SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
70
ЛАТИПОВ АБДУРАҲМОН
ўқитувчи, Эркин Воҳидов номидаги хорижий тилларни ўқитишга
ҳамда она тили ва адабиёт фанини чуқурлаштириб ўқитишга
ихтисослаштирилган мактаб-интернат
Араб тилида «заиф» ҳарфли фeълларнинг ифодаланиши
Аннотация. Мазкур мақолада араб тилидаги “заиф” ҳарфли феълларнинг фоне-
тик ўзгаришларга учраши, бу ҳодисанинг ёзма нутқда ифодаланиши таҳлил этилган.
Шунингдек, “заиф” ҳарфли феъллар мавзусининг мумтоз ва замонавий араб ва ўзбек
наҳвшунос олимлари илмий асарларида ёритилиши ўрганилган.
Тил ўрганувчиларнинг “заиф” ҳарфли феълларни турли ўринларда тўғри қўллай
олиш малакасини ҳосил қилиш асосий мақсадимиз ҳисобланади.
Ишда тавсифлаш, қиёслаш, анализ, компонент таҳлил усулларидан фойдаланилди.
Араб тили грамматикасида “алиф -
ا
”, вав -
و
” ҳамда “йа -
ي
” ҳарфлари "
ُفوُرُح
ةَّلِع
" - заиф ҳарфлар, заиф ҳарфлар иштирок этган феъллар эса заиф феъллар деб
аталади. Мазкур 3 та ҳарфдан “
و
” ва “
ي
” ҳарфлари ярим унли товушларни ҳам
ифодалайди. “
و
” ва “
ي
” ҳарфларининг кўп жойларда тушиб қолиши ёки бири
бошқасига (кўпинча алифга) алмашиб кетишига асосан уч хил ўзгариш сабаб бўлади:
қалб, таскин, ҳазф.
“Заиф” ҳарфли феъллар араб тили лексикасида катта ўринга эга бўлиб, тил
ўрганувчиларнинг бундай феълларни амалиётда ва луғат китобларидан фойдаланишда
тўғри қўллай олиш кўникмаларини ҳосил қилишлари муҳим аҳамиятга эга эканлигини
эътиборга олсак, бундай мураккаб тил ҳодисаларини шарқшунос олимларимиз,
замондош араб наҳвшунос олимлар ва мумтоз тилшунос олимлар асарлари асосида,
классик ва замонавий адабиёт намуналари мисолида чуқур ва атрофлича ўрганиш
муҳим масала бўлиб қолмоқда.
Таянч сўз ва иборалар: араб тили, иллатли ҳарфлар, касал ҳарфлар, “заиф”
ҳарфлар, бўш товуш бирикмалари, “заиф” ҳарфли феъллар, “заиф” ҳарфли феълларнинг
фонетик ўзгаришларга учрашига сабаб бўлувчи омиллар.
Аннотация. В статье анализируются фонетические изменения глаголов со
«слабыми» буквами в арабском языке, выражение этого явления в письменной речи.
Также изучается освещение темы «слабых» буквенных глаголов в научных трудах
классиков и современных арабских и узбекских грамматиков.
Наша главная цель: развить способность изучающих язык правильно использовать
«слабые» буквенные глаголы в разных местах.
В исследовании использованы методы описания, сравнения, анализа, компо-
нентного анализа.
В арабской грамматике буквы «алиф -
ا», «вав – و» и « йа - ي» называются " ةَّلِع ُفوُرُح"
- слабые буквы, а глаголы со слабыми буквами - слабыми глаголами. Две буквы «
و» и « ي»
также используются для обозначения полугласных звуков. Тот факт, что буквы «
و» и
«
ي» заменяются друг другом (обычно это на «алиф - ا»), вызван тремя различными
изменениями: калб (законы обмена), таскин (сукунализация), хазф (законы удаления).
Учитывая, что «слабые» глаголы играют важную роль в лексике арабского языка,
важно, чтобы изучающие язык развивали навыки использования таких глаголов на
практике и в использовании словарей. Глубокое и всестороннее изучение образцов
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
71
классической и современной литературы на основе произведений учёных-востоковедов,
современных и классических лингвистов остается актуальной проблемой.
Опорные слова и выражения: арабский язык, дефектные буквы, больные буквы,
«слабые» буквы, пустые звуковые комбинации, «слабые» буквенные глаголы,
факторы, вызывающие фонетические изменения «слабых» буквенных глаголов.
Abstract. This article analyzes the phonetic changes of verbs with "weak" letters in the
Arabic language, the expression of this phenomenon in written speech. It is also studied the
coverage of the topic of "weak" letter verbs in the scientific works of classical and modern
Arabic and Uzbek grammar scholars.
It is based on the goal of language learners to develop the skills to apply the "weak" letter
verbs in different places.
Methods of description, comparison, analysis, component analysis were used in the study.
In Arabic grammar, the letters “alif –
ا”, “vav – و” and “ya – ي” are called " ةَّلِع ُفوُرُح" –
weak letters, and verbs with weak letters are called weak verbs. The two letters “vav –
و” and “ya
–
ي” are also used to denote semi-vowel sounds. The fact that the letters “vav – و” and "ya - ي"
fall in many places or are replaced by one another (usually the alphabet) is caused by three
different changes: kalb (exchange), taskin (turn into a closed joint), hazf (dropping out the letter).
Given that "weak" letter verbs play an important role in the lexicon of the Arabic
language, it is important for language learners to develop the skills to use such verbs
correctly in practice and in the use of dictionary books. On the basis of his works, an in-depth
and comprehensive study of the examples of classical and modern literature remains an
important issue.
Keywords and expressions: Arabic language, defective letters, diseased letters, “weak”
letters, empty sound combinations, “weak” alphabetic verbs, factors causing phonetic
changes in "weak" alphabetic verbs.
Кириш.
Жаҳон аренасида ўз ўрнига эга бўлишга интилаётган юртимиз
таълим тизимининг халқаро миқёсда интеграциялашуви ва рақобатбардош-
лигини таъминлаш хорижий тилларни мукаммал ўрганишни талаб
қилмоқда. Қолаверса, маънавиятимиз тарихига оид бўлган илмий ва адабий
асарларнинг аксарияти араб тилида битилган бўлиб, араб ёзуви ва тилини
ўрганиш тарихий манбалар билан танишиш, улардан илмий ва амалий мақ-
садларда фойдаланиш, тарих, тил ва адабиёт сингари фанлар бўйича илмий
тадқиқотлар олиб бориш ҳамда ҳозирги авлодни ижобий анъаналар асосида
тарбиялашда муҳим аҳамият касб этади.
