Сравнительно-типологический метод и его место в изучении древних мифов

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

99

ЖЎРАЕВ

МАМАТҚУЛ

Филология

фанлари

доктори

,

ЎзР

ФА

Ўзбек

тили

,

адабиёти

ва

фольклори

институти

ШОМУСАРОВ

ШОРУСТАМ

Филология

фанлари

доктори

,

ТошДШИ

Қиёсий

-

типологик

метод

ва

унинг

қадимги

мифларни

ўрганишдаги

ўрни

Аннотация

.

Мақолада

замонавий

фольклоршуносликни

ўрганишнинг

энг

сама

-

рали

усули

–

қиёсий

-

типологик

метод

ҳақида

фикр

юритилади

.

Турли

халқлар

фольклори

ўртасидаги

алоқаларнинг

типлари

ҳақида

ва

уларнинг

ҳар

бири

ўзига

хос

хусусиятларга

эгалиги

билан

ажралиб

туриши

борасидаги

фикр

-

мулоҳазалар

тад

-

қиқ

этилади

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

фольклоршунослик

,

компаратавистика

,

сюжет

,

жанр

,

мотив

,

образ

,

афсоналар

,

хронологик

тартиб

,

поэтик

элементлар

,

адабий

анъана

,

генетика

–

контакт

алоқалар

,

фурационал

–

семантик

ўзгаришлар

,

мифологик

тасаввурлар

,

этнослар

,

сеҳрли

-

фантастик

эртаклар

,

адабий

-

мисолий

ёдгорликлар

.

Аннотация

.

В

статье

рассматривается

сравнительно

-

типологический

метод

–

самый

плодотворный

вид

изучения

фольклористики

.

Исследуются

вопросы

типов

отношений

между

фольклором

различных

народов

и

выделяются

специфические

особенностие

каждого

из

них

.

Опорные

слова

и

выражения

:

фольклористика

,

компаратавистика

,

сюжет

,

жанр

,

мотив

,

образ

,

мифы

,

хронологический

порядок

,

поэтические

элементы

,

ли

-

тературная

традиция

,

генетико

-

контактные

отношения

,

функционально

-

семан

-

тические

изменения

,

мифологические

представления

,

этносы

,

волшебно

-

фантас

-

тические

сказки

,

литературно

-

языковые

памятники

.

Abstract.

The article studies the subject of comparative – typological method of the most

productive kind of study of folklore. The questions of types of relations between folklore of
different nations are investigated and the specific peculiarities of each of them are highlited.

Keywords and expressions:

Study of folklore, comparative linguistics, writer’s theme,

genre, motive, character, myths, order of mentioning, poetic details, literary tradition,
genetic-contact relations, functional-semantic change, mythological ideas, ethnos, magic-
fantastic tales, literary-language monuments.

Маълумки

,

қиёсий

фольклоршунослик

анъанавий

компаратавистика

(

яъ

-

ни

қиёсий

адабиётшунослик

)

нинг

таркибий

қисмларидан

биридир

.

Бундай

тадқиқот

методи

асосида

этник

келиб

чиқиши

,

лисоний

мансубияти

,

жуғро

-

фий

ўрни

ва

маданий

-

иқтисодий

анъаналарига

кўра

бир

-

биридан

фарқланув

-

чи

халқлар

фольклоридаги

муштарак

сюжетларнинг

юзага

келиш

қонуният

-

лари

ўрганилади

.

Турли

халқлар

фольклори

ўртасидаги

алоқаларнинг

бир

неча

турлари

мавжуд

бўлиб

,

уларнинг

ҳар

бири

ўзига

хос

хусусиятларга

эга

-

лиги

билан

характерланади

.

Шунинг

учун

ҳам

фольклор

асарларини

илмий

тадқиқ

этишнинг

кенг

тарқалган

ва

самарали

методларидан

бири

“

қиёсий

-

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

100

типологик

метод

”

ҳисобланади

. “

Қиёслаш

”

деганда

муайян

фольклор

жанри

,

эпик

сюжет

,

мотив

ёки

образни

бошқа

халқлар

оғзаки

бадиий

ижоди

мате

-

риаллари

билан

солиштириб

,

таққослаб

ўрганиш

асосида

ўзаро

ўхшаш

ҳам

-

да

фарқли

хусусиятларни

аниқлаш

назарда

тутилади

.

