
Шарқ
,
Шимол
ва
Жануб
ўртасидаги
можа
-
ро
,
Яхшилик
ва
Ёмонлик
ўртасида
курашнинг
инъикоси
тарзидаги
фаталис
-
тик
қарашлар
муқаррар
давом
этади
,
деган
ғоя
ва
амалиёт
халқлар
ва
давлатларнинг
дўстлашуви
ва
яқинлашувига
тўсқинлик
қилмоқда
3
.
Фалсафа
,
илм
-
фан
ва
маданият
,
айнан
шундай
кучларнинг
манфаатлари
йўлида
қурбон
қилинмоқда
.
Улар
учун
фалсафа
шахсни
инсон
ҳаётининг
мангу
,
идеал
қадриятларини
ўрганиш
,
ҳаётнинг
маъносини
чуқур
англаб
етиш
ва
зарур
бўлганида
ҳаётнинг
янги
маъноларини
очишга
имкон
берувчи
маъ
-
навий
бойлик
бўлмай
қолган
.
Бу
кучлар
фалсафани
инсонпарварлик
ва
тарихий
тараққиётга
қарши
ҳаракатларини
оқлаш
қуролига
айлантиришга
уринмоқ
-
далар
.
Гегемонликка
интилувчи
давлатларнинг
инсоният
шу
вақтгача
эришган
маънавий
қадриятларни
вайрон
қилишга
қаратилган
,
империячилик
геосиёса
-
тини
фикримиз
далили
қилиб
келтириш
мумкин
.
Аммо
,
тарихда
бу
каби
“
жа
-
ҳонгирлик
”
сиёсати
юритилган
қудратли
давлатларнинг
ичидан
емирилиб
,
пар
-
чаланиб
кетиши
кўп
марта
кузатилган
,
бу
ҳақиқатни
улар
унутган
кўринади
.
Ҳозирги
Хитойнинг
жамиятни
тинч
юксалтириш
стратегиясининг
ама
-
лиётга
айлантириш
босқичида
ташқи
сиёсат
фалсафасининг
ўзига
хос
1
Ежемесячный
журнал
«
Китай
»,
№
9(155)
Сентябрь
2018/ISSN1005-5010. –
С
. 43.
2
中华民族伟大复兴的中国梦：俄文/习近平著，-北京：外文出版社，2014，第 89 页。
3
http://www.politstudies.ru/files/File/2011/2/7.pdf
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
78
хусусиятларини
ёритишда
Буюк
Британия
бош
раввини
Джонатан
Генри
Сакс
нинг
қуйидаги
фикрини
келтириш
ўринли
деб
биламиз
: “
Мен
Ричард
Нисбетт
тадқиқотидан
мисоллар
келтираман
.
У
,
Шарқ
одами
билан
Ғарб
одамининг
турлича
фикрлашлари
ҳақида
ёзади
.
Америкаликлар
жуда
ҳам
“
атомлашган
”(
сочилган
), “
миянинг
чап
ярим
шарини
ишлатувчи
”,
хитойлар
эса
кўпроқ
релятивистлардир
.
Мисол
учун
,
Америка
дарслиги
: “
Қара
,
Дик
югурмоқда
”. “
Қара
,
Дик
ўйнамоқда
”. “
Қара
,
Дик
югуряпти
ва
ўйнаяпти
”
деб
уқтирилса
,
Хитой
дарслиги
: “
Акаси
укасига
ғамхўрлик
қилаяпти
”. “
Акаси
укасини
яхши
кўради
”. “
Ука
ҳам
акасини
яхши
кўради
”
деб
ўргатилади
ва
бу
ерда
доимо
инсоний
муносабатлар
ҳақида
сўз
боради
”
1
.
Кўриб
турганимиздек
,
диний
арбоб
биз
учун
жуда
қийин
туюлган
муаммони
кутилмаганда
жуда
соддалаштириб
ечиб
берган
.
Қолаверса
,
Ғарб
одами
билан
шарқ
одамининг
фикрлаш
тарзидаги
,
дунёни
қандай
тушуни
-
шидаги
фарқни
,
Хитойнинг
эса
ўзига
хослиги
сирининг
нимада
эканлигини
очиб
беради
.