Мақсад ва вазифа.
Араб тилини ўрганиш учун, аввало, шу тилнинг
назарий асосларини ўрганиш керак бўлади. Демак, “заиф” ҳарфли феъллар
иштирок этган феъллар араб тили лексикасида катта ўринга эгалигини эъти-
борга олсак, тил ўрганувчиларнинг “муътал” - “заиф” ҳарфли феълларни
турли замонларда тўғри туслай олиш малакасини ҳосил қилиш асосий мақ-
садимиз ҳисобланади.
“Заиф” ҳарфли феълларни ёд олиш баробарида унинг ҳосила бобларини,
масдар, сифатдош ва бошқа отларни амалиётда тўғри қўллай олиш ва луғат
китобларидан фойдаланишда “заиф” ҳарфлар иштирок этган сўзларни осон-
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
72
лик билан ажратиш қобилиятини ҳосил қилиш ўз олдимизга қўйган вазифа-
лардандир.
Тадқиқот объекти.
Классик ва замонавий адабиёт намуналари.
Тадқиқот усуллари.
Ишда тавсифлаш, қиёслаш, анализ, компонент
таҳлил усулларидан фойдаланилди.
Амалий аҳамияти. Ўқув курслари бўйича маъруза матнлари, дарслик ва
қўлланмалар тузишда материал сифатида фойдаланиш мумкин.
Қўлланиш соҳаси. Филология йўналишидаги мутахассислик фанлари.
Маълумки, араб алифбосида жами 28 ҳарф бўлиб, уларнинг 25 таси ундош
товушларни ифодаласа, қолган 3 таси - “алиф - ا”, вав - و” ҳамда “йа - ي”
ҳарфларидан чўзиқ унли товушларни ифодалашда фойдаланилади. Бундан
ташқари, “ و” ҳамда “ ي” ҳарфлари ярим унли товушларни ҳам ифодалайди.
“ا” ҳарфи эса ёлғиз ўзи ҳеч қандай товушни билдирмайди. Асосан, “а:”
чўзиқ унли товушини ифодалашдан ташқари турли ҳаракат ва белгиларга
“курси”-таглик вазифасида ҳамда фойдаланилади.
1
“و” ва “ي” ҳарфлари талаффузда дамма ва касра каби оғир ҳаракатларни
кўтара олмайди ва кўп жойларда тушиб қолади ёки бири бошқасига
(кўпинча алифга) алмашади. Масалан,
َعَيَب - َعاَب , ْعِيْبَي ْمَل - ْعِبَي ْمَل каби.
Араб тили грамматикасида бу учта ҳарф - “ا” , “و” ҳамда “ي” ҳарфлари
" ةَّلِع ُفو ُرُح" - иллатли ҳарфлар ёки заиф ҳарфлар, заиф ҳарфлар иштирок
этган феъллар эса заиф феъллар деб аталади.
2
Бундай (заиф ҳарфли) феълларга хос жиҳат шундан иборатки, касал
ҳарфлар ўз атрофидаги унлилар таъсирида ўзгариб кетиши, ҳатто тушиб
қолиши ҳам мумкин. Чунки “вав” ва “йа” сингари касал ҳарфлар тўлақонли
ундош бўлмай, ундош ва унли ўртасидаги бир товушдирлар. Иллатли “вав”
ва “йа” товушларига таъсир кўрсатувчи унлилар ичида энг кучлиси “а”
унлиси, ундан кейин “и” ва ниҳоят “у” унлиси туради.
3
Араб тилида заиф (иллатли) феъллар феьл сўз туркумининг катта қис-
мини ташкил этади. Уларнинг ўзагидаги “و” ҳамда “ي” бўш ундошлари
қисқа унлилар билан сўзда мустаҳкам бўлмаган, бўш товуш бирикмаларини
ҳосил қилади. Бу ҳолатни феълларни турли замонларда туслашда, уларнинг
ҳосила бобларини, масдар, сифатдош ва бошқа отларни ҳосил қилишда
кўрамиз. Натижада турли-туман фонетик ўзгаришлар рўй беради. Қуйидаги
араб матбуотидан олинган иқтибосда бу ҳодисанинг ёзма нутқда ифодала-
нишини кўришимиз мумкин:
ريغ رمأ نادلبلا ضعب يف لاحلا وه امك ،ديدج سنج روهظ نإ" نيتوب ريميدلاف يسورلا سيئرلا لاق
نم" ،ناسنلإا قوقحو يندملا عمتجملا ةيمنت سلجمل عامتجا يف نيتوب فاضأو "ايسورل ةبسنلاب لوبقم
1
Hasanov M., Abzalova M. Arab tili darslari. Toshkent, G`.G`ulom, 2016, B.8.
2
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. Toshkent, O`zbekiston milliy ensiklopediyasi,
1997, B.86.
3
Begmatova B. Arab tili. Toshkent, ToshDSHI, 2013, B.47.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
73
ا ءامسأ ةغايص ىتح يننكمي لا .كانه نيسنجلا ددع ديدحت بعصلا
ل ،ضعبل
.مهنأش اذه ،لاحلا وه اذه نك
."انتفاقثو انخيرات انيدل
1
Таржимаси: Инсон ҳуқуқлари ва фуқаролик жамияти ролини ошириш
масалалари бўйича ўтказилган йиғинда Россия президенти Владимир Путин:
“Янги жинснинг пайдо бўлиши баъзи давлатларда реал воқелик бўлиб
турибди, аммо Россия буни маъқулламайди", деб айтди. Шунингдек, прези-
дент: “Икки жинсдан иборат ҳаётнинг кимгадир таҳдид солиши ҳақиқатдан
буткул узоқ. Мен баъзи номларни келтира олмайман. Лекин, буларнинг
ҳаммаси айни ҳақиқат. Бу уларнинг иши. Бизнинг ўз тарихимиз ва мадания-
тимиз бор”, – дея қўшимча қилди.