Француз

олими

Арнольд

ван

Геннеп

“

Дин

,

одатлар

ва

афсоналар

”

номли

беш

жилдлик

асарининг

1908

йилда

чоп

эттирилган

2-

жилдидаги

этногра

-

фиянинг

тарихий

тараққиёти

ҳақидаги

мақоласида

фольклоршуносликдаги

тарихий

ва

қиёсий

методларни

бир

-

биридан

фарқланувчи

усуллар

сифатида

баҳолаган

.

У

тарихий

метод

ҳодисаларни

муайян

хронологик

тартиб

асосида

баҳолайди

ҳамда

ёзма

материаллардан

фойдаланган

ҳолда

ҳужжатлиликка

таянади

;

қиёсий

метод

эса

замоний

ва

маконий

жиҳатдан

абстракт

ҳолатда

иш

кўради

ҳамда

оғзаки

манбаларни

ҳам

жалб

қилади

.

Ҳар

иккала

ҳолатда

ҳам

тадқиқот

предмети

ўзгармаслиги

бу

методлар

муваффақиятли

қўллани

-

лиши

мумкинлигини

кўрсатади

.

Жуғрофий

ўрнига

кўра

бир

-

биридан

олисда

жойлашган

ва

лисоний

мансу

-

биятига

кўра

турли

хил

тиллар

оиласига

кирадиган

халқлар

фольклоридаги

поэтик

элементлар

муштараклиги

типологик

ўхшашлик

намунаси

ҳисобланади

.

Х

.

М

.

Чадвик

ва

Н

.

К

.

Чадвиклар

полинезияликларнинг

маданий

қаҳрамон

ҳақидаги

мифлари

,

Сибирда

яшовчи

туркий

халқлар

эртаклари

,

антик

,

қадимги

герман

ва

кельт

қаҳрамонлик

достонлари

,

рус

ҳамда

жанубий

славян

эпоси

сюжетини

ўзаро

қиёслаб

ўрганиш

асосида

,

таҳлил

этилган

матнларнинг

бадиий

қурилмасида

типологик

муштараклик

мавжудлигини

аниқлашган

.

Уларнинг

фикрича

,

турли

халқлар

фольклоридаги

бундай

типологик

муштараклик

“

адабий

анъананинг

параллель

ривожи

”

1

ҳамда

“

турмуш

тарзи

ва

ижтимоий

-

сиёсий

шарт

-

шароитларнинг

ўхшашлиги

”

2

натижасида

юзага

келади

.

Ўрта

аср

Европа

эпоси

сюжетини

туркий

ва

мўғул

халқлари

фольклори

билан

қиёслаб

ўрганган

Г

.

Н

.

Потанин

типологик

алоқаларни

тизим

сифати

-

да

таҳлил

қилиш

муҳим

назарий

хулосалар

чиқаришга

асос

бўлишини

қайд

қилган

эди

3

.

Генетик

-

контакт

алоқалар

назарияси

словак

олими

Д

.

Дюришин

томони

-

дан

илгари

сурилган

бўлиб

,

миллий

адабиётлардаги

муштараклик

бадиий

тафаккурнинг

тарихий

ривожи

ҳамда

адабий

анъаналарнинг

ўзаро

таъсири

доирасида

текширилади

4

.

Ўзаро

адабий

таъсир

ёки

адабий

алоқаларнинг

сюжет

ривожини

таъмин

-

лашдаги

бадиий

-

эстетик

ўрнини

белгилаш

ҳам

қиёсий

фольклоршунослик

-

нинг

муҳим

масалаларидан

бири

ҳисобланади

.

А

.

Н

.

Веселовскийнинг

ёзи

-

шича

,

у

ёки

бу

миллий

фольклордаги

муштарак

мотивлар

ўз

-

ўзидан

юзага

1

Chadwick H.M. and N.K.