Чунки
авваллари
ҳам
таъкидлаганимиздек
,
ҳар
бир
халқ
ўз
тарихида
бошидан
кечирганлари
,
маҳаллий
табиатга
ва
жамиятга
хос
турли
ва
нодир
ҳодисалар
таъсирида
атрофидаги
оламга
нисбатан
ўз
фалсафасини
шакллантириб
келган
2
.
Демакки
,
бир
халқнинг
дунё
ва
борлиқ
ҳақида
ўз
қараши
,
ўз
фалсафаси
борлигини
барча
халқлар
эътироф
этиб
,
уларнинг
фалсафасини
ҳам
ҳурмат
қилишлари
айни
муддао
бўлар
эди
.
Хитой
ташқи
сиёсат
фалсафасида
тинчликсеварлик
ва
бунёдкорлик
иши
,
фақат
ўз
манфаатларини
ўйлаш
билан
чекланмай
,
бутун
дунё
халқларининг
манфаатларини
ҳам
ўйлаб
,
барча
катта
кичик
мамлакатлар
билан
дўстона
алоқаларини
ва
ҳамкорлигини
ривожлантиришни
кўзда
тутади
.
Бу
масала
-
нинг
бир
томони
бўлса
,
масаланинг
бошқа
нозик
томони
шундаки
,
у
ёки
бу
давлатнинг
ташқи
сиёсатини
бошқа
давлатлар
ўзи
қандай
кўришни
истаса
,
ўшандай
деб
кўради
ва
тасаввур
қилади
.
Маълум
бир
давлат
сиёсати
ҳақида
атрофдагиларнинг
тушунчаси
ва
тасаввурлари
ўша
давлатнинг
реал
ташқи
сиёсатини
акс
эттирмаслиги
ҳисобга
олинмайди
.
Тараққий
этган
Ғарб
мамлакатларининг
ташқи
сиёсатдаги
мафкураси
айирмачиликка
,
конфронтацияга
хизмат
қилувчи
,
Шарқ
ва
Ғарб
жамият
-
лари
,
цивилизациялари
,
халқларининг
бир
-
бирига
азалий
душманлиги
ҳақи
-
даги
тасаввур
асосига
қурилган
.
Токио
университети
профессори
Такаси
Инагучи
айтганидек
,
АҚШ
ташқи
сиёсатида
“
қаттиққўл
позитивизм
”
деб
аталган
академик
илмий
анъаналар
янада
очиқроқ
кўринмоқда
3
.
Чунки
уларнинг
дунёқарашида
бугунги
дунёда
хаос
,
турли
томонларнинг
бир
-
бирини
рад
этиши
мавжуд
деган
постпозитивистик
қарашлар
ҳукм
суради
.
1
Дж
.
Сакс
.
Границы
секуляризма
//
Вопросы
философии
,
№
4, 2013. –
С
. 23.
2
ХХ
асрнинг
бош
тарихчи
ва
этношунос
олими
Л
.
Н
.
Гумилёв
“
Этногенез
ва
Ер
биосфераси
”
китобида
бу
ҳақида
ажойиб
фикрларни
айтган
. –
М
., 2010.
3
Такаси
Иногути
–
Политическая
наука
в
трёх
демократиях
: “
нелояльной
” (
Япония
),
демок
-
ратии
“
третьей
волни
” (
Южная
Корея
)
и
“
зарождающейся
” (
Китай
)//
Полис
,
№
5, 2004. –
С
. 131.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
79
Хитой
ижтимоий
воқеълигида
эса
,
Ер
юзидаги
истисносиз
,
барча
давлатлар
,
гоҳо
ўзи
билмагани
ҳолда
“
ижтимоий
замин
”
даги
бутун
олам
гармониясига
интилади
,
деган
фикр
доимо
устуворлик
қилиб
келган
.
Маълумки
,
барча
халқларнинг
ташқи
сиёсат
фалсафасида
баъзи
сиёсат
-
чилар
истайдими
,
истамайдими
,
бундан
қатъи
назар
,
халқлар
ижтимоий
-
маданий
коди
,
менталитети
ўзини
сездириб
туради
.