Юқоридаги матнда келган لاق ва فاضأ каби заиф ҳарфли феълларда
қуйидаги фонологик ҳодисани - “вав” ва “йа” ҳарфларининг “алиф” ҳарфига
алмашиш ҳодисасини кўришимиз мумкин:
َل َوَق
-
َلاَق
َفَيْضَأ
-
اَضَأ
َف
Араб лексикасидаги аксарият сўзлар феъл сўз туркумидан ҳосил
қилинади. Феъл уч ёки тўрт ўзак ундошдан ташкил топади. Уч ўзак ундошли
феълларнинг 15 та, тўрт ўзак ундошли феълларнинг 4 та боби – шакли бор.
Ҳар бир феъл бобининг ўтган замон
لعفلا(
)يضاملا
ва ҳозирги-келаси замон
)عراضملا لعفلا( шакли, ҳар бир замоннинг аниқ ва мажҳул нисбат шакли
мавжуд.
2
Феъллар сарф фанида белгиланган шаклларнинг вазнларига ўзга-
ришсиз мос келиши учун ўзак ҳарфларидан ҳеч бири заиф ҳарфлардан, икки
бир хил ҳарфдан ва ҳамзадан иборат бўлмаслиги керак.
Араб тилида феъллар ўзак ҳарфларининг хилига кўра икки қисмга бўлинади.
а) Тўғри (саҳиҳ) феъллар
б) Заиф (муътал) феъллар
3
Саҳиҳ – тўғри феъллар. Ўзак ҳарфларидан ҳеч бири “заиф” ҳарфлардан
бўлмаса “саҳиҳ” деб аталади.
Саҳиҳ феъллар ўзак ҳарфларининг хилига кўра уч қисмга бўлинади:
маҳмуз, музоаф, солим.
а) маҳмуз – аслий ҳарфларидан бири ҳамза “ ء“ бўлган феъллар “маҳмуз” -
ҳамзали деб аталади. Агар ҳамза феълнинг биринчи ўзак ҳарфи ўрнида бўлса
“маҳмуз ул-фо”, феълнинг иккинчи ўзак ҳарфи ўрнида бўлса “маҳмуз ул-айн”,
феълнинг учинчи ўзак ҳарфи ўрнида бўлса “маҳмуз ул-лом” деб юритилади:
َلَكَأ
َلَأَس
َأَرَق каби.
б) музоаф – иккита ҳарфи бир хил бўлган феъллар “музоаф” дейилади.
Сулосийларда музоаф иккинчи ва учинчи ўзак ҳарф ўрнидаги икки
ҳарфнинг бир хил бўлганлиги билан фарқланади.
1
https://akhbarelyom.com/news/newdetails/3191320/1/بقم-ريغ-رمأ-ايسور-يف-ديدج-سنج-روهظ-نيتوب
2
Hasanov M., Abzalova M. Arab tili darslari. Toshkent, G`.G`ulom, 2016, B.83.
3
Yusuf al-Hamodiy. Al-qovaid al-asasiyya fi-n-nahvi va-s-sarf. Al-Qahira, Al-hay`a al-amma
lishuun al-matabi` al-amiriyya, 1994, B.21.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
74
Масалан, َّدَم- )َدَدَم( каби. Рубоъийларда эса биринчи ва учинчи ўзак ҳарф
ўрнидаги икки ҳарф ҳамда иккинчи ва тўртинчи ўзак ҳарф ўрнидаги икки
ҳарф бир хил бўлиши керак: ْلَز
َل َز каби.
в) солим – саҳиҳнинг ўзак ҳарфларида ҳамза “ء“ иштирок этмаса ҳамда
икки бир хил ҳарф бўлмаса, “солим” – соғлом деб аталади: رْب ِح ва َبَتَك каби.
1
Муътал - заиф феъллар. Ўзак ҳарфларидан бири заиф (иллатли) ҳарф
бўлган феъллар муътал-заиф дейилади.
Агар феълнинг биринчи ўзак ҳарфи иллатли ҳарф бўлса, “мисол” –
саҳиҳга ўхшаш дейилади: Масалан, دَع َو каби.
2
Агар феълнинг иккинчи ўзак ҳарфи иллатли ҳарф бўлса, “ажваф” – ғовак
дейилади. Масалан, )َل َوَق( َلاَق каби.
3
Агар феълнинг учинчи ўзак ҳарфи иллатли ҳарф бўлса, “ноқис” – қисқа
дейилади. Масалан, )َيَمَر( يَمَر каби.
4
Агар феълнинг иккинчи ва учинчи ўзак ҳарфлари иллатли ҳарф бўлса,
“лафиф” – ёпишган дейилади. Масалан, )َي َوَش( ي َوَش ، )َى َوَه( ى َوَه каби.
5
Агар феълнинг биринчи ва учинчи ўзак ҳарфи иллатли ҳарф бўлса,
“мултавий” – ўралган дейилади. Масалан, )َيَق َو( يَق َو ،)َيَح َو( ىَح َو каби.
6
Қабул қилинган муайян вазнларга солимдан бошқа турдаги феълларнинг
баъзи ўринларда мувофиқ бўла олмаслигига асосан уч хил ўзгариш сабаб
бўлади: қалб, таскин, ҳазф.
7
Қалб – алмаштириш қонунлари.
8
Кўпинча заиф ҳарфлардан бири бошқасига қалб қилинади, яъни
алмаштирилади.
1. “Вав” ва “йа” ҳарфлари қандай ҳаракат бўлишидан қатъий назар ҳара-
катли бўлиб, унинг олдидаги ҳарф фатҳали бўлса, “алиф”га қалб қилинади:
ق(
اوُل َوَق )ل و
-
اوُلاَق
.َنوُحِلْصُم ُنْحَن اَمَّنِإ اوُلاَق ِض ْرَ ْلأا يِف اوُدِسْفُت َلا ْمُهَل َليِق اَذِإ َو
9
1
Yusuf al-Hamodiy. Al-qovaid al-asasiyya fi-n-nahvi va-s-sarf. Al-Qahira, Al-hay`a al-amma
lishuun al-matabi` al-amiriyya, 1994, B.21.
2
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. Toshkent, O`zbekiston milliy ensiklopediyasi,
1997. – B. 86-88.
3
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. Toshkent, O`zbekiston milliy ensiklopediyasi,
1997. – B. 86-88.
4
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. Toshkent, O`zbekiston milliy ensiklopediyasi,
1997. – B. 86-88.