The Growth of Literature. 3 wols. –

Cambridge, 1932. – P. 13.

2

Там

же

. – P. 9.

3

Бу

ҳақда

қаранг

:

Потанин

Г

.

Н

.

Восточные

мотивы

в

средневековом

европейском

эпосе

. –

М

., 1883.

4

Дюришин

Д

.

Систематика

межлитературного

процесса

. –

Братислава

, 1988.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

101

келади

.

Аммо

мотивлар

тизимидан

ташкил

топган

эпик

сюжетлардаги

ўх

-

шашлик

адабий

ўзаро

таъсир

натижасида

ҳосил

бўлиши

ҳам

мумкин

1

.

Ҳар

қандай

адабий

таъсир

ва

ўзаро

алоқалар

тарихан

асосланган

ижтимоий

заминга

эгадир

.

Икки

халқ

фольклорининг

ўзаро

бир

-

бирига

таъсири

муайян

ижтимоий

заруратдан

келиб

чиқадиган

эстетик

эҳтиёжга

боғлиқ

бўлади

.

Ана

шу

эстетик

қонуниятларга

суянган

ҳолда

дунё

халқлари

фольклори

эпик

сюжетларининг

Ўрта

Осиё

туркий

халқлари

оғзаки

ижодиётида

оммалашиш

жараёнини

таҳлил

қилиш

,

образ

ва

мотивлар

эпик

табиатида

рўй

берган

функционал

-

семантик

ўзгаришларни

аниқлаш

мумкин

.

А

.

Н

.

Веселовский

ўзининг

ўзаро

адабий

таъсир

ҳақидаги

қарашларини

ривожлантира

бориб

,

адабиётлараро

ижодий

муносабатларнинг

ўзига

хос

жиҳатларидан

бири

– “

қарши

оқим

назарияси

”

ни

илгари

сурган

эди

.

Адабий

жараённинг

муҳим

белгиларидан

бири

ҳисобланган

“

ўзаро

ижодий

ўзлашти

-

риш

деганда

қандайдир

бўшлиқда

муайян

бадиий

элементнинг

пайдо

бўли

-

шини

эмас

,

балки

ижодий

анъаналарнинг

“

қарши

оқими

”

ни

,

тафаккур

усу

-

лининг

ўхшашлиги

ва

оламни

фантастик

идрок

этиш

асосида

туғилган

об

-

разлар

муштараклиги

назарда

тутилади

”

2

.

Бу

назариянинг

туб

моҳияти

(

қолаверса

,

бу

фикр

компаратавистларнинг

асосий

назарий

хулосаларидан

бири

ҳам

эди

)

жаҳондаги

турли

-

туман

халқ

-

лар

фольклоридаги

сюжетлар

генетик

жиҳатдан

ягона

эпик

ўзакка

бориб

та

-

қалишини

асослашдан

иборат

эди

.

Демак

,

турли

халқлар

фольклоридаги

эпик

сюжетлар

муштараклигининг

юзага

келишига

мифологик

тасаввурлар

асосида

шаклланган

илк

сюжетлар

тизими

асос

бўлган

.

Қиёсий

адабиётшунослик

борасида

олиб

борилган

изланишлар

ўзаро

ада

-

бий

таъсир

ва

ижодий

ўзлаштириш

масаласини

фольклор

материаллари

асоси

-

да

текширишнинг

кенг

имкониятларини

очади

.

Бинобарин

,

ўзбек

фольклори

-

нинг

дунё

халқлари

оғзаки

ижоди

анъаналари

билан

ижодий

алоқалари

,

хусу

-

сан

,

ўзбек

-

араб

фольклор

алоқалари

тизимида

сюжет

кўчиши

ҳодисасининг

юзага

келиши

,

бу

эпик

жараённинг

ўзига

хос

эстетик

қонуниятлари

ва

тарихий

-

тадрижий

ривожи

масалалари

фольклоршунослар

томонидан

эндигина

ўрга

-

нилмоқда

3

.