Аммо
,
бу
ҳолат
барчада
бир
хил
даражада
бўлмайди
,
яъни
кўп
омиллар
таъсирида
тинчликсеварлик
туйғуси
баъзи
халқларда
кучлироқ
,
баъзи
халқларда
заифроқ
бўлиши
ҳам
мумкин
.
Шу
боис
,
Хитой
эса
ўз
тарихининг
айрим
даврларини
айтмагани
-
мизда
,
асосан
,
минг
йил
давомида
ўз
донишмандларининг
васиятларига
,
тинчликсеварлик
менталитетига
изчил
равишда
садоқатли
бўлиб
келди
.
Ҳозирги
вақтда
ҳам
у
яқин
атрофидаги
мамлакатлар
билан
дўстона
алоқада
бўлиш
йўлида
мавжуд
ғоявий
-
сиёсий
фарқлар
ва
қолаверса
ривожланиш
стратегиясидаги
тафовутларни
тўсиқ
деб
ҳисобламайди
.
Хитойлик
профес
-
сор
Цянь
Сяоюнь
шу
ҳақда
фикр
юритар
экан
“
Хитойнинг
ҳозирги
ташқи
сиёсати
ва
тинч
йўл
билан
ривожланиши
,
атрофдаги
минтақаларни
ҳам
гуллатиб
-
яшнатишга
қаратилган
”
1
деб
айни
ҳақиқатни
айтган
.
Сиёсат
-
давлат
ҳокимиятининг
ҳаётий
фаолияти
бўлиб
,
у
миллий
озод
-
лик
,
давлат
мустаққиллиги
манфаатлари
талаб
қилган
барча
иш
йўл
-
йўриқ
-
ларини
,
зарур
бўлса
,
ташқи
сиёсатда
куч
ишлатишни
ҳам
легитимлашти
-
ради
,
қонуний
деб
билади
.
Хитой
ҳозирги
вақтда
дунёга
ҳукмронлик
қилиш
каби
беъмани
геосиёсий
иддаоларга
берилмайди
,
лекин
айрим
вақтларда
,
истисно
сифатида
,
ўз
ватанини
,
миллат
шаънини
ҳимоя
қилиш
учун
қўлига
қурол
олган
пайтлари
ҳам
бўлган
.
Хитой
учун
икки
марта
(1894
ва
1942
йилларда
)
япон
-
хитой
урушида
енгилгани
қайғули
сабоқ
бўлди
.
Ўшанда
ҳам
Хитой
, 1918
ва
1945
йилларда
икки
марта
мағлубиятга
учраган
Германия
сингари
ва
“
реваншизм
”
каби
телбаларча
иддаолар
билан
чиқмади
2
.
Ак
-
синча
,
бу
фожеали
сабоқлардан
сўнг
Хитой
миллий
инқирозлар
,
хўрланиш
-
лардан
қутулиб
,
ўз
қадрини
,
шаънини
тиклаш
учун
қурол
ишлатмаслик
,
мушкул
вазиятлардан
ақл
-
заковатли
изланишлар
йўлларини
танлади
.
Шундай
мураккаб
ҳолатларни
ҳам
эътиборга
оладиган
бўлсак
, “
ҳозирги
Хитойнинг
ташқи
сиёсат
фалсафаси
,
хитой
жамиятининг
тинч
йўл
билан
ри
-
вожланиши
,
халқаро
муносабатларга
“
хитойча
ёндашув
”,
ўзини
ўраб
турган
оламни
қандай
тушуниши
каби
саволлар
бизни
қизиқтириши
табиийдир
.
Хитойликларнинг
атроф
-
оламни
қандай
тушуниш
маданиятига
доир
тадқиқотларда
айтилишича
,
мамлакатда
қадим
замонлардан
ҳозиргача
“
олам
бир
бутун
тирик
мавжудотдир
ва
унинг
ўз
яшаш
қонунлари
бўлиб
,
уларни
1
Цянь
Сяоюнь
-
Опасный
миф
о
“
китайской
военной
угрозе
”//
Азия
и
Африка
сегодня
,
№
3,
2003. –
С
. 28–35.
2
Қаранг
:
Панченко
М
.
Ю
.