5
Sa`d ad-din Mas`ud at-Taftazaniy. Sharhu tasrif al-Izziy. Bayrut, Dar al-Minhaj li-n-nashr va-t-
tavzi`, 2011. – B. 204
6
Sa`d ad-din Mas`ud at-Taftazaniy. Sharhu tasrif al-Izziy. Bayrut, Dar al-Minhaj li-n-nashr va-t-
tavzi`, 2011. – B. 211
7
Rahmatulloh Rasuljon o`g`li. Janoh ut-tolib (Arab tili sarf fanidan darslik). Toshkent,
Movarounnahr, 2006. – B. 29
8
Rahmatulloh Rasuljon o`g`li. Janoh ut-tolib (Arab tili sarf fanidan darslik). Toshkent,
Movarounnahr, 2006. – B. 31
9
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 2-11.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
75
“Уларга: «Ер юзида бузғунчилик қилманглар», дейилса, «Биз ислоҳ
қилувчилармиз», дейдилар”.
َل َوَق )ل و ق(
–
َلاَق
انثدح لاق مدآ انثدح
لاق ةبعش
يف برلا اضر : لاق رمع نب الله دبع نع هيبأ نع ءاطع نب ىلعي انثدح
.دلاولا طخس يف برلا طخسو دلاولا اضر
1
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:“Набий
соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: Парвардигорнинг розилиги отанинг
розилигида, парвардигорнинг ғазаби отанинг ғазабидадир”.
َل َوَق
–
َلاَق
َيَمَر
–
ىَم َر
َوَعَد
–
اَعَد
ُيَشْخَي
–
ىَشْخَي
2. Заиф ҳарфнинг олдидаги соғ ҳарф сукунли бўлса, заиф ҳарфнинг
ҳаракати кўчирилади ва ўзини кўчирилган ҳаракатга мос бўлган ҳарфга қалб
қилинади. Масалан,
َن َوْعَتْسِإ )ن و ع(
-
ُنِوْعَتْسَي
-
ُن ْوِعَتْسَي
-
ُنيِعَتْسَي
-
ُنيِعَتْسَن
.ُنيِعَتْسَن َكاَّيِإو ُدُبْعَن َكاَّيِإ
2
“Сенгагина ибодат қиламиз ва Сендангина мадад сўраймиз”.
َت َوْمَأ )ت و م(
-
ُتِوْمُي
-
ُت ْوِمُي
-
ُي
ُتْي ِم
-
ْمُكُتيِمُي
وُعَج ْرُت ِهْيَلِإ َّمُث ْمُكيِيْحُي َّمُث ْمُكُتيِمُي َّمُث ْمُكاَيْحَأَف اًتا َوْمَأ ْمُتْنُك َو ِ َّللَّاِب َنوُرُفْكَت َفْيَك
.َن
3
“Ўлик танангизга жон берган, кейин ўлим берадиган, сўнгра яна
тирилтирганидан кейин Ўзига қайтажагингиз — Аллоҳни қандай инкор
қиласиз-а?”
َد َو ْرَأ )د و ر(
-
ُدِو ْرُي
-
ُد ْو ِرُي
-
ُدي ِرُي
الله دبع نع ىمعلأا سابعلا ابأ تعمس لاق تباث ىبأ نب بيبح نع ةبعش انربخأ لاق دعجلا نب ىلع انثدح
ىحأ لاقف داهجلا ُدي ِرُي ملس و هيلع الله ىلص يبنلا ىلإ لجر ءاج : لاق ورمع نب
كادلاو
امهيفف لاقف معن لاق
.دهاجف
4
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Бир киши
набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб жиҳодга
чиқмоқчи эканлигини айтди. Расулуллоҳ: - “Ота-онанг ҳаётми?”, деб
сўрадилар. У
- “Ҳа”, деди. Шунда дедилар: - “ Сен уларнинг ҳузурларида жиҳод
қилгин”.
3. “Алиф” ва сукунли “йа”нинг олдидаги ҳарф даммали бўлса, “вав”га
қалб қилинади.
Масалан,
َلِعاُف )َلَعاَف(
-
َلِعوُف
ُظِقْيُي
-
ُظِقوُي
َنَقْيَأ )ن ق ي(
-
َنوُنِقْيُي
-
َنوُنِقوُي
يِذَّلا َو
ْؤُي َن
.َنوُنِقوُي ْمُه ِة َر ِخَ ْلْاِب َو َكِلْبَق ْنِم َل ِزْنُأ اَم َو َكْيَلِإ َل ِزْنُأ اَمِب َنوُنِم
5
“Улар сизга нозил қилинган ва сиздан илгари туширилган нарсаларга
(динларга) иймон келтирадилар ва охират кунига аниқ ишонадилар”.
1
Imom al-Buxoriy. Al-Adab al-Mufrad. Samarqand, Imom Buxoriy xalqaro markazi, 2011. - B.3.
2
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 1-5.
3
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 2-28.
4
Imom al-Buxoriy. Al-Adab al-Mufrad. Samarqand, Imom Buxoriy xalqaro markazi, 2011. - B.7.
5
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 2-4.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
76
4. Феълнинг учинчи ўзак ҳарфи бўлган “вав”нинг олди касрали бўлса,
“йа”га алмашади. Масалан,
َو ِض َر )و ض ر(
-
َي ِض َر
ْنَع ُ َّاللَّ َي ِض َر اًدَبَأ اَهيِف َنيِدِلاَخ ُراَهْنَ ْلأا اَهِتْحَت ْنِم ي ِرْجَت نْدَع ُتاَّنَج ْمِهِّبَر َدْنِع ْمُهُؤا َزَج
ُهْنَع اوُض َر َو ْمُه
ْنَمِل َكِلَذ
َيِشَخ
.ُهَّب َر
1
“Парвардигорлари ҳузуридаги уларнинг жазо-мукофотлари – остидан
дарёлар оқиб турадиган мангу жаннатлардир. Улар ўша жойда абадул-абад
қолгувчидирлар. Аллоҳ улардан рози бўлди, улар хам (Аллоҳдан) рози
бўлдилар. Бу (мукофот) Парвардигоридан қўрққан киши учундир”.
5. Феълнинг тўртинчи ёки ундан кейинги ҳарфи бўлган “вав” олди
даммали бўлмаса, “йа”га қалб қилинади.
Масалан,
ِنا َوَض ْرَي
-
ِنا َوَعْدُي ِناَيَض ْرَي
-
ِناَيَعْدُي
Қалб қонунларини нафақат феълларда, исмларда ҳам кўришимиз мумкин:
6. Олдидаги ҳарф касрали бўлган сукунли “вав” “йа”га қалб қилинади.