Ҳолбуки

,

ўзбек

халқ

эртаклари

,

афсона

ва

ривоятлари

,

халқ

китоб

-

лари

ва

мифологик

тасаввурларида

араб

фольклоридан

ўтган

катта

эпик

қатлам

мавжуд

.

Тарихан

араб

фольклорининг

сюжет

тизимига

мансуб

бўлган

бу

эпик

қатламнинг

ўзбек

халқ

оғзаки

поэтик

ижоди

эстетик

анъаналари

доирасига

трансформацияланиш

қонуниятларини

очиш

эса

тарихий

-

фольклорий

жараён

-

нинг

етакчи

хоссаларини

аниқлаш

имконини

беради

.

1

Веселовский

А

.

Н

.

Историческая

поэтика

. –

Л

., 1940. –

С

. 500–502.

2

Веселовский

А

.

Н

.

Разыскания

в

области

русского

духовного

стиха

.

Вып

.5. –

СПб

., 1899. –

С

. 115.

3

Шомусаров

Ш

.

Араб

-

ўзбек

фольклор

алоқаларининг

ўзига

хос

хусусиятлари

//

Ўзбек

тили

ва

адабиёти

. –

Т

., 1996. 3-

сон

. 38–41-

бетлар

;

Ўша

муаллиф

.

Араб

ва

ўзбек

фольклори

тари

-

хий

-

қиёсий

таҳлили

.

Филол

.

фанлари

докт

.

дисс

.

автореф

. –

Т

., 1997.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

102

Таниқли

эпосшунос

В

.

М

.

Жирмунский

ўзининг

мағриб

ва

машриқ

ада

-

биётларининг

қиёсий

тадқиқига

доир

илмий

асарларида

миллий

адабиёт

-

лараро

алоқаларнинг

тарихий

илдизларини

сиёсий

-

иқтисодий

тараққиётнинг

муштараклигига

боғлаб

ўрганган

.

У

ўзидан

бурунги

адабиётшуносларнинг

ижодий

тажрибаларини

умумлаштиргани

ҳолда

адабий

компаратавистикада

янги

бир

йўналиш

–

системали

-

типологик

алоқалар

назариясини

яратди

1

.

Унинг

фикрича

, “

қиёслаш

”

нинг

ўзи

фольклоршунослик

методи

бўла

олмай

-

ди

.

Чунки

метод

–

илмий

тадқиқот

ишининг

ўзига

хос

назарий

мезони

бў

-

либ

,

у

ёки

бу

илмий

мактабнинг

қарашларини

ўзида

ифода

этади

.

Шунинг

учун

ҳам

“

қиёслаш

”

нафақат

фольклористик

,

балки

тарихий

йўналишдаги

тадқиқотлар

учун

ҳам

зарур

бўлган

усуллардан

саналади

.

Олим

ўзаро

қиёс

-

ланаётган

ҳодисаларнинг

моҳияти

ва

мақсадидан

келиб

чиқиб

,

тарихий

-

қиёсий

тадқиқотнинг

қуйидаги

жиҳатларини

ажратиб

кўрсатади

:

1)

адабий

ҳодисаларни

оддий

солиштириш

,

таққослаб

ўрганиш

тарихий

-

қиёсий

йўналишдаги

ҳар

қандай

илмий

тадқиқотнинг

асосини

ташкил

этади

.

Масалан

,

тилшуносликда

француз

ва

инглиз

тилидаги

феъл

сўз

туркумини

ёки

рус

тилидаги

феъл

шаклларини

ўзбек

тилида

ифодалашнинг

грамматик

воситаларини

таҳлил

қилиш

ўз

-

ўзидан

қиёсий

тадқиқот

олиб

боришни

тақозо

этади

;

2)

тарихий

-

типологик

йўналишдаги

қиёслаш

ижтимоий

тараққиётнинг

муайян

босқичларидаги

ўхшаш

шарт

-

шароитлар

ва

тафаккур

тарзидаги

ўх

-

шашлик

туфайли

юзага

келган

,

яъни

генетик

жиҳатдан

ўзаро

боғлиқ

бўлма

-

ган

муштаракликларни

тадқиқ

этади

;