Реалистическая
парадигма
международного
порядка
:
прошлое
и
настоящее
//
Полис
,
№
5, 2009. –
С
. 6–16;
Б
.
А
.
Исаев
.
Геополитика
классическая
и
геополитика
современная
//
Полис
,
№
2, 2011. –
С
. 69–85
и
др
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
80
ўзгартириш
мумкин
эмас
”,
деган
фалсафа
ҳукм
суриб
келади
.
Яъни
,
оламни
хитой
фалсафасига
ҳамоҳанг
“
бошланиши
бўлмаган
ўтмиш
ва
охири
бўл
-
маган
келажак
”
сифатидаги
ўзи
-
ўзига
етарли
,
ўзини
ўзи
ташкил
этувчи
тизим
”
дейиш
мумкин
1
.
Материалистик
фалсафа
оламнинг
чексизлигини
эътироф
этади
-
ю
,
аммо
инсон
ақли
илм
-
фан
орқали
уни
кескин
ўзгартира
олади
,
дейилади
.
Хитойча
материалистик
англашга
кўра
,
аксинча
,
оламнинг
турли
қисмлари
абадий
равишда
бир
-
бирига
қарши
курашиб
келади
,
деган
кенг
тарқалган
ғоя
оламни
хато
тушунишдир
,
деб
рад
этилади
.
Қадимги
замонлардан
ҳозиргача
Хитой
маданияти
қўшни
цивилизация
-
лардан
фарқли
ўлароқ
,
моддий
ноз
-
неъматларга
нисбатан
,
маънавий
қадрият
-
ларга
устуворлик
бериб
келади
.
Бу
ҳам
рационализм
,
аммо
унга
кўра
“
индивид
,
шахс
ўзини
жамиятдан
ажратиб
,
фақат
ўзини
ўйлаб
яшамайди
”
2
. XIX–XX
асрнинг
йирик
мутафаккири
Кан
Ювэй
фикрича
, “
Хитой
жамияти
ўз
мавжуд
-
лигининг
барча
даврларида
ижтимоий
ва
давлат
қурилишида
бор
куч
-
ғайра
-
тини
“
инсоний
муносабатларни
тартибга
солиш
”
га
қаратиб
келди
”
3
деб
бежиз
айтмаган
.
Айнан
шу
ғоя
доимо
ва
ҳозир
ҳам
,
мамлакат
ташқи
сиёсат
стратегия
-
сида
давлат
,
жамият
маъанвий
ҳаётининг
асосий
оқими
бўлиб
келмоқда
.
Хитой
халқи
мамлакатнинг
ташқи
сиёсат
соҳасидаги
барча
муваффақиятларини
асосан
ўзининг
маънавий
ресурслари
билан
боғлиқ
деб
тушунади
.
Шу
жиҳатдан
, “
Ғарбнинг
Шарқдан
устунлиги
”
ғояси
тарафдорларидан
бири
,
инглиз
тарихчиси
Ниал
Фергюсоннинг
“
Цивилизация
.
Ғарб
ва
бош
-
қалар
олами
”
китобида
Хитой
Халқ
Республикасининг
ижтимоий
-
сиёсий
амалиёти
ҳақида
айтган
қуйидаги
фикри
қизиқарлидир
. “
Хитой
Фанлар
академиясида
“
Нима
учун
Ғарб
Хитойни
орқада
қолдирди
?
деган
саволга
жавоб
топиш
мақсадида
тадқиқотчилар
гуруҳи
тузилди
.
Гап
шундаки
, 1500
йилларгача
Ғарб
Хитойдан
анча
орқада
эди
.
Шундан
сўнг
Ғарб
давлатлари
Хитойдан
ўзиб
кетди
ва
яқин
вақтларгача
аҳвол
шундай
бўлиб
келди
.
Хитой
олимларига
Ғарбнинг
ўзиб
кетиши
сирини
билиш
вазифаси
топширилгандан
сўнг
улар
маълумотларни
умумлаштириб
,
бундай
хулосага
келишган
: “
Даст
-
лабки
фикримизча
,
ғарбликларнинг
ўзишига
биринчи
сабаб
–
қуролланиш
деб
билдик
,
улар
сизларда
кўп
ва
яхши
эди
.