Масалан,
باَج ْوِتْسِإ
-
باَجيِتْسِإ
داَج ْوِإ
-
داَجيِإ
7. Зоида “алиф”дан бевосита кейин келган “вав” ва “йа” “ҳамза”га қалб
қилинади. Масалан,
واَض ْرِإ
-
ءاَض ْرِإ
8. Феълнинг охирида “вав” ва “йа” бўлиб, биринчиси сукунли бўлса,
“вав”ни “йа”га қалб қилиб, икки “йа”ни бир-бирига идғом қилинади.
Масалан,
ي ْوُنْبَم
-
وْيِلَع يِنْبَم
-
يِلَع
“Вав” “йа”га алмашгандан кейин “вав” олдидаги дамма ҳам касрага
алмашади. Масалан,
َعُم
ي + َنوُمِّل
-
يوُمِّلَعُم
-
َّيُمِّلَعُم
-
َّيِمِّلَعُم
Таскин – сукунга айлантириш қонунлари
2
1. Ҳаракатли ҳарфдан кейин келган “вав” ва “йа”га дамма ва касра
ҳаракатлари оғирлик қилгани учун ҳаракати сукунга айлантирилади.
Масалан,
ُي ِرْجَت
-
َت
ِرْج
ي
ِز ُر اَمَّلُك ُراَهْنَ ْلأا اَهِتْحَت ْنِم ي ِرْجَت تاَّنَج ْمُهَل َّنَأ ِتاَحِلاَّصلا اوُلِمَع َو اوُنَمَآ َنيِذَّلا ِرِّشَب َو
ة َرَمَث ْنِم اَهْنِم اوُق
َأ اَهيِف ْمُهَل َو اًهِباَشَتُم ِهِب اوُتُأ َو ُلْبَق ْنِم اَنْق ِز ُر يِذَّلا اَذَه اوُلاَق اًق ْز ِر
َو ْز
.َنوُدِلاَخ اَهيِف ْمُه َو ة َرَّهَطُم جا
3
“Иймон келтириб, яхши амаллар қилган зотларга хушхабар берингки,
улар учун остларидан дарёлар оқиб турувчи боғлар бор. Қачон ўша
боғларнинг бирор мевасидан баҳраманд бўлсалар, «Илгари татиб кўрган
нарсамиз-ку», дейишади. Зеро уларга сурати бир-бирига ўхшаш мевалар
берилади. Ва улар учун жаннатда покиза жуфтлар бордир. У зотлар
жаннатда абадий қолажаклар”.
َيَص ْوَأ
-
ُي ِص ْوُي
-
ي ِصوُي
-
يِني ِصوُي
دمحم نب رمع انثدح لاق عيرز نب ديزي انثدح لاق لاهنم نب دمحم انثدح
أ نع
لاق لاق رمع نب نع هيب
.هثرويس هنأ تننظ ىتح راجلاب ىنيصوي ليربج لاز ام : ملس و هيلع الله ىلص الله لوسر
4
1
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 98-8.
2
Rahmatulloh Rasuljon o`g`li. Janoh ut-tolib (Arab tili sarf fanidan darslik). Toshkent,
Movarounnahr, 2006.– B. 31
3
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 2-25.
4
Imom al-Buxoriy. Al-Adab al-Mufrad. Samarqand, Imom Buxoriy xalqaro markazi, 2011. - B.28.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
77
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади. “Расулуллоҳ соллал-
лоҳу алайҳи васаллам: “Менга Жаброил қўшни тўғрисида шундай кўп
васият қилар эдики, яқинда қўшнига мерос тайинланса керак, деб ўйлаб
қолгандим”, дедилар”.
2. Сукунли ҳарфдан кейин келган заиф ҳарфнинг ҳаракати олдига
кўчирилади, ҳаракати сукунга айлантирилади:
ُل ُوْقَي
-
ُلوُقَي
-
َنوُلوُقَيَف
ِرْضَي ْنَأ يِيْحَتْسَي َلا َ َّاللَّ َّنِإ
َب
ْمِهِّب َر ْنِم ُّقَحْلا ُهَّنَأ َنوُمَلْعَيَف اوُنَمَآ َنيِذَّلا اَّمَأَف اَهَق ْوَف اَمَف ًةَضوُعَب اَم ًلاَثَم
ا ًريِثَك ِهِب يِدْهَي َو ا ًريِثَك ِهِب ُّل ِضُي ًلاَثَم اَذَهِب ُ َّاللَّ َدا َرَأ اَذاَم َنوُلوُقَيَف اوُرَفَك َنيِذَّلا اَّمَأ َو
ِب ُّل ِضُي اَم َو
ِه
.َنيِقِساَفْلا َّلاِإ
1
“Аллоҳ чивин ёки ундан-да ҳақир нарсалар ҳақида масал айтишдан ҳеч
тортинмайди. Иймонли кишилар унинг (масалнинг) ҳақиқатан Парвардигор-
лари тарафидан эканини биладилар. Кофирлар эса: «Буни мисол қилиш
билан Аллоҳ нима демоқчи?» — дейдилар. Бу масал сабаб (Аллоҳ) кўпларни
адаштиради ва кўпларни ҳақ йўлга ҳидоят қилади. Бу масал сабаб фосиқ
кимсаларнигина адаштиради”.
َوَعَد
-
ُوُعْدَي
–
وُعْدَي
نأ ةريره ىبأ نع هيبأ نع ءلاعلا انربخأ لاق رفعج نب ليعامسإ انثدح لاق عيبرلا وبأ انثدح
لوسر
الله
ىلص
دلو وأ هب عفتني ملع وأ ةيراج ةقدص ثلاث نم لاإ هلمع هنع عطقنا دبعلا تام اذإ : لاق ملس و هيلع الله
.هل وعدي حلاص
2
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. “Расулуллоҳ
соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Банда вафот этгач, амали ундан узилади.
Фақат учта амал бундан мустасно. Садақаи жория, одамлар фойдаланаётган
илм, унга дуо қиладиган солиҳ фарзанд”, дедилар”.