Ўрганишда
давом
этиб
,
устунлигингизга
сабаб
–
демократия
ва
сиёсий
тизим
,
деб
билдик
.
Аммо
сўнгги
20
йил
бундан
мустаснодир
”
4
.
Маълумки
,
биргина
Ғарбий
Европада
эмас
,
бошқа
жойларда
ҳам
барча
жамият
ривожланишини
асосан
иқтисодий
салоҳият
ва
демократия
ютуқ
-
лари
билан
боғлашади
.
Улар
география
(
иқлим
,
ландшафт
,
дарё
,
денгизлар
),
1
Арин
О
.
А
.
От
Сунь
Цзы
до
Джозефа
Ная
//
Азия
и
Африка
сегодня
,
№
5, 2013. –
С
. 56–60.
2
Федотова
В
.
Г
.,
Колпаков
В
.
А
.,
Федотова
Н
.
Н
.
Глобальный
капитализм
:
три
великие
трансформации
(
опыт
социально
-
философского
анализа
общества
и
экономики
). –
М
.:
Культурная
революция
, 2008. –
С
. 204.
3
Социально
-
политическая
мысль
Китая
в
XIX–XX
вв
. –
М
., 1978. –
С
. 100.
4
Қаранг
:
Джонатан
Сакс
.
Границы
секуляризма
//
Вопросы
философии
,
№
4, 2013 –
С
. 22.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
81
миллий
анъаналар
,
дунёқараш
,
маданий
ўзига
хослик
,
яъни
“
ижтимоий
-
маданий
замин
”
деган
буюк
омилни
муҳим
эмас
,
деб
ўйлайдилар
.
Аммо
Хитойда
сўнгги
20
йил
ичида
жамият
фаолиятининг
барча
соҳаларида
юз
берган
улкан
ўзгаришларнинг
гувоҳлик
беришича
гап
мутлақо
бошқа
жойда
,
яъни
унга
ҳарбий
қудрат
ҳам
,
либерал
демократия
ҳам
сабаб
бўлгани
йўқ
.
Бу
воқеъликни
тан
олмаслик
ва
инкор
этиш
мумкин
эмас
.
Хитойдаги
улкан
ўзгаришларнинг
иқтисод
ҳам
ва
қолаверса
демократия
ҳам
хитой
халқи
авайлаб
,
асраб
келган
ўзига
хос
дунёқараш
ва
ўзига
хос
фалсафа
асосида
юз
берди
.
Партия
-
давлат
ҳужжатлари
ҳамда
халқаро
учрашувлар
ва
музокара
-
ларнинг
мазмунидан
ҳам
равшан
кўринадики
,
ҳамкор
давлатлар
билан
тенг
-
ҳуқуқлилик
,
ўзаро
ҳалоллик
,
манфаатлар
умумийлиги
;
фақат
ўзини
эмас
,
балки
Ер
юзидаги
барча
халқларнинг
тақдирини
ўйлаш
;
бошқаларнинг
социомаданий
анъаналарига
чуқур
ҳурмат
-
толерантлик
;
сайёрамиз
тақдири
-
га
барча
давлатлар
масъулиятли
бўлиб
,
бу
масалада
барчанинг
ташвиши
бир
хил
эканлиги
;
барча
халқлар
яқин
келажакда
бутун
инсоният
манфаатлари
йўлида
бир
битимга
келишувига
,
ёвуз
кучлар
устидан
тараққийпарвар
,
инсонпарвар
кучлар
ғолиб
чиқишига
чуқур
ишонч
каби
олий
идеаллар
,
қадриятларга
садоқат
Хитой
ташқи
сиёсатининг
мазмун
-
моҳиятини
ташкил
этади
.
Фикримизнинг
исботи
сифатида
ХХР
раиси
Си
Цзиньпиннинг
“
Давлат
бошқаруви
тўғрисида
”
деган
китобидага
қуйидаги
фикрни
келтира
-
миз
: “
Жаҳондаги
бошқарув
тизими
ўзгаришларига
қарамасдан
,
биз
дунёда
янада
ҳалол
ва
адолатли
тартиб
ўрнатилишида
фаол
иштирок
этишимиз
ва
бу
жараёнда
конструктив
роль
ўйнашимиз
,
ер
юзида
тинчлик
ва
барқа
-
рорликни
таъминлашнинг
қонуний
асосларини
яратишимиз
зарур
”
1
.