3. Заиф ҳарфнинг ҳаракати ўзидан олдинги соғ ҳарфнинг ҳаракатидан
бошқача бўлса, кўпинча ҳаракати соғ ҳарфга кўчирилади, ҳаракати сукунга
айлантирилади:
َئِيُج
-
َئي ِج
ى َرْكِّذلا ُهَل ىَّنَأ َو ُناَسْنِ ْلإا ُرَّكَذَتَي ذِئَم ْوَي َمَّنَهَجِب ذِئَم ْوَي َءي ِج َو
3
“(Кофирлар кўришлари учун) ўша Кунда жаҳаннамни ҳам (яқин)
келтириб қўйилганда — ана ўша Кунда инсон (бу кўрганларидан) эслатма-
ибрат олур! (Аммо у Кунда) бу эслатма-ибратнинг фойдаси) қаёқдан
тегсин?!”
(“Вав”лик ажваф َلِوُق ва َفِوُخ кабиларда қалбнинг тўртинчи қонунига
кўра сукунли “вав” олди касрали бўлиб қолгани учун “йа”га алмаш-
тирилади:
َل َوَق
–
َلِوُق
-
َل ْوِق
-
َليِق
َو ِإ
َذ
َنوُحِلْصُم ُنْحَن اَمَّنِإ اوُلاَق ِض ْرَ ْلأا يِف اوُدِسْفُت َلا ْمُهَل َليِق ا
4
“Уларга: “Ер юзида бузғунчилик қилманглар”, дейилса, “Биз ислоҳ
қилувчилармиз”, дейдилар”.
1
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 2-26.
2
Imom al-Buxoriy. Al-Adab al-Mufrad. Samarqand, Imom Buxoriy xalqaro markazi, 2011. - B.12.
3
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 89-23.
4
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 2-11.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
78
Ҳазф – тушириб қолдириш қонунлари
1
1. Сукунли заиф ҳарфдан кейин бошқа сукунли ҳарф бўлса, икки сукунли
ҳарфни бир жойда айтиш араб тилида тилга оғир келгани сабабли заиф ҳарф
тушириб қолдирилади (ҳазф қилинади.) Масалан:
ُعِيْبَي
-
ُعيِبَي
-
ْعيِبَي ْمَل
-
ْعِبَي ْمَل
ُل ُوْقَي
-
ُلوُقَي
-
ْلوُقَي ْمَل
-
ْلُقَي ْمَل
ُل ُوْقَأ
–
ْوُقَأ
ُل
-
ْل ْوُقَأ ْمَلَأ
-
ْلُقَأ ْمَلَأ
(
ل و ق
)
ُمَلْعَأ يِّنِإ ْمُكَل ْلُقَأ ْمَلَأ َلاَق ْمِهِئاَمْسَأِب ْمُهَأَبْنَأ اَّمَلَف ْمِهِئاَمْسَأِب ْمُهْئِبْنَأ ُمَدَآ اَي َلاَق
ُمَلْعَأ َو ِض ْرَ ْلأا َو ِتا َواَمَّسلا َبْيَغ
َنوُمُتْكَت ْمُتْنُك اَم َو َنوُدْبُت اَم
2
(Аллоҳ): “Эй Одам, буларга у нарсаларнинг исмларини билдир”, деди.
(Одам) уларга барча нарсаларнинг исмларини билдирганидан кейин (Аллоҳ)
айтди: “Сизларга, Мен еру-осмонларнинг сирларини ва сизлар ошкор қилган
ва яширган нарсаларни биламан, демаганмидим?”
َوَطْعَأ )و ط ع(
-
ىَطْعَأ
-
اَهْتيَطْعَأَف
-
اَهْتَطْعَأَف
تءاج : كلام نب سنأ نع ينزملا الله دبع نب ركب انثدح لاق ةلاضف نب انثدح لاق ميهاربإ نب ملسم انثدح
اهسفنل تكسمأو ةرمت اهل يبص لك تطعأف تارمت ثلاث ةشئاع اهتطعأف اهنع الله يضر ةشئاع ىلإ ةأرما
أف ةرمت
ك
ءاجف ةرمت فصن يبص لك تطعأف اهتقشف ةرمتلا ىلإ تدمعف امهمأ ىلإ ارظنو نيترمتلا نايبصلا ل
اهييبص اهتمحرب الله اهمحر دقل كلذ نم كبجعي امو لاقف ةشئاع هتربخأف ملس و هيلع الله ىلص يبنلا
3
Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. “Ойша
розияллоҳу анҳонинг олдиларига бир аёл келди. Ҳазрат Ойша унга уч дона
хурмо бердилар. Аёл фарзандларига бир донадан хурмо берди, ўзига бир
дона олиб қолди. Болалар икки хурмони еб, оналарига қарадилар. Шунда аёл
хурмони иккига бўлиб, фарзандларига яримтадан берди. Расулуллоҳ
соллаллоҳу алайҳи васаллам келганларида Ойша онамиз бу хабарни
етказдилар. Шунда пайғамбар алайҳиссалом: “Бундан ажабланмагин. Аллоҳ
таоло икки фарзандига бўлган меҳри туфайли бу аёлга меҳрини – раҳматини
ёғдирди”, дедилар”.
2. Қалбнинг биринчи қонунига кўра ҳаракатли “вав” ва “йа” ҳарфлари
алифга алмашганда баъзан ундан кейинги ҳарф ҳам сукунли бўлиб қолади.
Икки сукунли ҳарфни бир жойда айтиш араб тилида тилга оғир келгани
сабабли заиф ҳарф (алиф) ҳазф қилинади. Масалан:
َعَيَب
-
ُتْعَيَب
-
ُتْعاَب
-
ُتْعَب
َل َوَق
-
ُتْل َوَق
-
ُتْلاَق
-
ُتْلَق
Ҳазф бўлган ҳарфнинг “вав” ёки “йа” эканлигига аломат бўлиши учун
“йа”лик ажвафларда иккинчи ўзак ҳарф касра билан, “вав”лик ажвафларда
иккинчи ўзак ҳарф дамма билан ҳаракатланади:
ُتْعَب
-
ُتْلَق ُتْعِب
–
ْلُق
ُت
اَنْل َوَق )ل و ق(
-
اَنْلاَق
-
اَنْلَق
-
اَنْلُق
1
Rahmatulloh Rasuljon o`g`li. Janoh ut-tolib (Arab tili sarf fanidan darslik). Toshkent,
Movarounnahr, 2006.– B. 33
2
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 2-33.