Хитой
ташқи
сиёсат
фалсафаси
ва
мафкураси
барча
халқларнинг
муста
-
қиллиги
ва
суверенитетини
,
ижодий
қобилиятлари
ва
имкониятларини
,
тенг
-
ҳуқуқлигини
,
ўз
фикрини
эркин
ифодалашга
,
биргаликда
,
тинч
-
тотувликда
гуллаб
-
яшнашга
ҳақли
эканлигини
тан
олиш
ва
ҳурматлашга
,
бир
давлат
,
халқ
бошқалар
устидан
ҳукмронлик
қилишини
,
гегемонизмни
,
халоскорлик
даъволарини
,
беъмани
айирмачиликни
рад
этишга
,
миллати
,
ирқига
қарамай
,
барча
инсонларни
қадрлашга
асосланган
.
Хитой
халқининг
борлиққа
доир
тасаввури
“
синкретик
”
руҳ
,
диний
ақидаларида
ташқи
самовий
,
яъни
трансцендентал
таъсирларга
бағрикенг
-
лиги
,
халқ
тақдирига
нисбатан
эмоционал
-
иррационал
тасаввурлар
устувор
эмаслиги
боис
,
давлатнинг
ташқи
сиёсат
фалсафаси
ортиқча
идеологик
қат
-
ламлардан
ҳоли
бўлган
шароитларда
шаклланди
.
Соғлом
прагматизм
унинг
асосига
айланди
.
Хитой
давлатининг
ташқи
сиёсат
мафкураси
оламни
тушунишнинг
бир
қисми
сифатида
мамлакатнинг
сиёсий
кучларига
,
халқ
оммасининг
хулқига
,
хатти
-
ҳаракатларига
,
фаолиятига
айнан
шу
аснода
таъсир
кўрсатади
.
Бу
,
албатта
,
диний
,
конфессионал
,
миллий
-
этник
ортодоксия
(
ақидалар
)
дан
ҳоли
1
Си
Цзиньпин
.
Давлат
бошқаруви
тўғрисида
. “
Ўзбекистон
”
НМИУ
, 2017. –
Б
. 648.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
82
бўлмаган
баъзи
давлатларга
ёқмайдики
,
шу
маънода
нотинч
бўлиб
турган
халқаро
вазиятга
салбий
таъсир
кўрсатиши
мумкин
.
Хитой
ташқи
сиёсат
фалсафасининг
яна
бир
ўзига
хос
хусусияти
-
аҳоли
сонидан
,
жуғрофий
ўрнидан
,
ижтимоий
-
маданий
анъаналаридан
,
ирқий
ва
этник
тафовутларидан
,
диний
қарашлари
ва
ҳоказолардан
қатъи
назар
,
барча
халқларга
бир
хил
ҳурмат
,
ўзларидай
кўришлари
улар
дунёқарашининг
пла
-
нетар
хусусиятга
эга
эканлигини
(
экуменизм
)
билдиради
.
Хитой
дунёдаги
барча
халқларга
“
плюрал
-
муросавий
”
руҳда
қарайди
.
Хитойшунос
олим
Олег
Арин
ёзадики
,
Хитой
лексиконида
(
тил
луғатида
) “
халқаро
”
деган
сўз
йўқ
,
хитойлар
бу
сўз
ўрнига
икки
иероглифли
“
Гоцзи
”
国际
сўзини
қўллашади
.
Унда
бир
иероглиф
“
катта
мамлакат
” 国
,
иккинчиси
эса
“
чегара
” “
ўрта
чи
-
зиқ
”
际
маъносини
билдиради
1
.
Унга
кўра
,
Хитой
тафаккурида
давлатлараро
ўртадаги
чегаралар
,
чизиқлар
ортиқча
мутлоқлик
,
устуворлик
касб
этмаган
.
Хитой
халқаро
сиёсат
фалсафаси
ва
амалиётининг
асосини
Буюк
Олам
тартиботи
,
яъни
хаосга
нисбатан
уйғунлик
,
индувидуалликка
нисбатан
жа
-
моавийлик
,
яхлитлик
ташкил
этади
.
Шунингдек
,
ҳозирги
Хитой
ташқи
сиёсат
фалсафасида
соғлом
фикрлаш
,
“
принципиаллик
туфайли
мослашувни
ва
,
аксинча
,
мослашув
деб
принци
-
пиалликни
қўлдан
чиқармаслик
”
формуласи
,
аниқ
кўринмоқда
2
.
Шу
ҳақда
хитойшунос
В
.
В
.
Малявин
бундай
дейди
: “
Ҳатто
глобаллашувга
ҳам
Хитой
ўз
тушунчаларини
ва
ёндашувларини
киритиб
,
ғарб
концепциялари
билан
рақобатга
киришмоқда
.
Тан
олиш
керакки
,
жаҳон
майдонида
Хитой
изчил
йўл
тутиш
билан
бирга
,
хусусан
,
Ғарб
кузатувчиси
учун
одатдан
ташқари
ва
тушунарсиз
бўлган
ҳатти
-
ҳаракатлари
ҳам
мавжуд
.
Шундай
экан
,
Хитой
аждарҳосининг
сирини
билиш
учун
ҳаракатланувчи
кучлар
нималар
экан
-
лигини
ўрганиш
зарур
”.
Мутахассис
фикрини
давом
эттириб
айтиш
керакки
,
хитойча
自认
– “
цзы
жень
” (
англамоқ
)
деган
тасаввурига
кўра
,
оламдаги
барча
ҳодисаларни
тушуниш
осон
эмас
,
улар
ўзгарувчандир
.
Оламни
инсон
-
лар
ўз
истак
,
манфаатлари
,
хоҳишларига
қараб
ўзгартира
олмайдилар
(
Хитой
коммунистлари
ҳам
қабул
қилган
бу
ғоя
коммунизм
доҳийси
К
.
Маркснинг
асосий
ғояси
– “
Асосий
масала
,
оламни
ўзгартиришдадир
”
де
-
ган
фикрига
қарама
-
қаршилиги
билан
қизиқарлидир
).
Ҳозирги
Хитой
раҳбарияти
фикрича
,
мақсадга
эришмоқ
учун
соғлом
изланишларга
кенг
йўл
бериш
керак
.
Хитой
фалсафасига
мувофиқ
азалий
ахлоқий
покликни
мужассам
этувчи
давлат
ҳокимияти
олий
сиёсий
раҳбарият
ўз
“
лойқаланмаган
онги
”,
яъни
донишмандлиги
билан
бундай
қийин
ва
соғлом
изланишларни
ўз
зим
-
масига
олади
3
.
Хитой
раҳбариятининг
машҳур
“
очиқ
эшиклар
”
сиёсати
, “
бир
давлат
-
икки
тузум
”
сиёсати
каби
“
кутилмаган
”
ҳодисалар
анъанавий
рақиби
1
О
.
А
.
Арин
-
От
Сунь
Цзы
до
Джозефа
Ная
//
Азия
и
Африка
сегодня
,
№
5, 2013. –
С
. 56.
2
Малявин
В
.
Полет
Дракона
//
Свободная
мысль
.
№
6, 2005. –
С
. 140.
3
Ўша
манба
. –
Б
. 38, 140, 142.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
83
АҚШ
ва
бошқаларни
дастлаб
гарчи
ҳайрат
ва
қўрқувга
солган
бўлса
-
да
,
аслида
муносабатларни
яхшилаш
учун
қўйилган
дадил
қадамлар
эди
.
Хитой
халқаро
сиёсат
фалсафасида
格局
“
гэцзюй
” – “
вазиятларнинг
турлари
”
деган
тушунчага
ҳам
катта
эътибор
берилади
.
Бу
шундай
маънони
билдирадики
,
жаҳон
сиёсий
-
иқтисодий
ва
мафкуравий
конъюктураси
дои
-
мий
ўзгаришдаги
муайян
“
вазиятларнинг
алмашинуви
”
дан
иборат
бўлгани
учун
ҳар
бир
сиёсий
лаҳза
бетакрор
,
ноёб
ва
у
билан
ҳисоблашиб
иш
тутишга
тўғри
келади
.