3
Imom al-Buxoriy. Al-Adab al-Mufrad. Samarqand, Imom Buxoriy xalqaro markazi, 2011. - B.25.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
79
اَمُتْئَيَش )أ ي ش(
-
اَمُتْئاَش
-
اَمُتْئَش
-
اَمُتْئِش
َّشلا ِهِذَه اَب َرْقَت َلا َو اَمُتْئِش ُثْيَح اًدَغ َر اَهْنِم َلاُك َو َةَّنَجْلا َكُج ْو َز َو َتْنَأ ْنُكْسا ُمَدَآ اَي اَنْلُق َو
ِم اَنوُكَتَف َة َرَج
َن
.َنيِمِلاَّظلا
1
“Ва айтдик: “Эй Одам, сиз жуфтингиз билан жаннатни маскан тутинг ва
ундан хоҳлаган жойларингизда бемалол таомланинг. Фақат мана бу дарахтга
яқинлашмангки, у ҳолда золимлардан бўлиб қоласиз”.
اَنْل َوَق )ل و ق(
-
اَنْلاَق
-
اَنْلَق
-
ُق
ْل
اَن
لاق نيصح نب نارمع نع نسحلا نع ةداتق نع كلملا دبع نب مكحلا انثدح لاق رشب نب نسحلا انثدح
لاق ملعأ هلوسرو الله انلق ةقرسلاو رمخلا برشو ىنزلا يف نولوقت ام : ملس و هيلع الله ىلص الله لوسر لاق
ع للهاب كرشلا رئابكلا ربكأب مكئبنأ لاأ ةبوقعلا نهيفو شحاوفلا نه
ز
ائكتم ناكو نيدلاولا قوقعو لج و
"روزلاو" :لاق زفتحاف
2
Имрон ибн Ҳусайн розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. “Расулуллоҳ
соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Зино, ароқ ичиш ва ўғирлик ҳақида нима
дейсизлар?”, - дедилар. “Аллоҳ ва унинг расули билгувчироқ”, - дедик. “Бу-
лар – бузуқликлар ва булар учун жазо бор. Сизларга энг катта гуноҳ қайси
эканлигини хабарини етказайми? Аллоҳ таолога ширк келтириш ва ота-
онага оқ бўлиш”, - дедилар. Расулуллоҳ суяниб олган эдилар, чўкка тушиб
олдилар-да: “Ва яна ёлғончиликдир”, дедилар”.
3. Заиф ҳарфнинг ҳаракати олдидаги соғ ҳарфнинг ҳаракатидан бошқача
бўлса, заиф ҳарфнинг ҳаракати соғ ҳарфга кўчирилади. Ундан кейинги ҳарф
ҳам сукунли бўлса, заиф ҳарф ҳазф қилинади. Масалан:
ُتْفِوَخ
-
ُتْف ْو ِخ
-
ُتْف ِخ
ُتْل ُوَط
-
ُتْل ْوُط
-
ُط
ْل
ُت
مُتْبِيُط )ب ي ط(
-
ْمُتْبيِط
-
ْمُتْبِط
ْمُهَل َلاَق َو اَهُبا َوْبَأ ْتَحِتُف َو اَهوُءاَج اَذِإ ىَّتَح ا ًرَمُز ِةَّنَجْلا ىَلِإ ْمُهَّب َر ا ْوَقَّتا َنيِذَّلا َقيِس َو
ْمُكْيَلَع م َلاَس اَهُتَن َزَخ
.َنيِدِلاَخ اَهوُلُخْداَف ْمُتْبِط
3
“Парвардигорларидан қўрққан зотлар эса тўп-тўп ҳолда жаннатга «ҳай-
даладилар». То қачон улар дарвозалари очилган ҳолдаги (жаннатга) келиб
етганларида ва унинг қўриқчилари; «Сизларга тинчлик-омонлик бўлсин!
Хуш келдингиз! Бас унга мангу қолгувчи бўлган ҳолларингизда кирингиз»,
деганларида (улар беҳад шодланурлар)”.
4. Заиф ҳарф ва олдидаги соғ ҳарф иккови ҳам касрали ёки даммали
бўлса, заиф ҳарфнинг ҳаракати олиб ташланади. Ундан кейинги ҳарф ҳам
сукунли бўлса, заиф ҳарф ҳазф қилинади. Масалан:
َن ْو ُوُعْدَي
-
َن ْو ْوُعْدَي
-
َنْيِيِم ْرَت َنوُعْدَي
-
َنْيْي ِم ْرَت
-
َنيِم ْرَت
َنو ُوُعْدَي )و ع د(
-
َنووُعْدَي
-
َنوُعْدَي
-
اَنَنوُعْدَي
و ِتا َرْيَخْلا يِف َنوُع ِراَسُي اوُناَك ْمُهَّنِإ ُهَج ْو َز ُهَل اَنْحَلْصَأ َو ىَيْحَي ُهَل اَنْبَه َو َو ُهَل اَنْبَجَتْساَف
ََ
اًبَغ َر اَنَنوُعْدَي
َو
.َنيِعِشاَخ اَنَل اوُناَك َو اًبَه َر
4
1
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 2-35.
2
Imom al-Buxoriy. Al-Adab al-Mufrad. Samarqand, Imom Buxoriy xalqaro markazi, 2011. - B.30.
3
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 39-73.
4
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 21-90.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
80
“Биз унинг (дуосини) мустажоб қилдик ва унга Яҳёни ҳадя этдик ҳамда
жуфтини ўнглаб (туғмайдиган кампирни бола кўришга қодир қилиб) қўйдик.
Дарҳақиқат улар (яъни мазкур пайғамбарлар) яхши ишларни қилишга
шошар ва Бизга рағбат ва қурқув билан дуо-илтижо қилар эдилар. Улар
Бизга таъзим-итоат қилгувчи эдилар”.
5. “Вав”лик мисолларнинг ҳозирги-келаси замон шаклида биринчи ўзак
ҳарф бўлган “вав” касра ёки асли касра бўлган фатҳага йўлиқса, ҳазф
қилинади.