Бундан
25
аср
муқаддам
буюк
устоз
Кун
-
Цзи
(
Конфуций
) “
Теварак
атрофингдаги
аломатларга
қараб
иш
тут
”,
деб
насиҳат
қилган
эди
.
Хитой
ташқи
сиёсат
фалсафаси
ва
стратегияси
халқаро
ҳаётнинг
бошқа
қатнашчилардан
фарқланади
ва
у
сийқа
догмалар
эмас
,
аксинча
“
ҳа
-
ётнинг
асосий
ўзгармас
қоидалари
”
га
қараб
иш
кўришдан
иборат
.
Ташқи
сиёсий
омилларнинг
ноаниқлиги
оқибатида
жаҳонда
вазиятларнинг
ўзгариб
туриши
,
тараққиётнинг
мураккаблиги
ва
бир
текисда
бормаслиги
сабабли
хитой
сиёсатчиларининг
қарашларидаги
баъзи
-
бир
ўзгаришлар
унинг
ше
-
рикларида
шубҳа
уйғотмаслиги
керак
.
Бир
неча
минг
йиллик
фалсафаси
,
бу
фалсафада
бутун
инсониятни
ажратмай
бирдай
кўриш
,
тараққиётга
,
ҳамкор
-
ликка
интилиш
,
аҳиллик
,
тенглик
ва
уйғунлик
каби
фундаментал
маънавий
идеаллар
қадрланиши
,
Хитой
ўз
мажбуриятларини
тўлиқ
бажаришига
,
қолаверса
мамлакат
олий
сиёсий
раҳбарлигининг
компетентлиги
ва
профес
-
сионализмига
кафолат
бўла
олади
.
Хитой
ташқи
сиёсат
фалсафасининг
жаҳон
жамоатчилигини
қизиқтирган
яна
бир
хусусияти
-
хитойларнинг
қадим
замонлардан
инсониятга
оламда
юз
бераётган
воқеа
-
ҳодисаларга
бепарво
қарайдиган
жонзотларнинг
йиғиндиси
деб
эмас
,
балки
заррадай
микроскопик
нарсадан
то
космик
кўламдаги
,
кои
-
нотдаги
барча
ҳодисаларга
сезгирлик
билан
қарайдиган
,
фаол
ҳаёт
кечирув
-
чи
муқаддас
зотлар
деб
қарашидир
.
Дунё
миллионларнинг
бунёдкорлик
фаолияти
билан
ободдир
. “
Инсон
-
жамият
-
табиат
-
фазо
” –
Ер
юзида
ҳаёт
шу
-
ларнинг
уйғунлиги
билан
давом
этади
.
Хулоса
қилиб
айтиш
мумкинки
,
юқорида
кўрматилган
мутлақликларни
қадрлаган
ҳозирги
Хитой
ер
юзидаги
энг
катта
,
етакчи
давлатлардан
бири
бўла
туриб
,
ҳеч
қандай
геосиёсий
,
гегемонлик
даъвосини
қилаётгани
йўқ
.
Хитой
раҳбарияти
фикрича
,
ҳозирги
кунда
“
биргаликда
ҳаракат
қилиш
”
жаҳондаги
барча
халқларнинг
биргаликда
гуллаб
-
яшнаши
, “
кўп
қутблилик
”
ғояларига
тескари
бўлиши
мумкин
эмас
.
Шу
маънода
хитойшунос
файласуф
В
.
Абрамовнинг
“
Хитой
маданиятининг
кўп
асрлар
давомида
изоляцияда
(
ёлғиз
)
қолганига
қарамай
,
ривожланишда
,
айниқса
ахлоқ
,
маънавият
соҳа
-
сида
,
Ғарбдан
ўзиб
кетди
”
1
деган
фикрига
қўшилиш
ҳамда
бугунги
кун
нуқтаи
-
назаридан
Хитой
Халқ
Республикаси
ташқи
сиёсат
фалсафасини
шу
аспектда
тадқиқ
этиш
тўғри
ва
ягона
йўл
деб
биламиз
.
1
Абрамов
В
.
А
.
Китай
:
грани
социокультурных
измерений
. –
М
., 2010. –
С
. 58.