Масалан:
َي )ع ض و(
ُع ِض ْو
-
ُعَض ْوَي
–
ُعَضَي
ْنِ ْلإا َو ِةا َر ْوَّتلا يِف ْمُهَدْنِع اًبوُتْكَم ُهَنوُد ِجَي يِذَّلا َّيِّمُ ْلأا َّيِبَّنلا َلوُس َّرلا َنوُعِبَّتَي َنيِذَّلا
ِفو ُرْعَمْلاِب ْمُه ُرُمْأَي ِلي ِج
َحُي َو ِتاَبِّيَّطلا ُمُهَل ُّل ِحُي َو ِرَكْنُمْلا ِنَع ْمُهاَهْنَي َو
ْتَناَك يِتَّلا َل َلاْغَ ْلأا َو ْمُه َرْصِإ ْمُهْنَع ُعَضَي َو َثِئاَبَخْلا ُمِهْيَلَع ُم ِّر
ْلا ُمُه َكِئَلوُأ ُهَعَم َل ِزْنُأ يِذَّلا َروُّنلا اوُعَبَّتا َو ُهوُرَصَن َو ُهوُر َّزَع َو ِهِب اوُنَمآ َنيِذَّلاَف ْمِهْيَلَع
.َنوُحِلْفُم
1
“Улар шундай кишилардирки, уммий (саводсиз) пайғамбарга — номини
ўз олдиларидаги Таврот ва Инжилда ёзилган ҳолда топишадиган —
элчимизга эргашадилар. У пайғамбар уларни яхшиликка буюради, ёмонлик-
дан қайтаради ва пок нарсаларни улар учун ҳалол қилиб, нопок нарсаларни
уларга ҳаром қилади ҳамда улардан юкларини ва устларидаги кишанларини
олиб ташлайди (яъни ислом динидан аввалги динларда бўлган оғир,
машаққатли ибодатларни олиб ташлаб, уларнинг ўрнига осон ва енгилла-
рини келтиради). Бас, унга иймон келтирган, уни улуғлаб, унга ёрдам қилган
ҳамда унинг (келиши) билан нозил қилинган нурга (яъни Қуръонга)
эргашган зотлар — ана ўшаларгина нажот топгувчилардир”.
ُدِع ْوَي )د ع و(
-
ُدِعَي
-
ْمُهُدِعَي
.ا ًرو ُرُغ َّلاِإ ُناَطْيَّشلا ُمُهُدِعَي اَم َو ْمِهيِّنَمُي َو ْمُهُدِعَي
2
“(Шайтон) уларга ваъдалар берур, хомхаёлларга мубтало қилур. Охир-
оқибатда шайтон берган ваъдалар фақат ёлғон-сароб бўлиб чиқар.”
Юқорида тил қонунларига кўра, муътал - заиф феълларнинг сарф фанида
белгиланган вазнларда ўзгаришларга учрашини кўриб чиқдик.
Хулоса.
1. Ўзбек шарқшунослиги “Араб тилида “заиф” ҳарфли феъллар” мавзу-
сини ўрганишни долзарб масала сифатида кун тартибига қўймаган. Бугунги
кунда шарқшунослар томонидан араб тили нутқий структураси ва
жараёнини илмий тадқиқ қилиш муаммоси доирасида мазкур мавзуни ҳам
чуқур ўрганиш долзарб масаладир.
2. Мумтоз тилшунос олимлар асарларида араб тилининг морфологияси
(сарф илми) доирасида “муътал” - “заиф” ҳарфли феъллар кенг очиб
берилган. Милодий 1322 йилда Хуросоннинг Тафтазон шаҳрида туғилган
Масъуд ибн Умар ибн Абдуллоҳ Саъдуддин ат-Тафтазонийнинг “Шарҳ ат-
1
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 7-157.
2
Qur’oni Karim. Toshkent, Naqshi, 2020, 4-120.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
81
тасриф ал-Иззий” номли асарида “муътал” - “заиф” ҳарфли феъллардаги тил
ҳодисалари ўзига хос тил қоидалари асосида тўлиқ таснифланган. “Шарҳ ат-
тасриф ал-Иззий” номли асарини 1338 йилда 16 ёшида ёзиб тугатади. Ушбу
асарнинг қўлёзма нусхалари Ўзбекистон Шарқшунослик қўлёзмалар марказида
2875/V рақами остида сақланади. Ушбу асар араб тилининг морфологияси
(сарф илми)га бағишланган бўлиб, “Шарҳ ат-тасриф аз-Зинжоний” деб ҳам
номланади.
1
Бу асар Иззуддин Иброҳим ибн Абдулваҳҳоб ибн Имодуддин ибн
Иброҳим аз-Зинжонийнинг “Тасриф ал-Иззий” асарига ёзилган шарҳдир.
3. “Муътал” - “заиф” ҳарфли феъллардаги мураккаб тил ҳодисалари
шарқшунос олимларимиз ва замондош араб наҳвшунос олимлари асарларига
нисбатан мумтоз тилшунос олимлар асарларида кенгроқ ўрганилгани
эътиборга молик.
4. “Заиф” ҳарфли феъллар араб тили лексикасида катта ўринга эга бўлиб,
тил ўрганувчиларнинг бундай феълларни ёд олиш баробарида унинг ҳосила
бобларини, масдар, сифатдош ва бошқа отларни амалиётда ва луғат
китобларидан фойдаланишда тўғри қўллай олиш кўникмаларини ҳосил
қилишлари муҳим аҳамиятга эга эканлигини эътиборга олиш керак. Шу
жиҳатдан олиб қараганда, “муътал” - “заиф” ҳарфли феъллардаги юқорида
кўриб чиққанимиз мураккаб тил ҳодисаларини шарқшунос олимларимиз,
замондош араб наҳвшунос олимлар ва мумтоз тилшунос олимлар асарлари
асосида, классик ва замонавий адабиёт намуналари мисолида чуқур ва
атрофлича ўрганиш долзарб масала бўлиб қолмоқда.
ABBOSOVA DILFUZA
researcher, TSUOS
TEMIROVA GOVKHAR
teacher, Yeoju Technical Institute in Tashkent
Effectiveness of needs analysis for KSP courses
Abstract. In this article, we indicated small survey on needs analysis for KSP (Korean for
specific Purposes) and discussed assistance of needs analysis for the development of effective
language courses according to learners` needs. As other KLT courses, KSP programs require
KL teachers’ good knowledge and collaborative team-work with subject matter professionals.
The target needs analysis was done to enhance the effectiveness of KSP course for medical
workers. Triangulation was used to collect the data for identifying the ‘needs’, ‘lacks’,
‘wants’ of medical doctors. Triangulation method was consisted of semi-structured interview,
questionnaire and observation. The results from the data were shown in pie chart and tables
below. Statistics showed that doctors who are native Uzbeks have good background of
knowledge of Korean but have some ‘needs’ to enhance the communication skills.
1
http://muslim.uz/index.php/rus/maqolalar/item/3307-sa-duddin-at-taftazonijning-ilmij-merosi