3)

тарихий

-

генетик

йўналишдаги

қиёсий

тадқиқот

натижасида

этногене

-

тик

жиҳатдан

келиб

чиқишида

умумийлик

бўлиб

,

кейинчалик

алоҳида

-

ало

-

ҳида

ҳолда

тараққий

этган

этнослар

маданияти

ўрганилади

;

4)

дунё

халқларининг

ўзаро

маданий

алоқалари

,

бир

-

бирига

таъсири

ва

адабий

“

ўзлаштирмалари

”

натижасида

юзага

келган

муштаракликларни

аниқлашга

қаратилган

қиёсий

тадқиқот

бу

типдаги

ўхшашликларнинг

генетик

илдизлари

ҳамда

бу

ҳодисаларнинг

шаклланиши

учун

зарур

бўлган

ижтимоий

тараққиёт

қонуниятларини

ўрганади

2

.

Ўзбек

фольклоршунослигида

қиёсий

-

типологик

метод

асосида

бир

қатор

илмий

тадқиқотлар

яратилган

.

Атоқли

фольклоршунос

олим

Ҳ

.

Т

.

Зарифов

-

нинг

ўзбек

халқ

достонларининг

тарихий

асосларига

доир

тадқиқотларида

,

М

.

Афзалов

,

Ғ

.

Жалолов

,

К

.

Имомов

,

Х

.

Эгамовларнинг

ўзбек

халқ

эртакла

-

рининг

жанр

хусусиятлари

,

генезиси

ва

бадииятига

доир

илмий

асарларида

,

шунингдек

,

М

.

Саидов

,

М

.

Муродов

,

Т

.

Мирзаев

,

С

.

Рўзимбоев

,

Ҳ

.

Абдул

-

лаевларнинг

достончилик

анъаналари

,

достонлар

сюжети

ва

образлар

тар

-

1

Жирмунский

В

.

М

.

Народный

героический

эпос

. –

М

.–

Л

., 1962. –

С

. 5–74;

Его

же

.

Сравнительное

литературоведение

.

Восток

и

Запад

. –

Л

., 1979.

2

Жирмунский

В

.

М

.

Эпические

творчество

славянских

народов

и

проблемы

сравнительного

изучения

эпоса

. –

М

.:

Наука

, 1958. –

С

. 6–7.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

103

кибини

ўрганишга

бағишланган

ишларида

ўзбек

фольклори

асарларини

Марказий

Осиё

ва

ҳатто

жаҳон

халқлари

оғзаки

бадиий

ижоди

намуналари

билан

қиёсий

таҳлилга

тортиш

тажрибаси

фаол

қўлланилди

.

Ўзбек

фоль

-

клоршунослигида

қиёсий

-

типологик

методни

биринчилардан

бўлиб

изчил

қўллаган

тадқиқотчи

Х

.

Эгамовдир

.

У

ўзининг

ўзбек

сеҳрли

-

фантастик

эр

-

такларини

ва

уларнинг

этник

алоқаларини

қиёсий

-

тарихий

жиҳатдан

ўр

-

ганишга

бағишланган

монографиясида

Ўрта

Осиё

туркий

халқлари

,

шу

жум

-

ладан

ўзбек

фольклори

асарларини

(

эртакларини

)

ўрганишнинг

қуйидаги

методларини

тавсия

этади

:

а

) “

маълум

бир

халқ

фольклори

,

унинг

алоҳида

жанрларини

қиёсий

-

типологик

ўрганиш

”.

Қиёсий

-

типологик

йўналишдаги

тадқиқотнинг

бу

ме

-

тоди

маълум

бир

халқ

фольклоридаги

эпик

жанрларга

хос

ўхшаш

сюжет

,

мо

-

тив

,

образ

каби

эпик

компонентларни

ўзаро

солиштириш

асносида

умумий

ва

ўзига

хос

жиҳатларни

аниқлаш

имконини

беради

;

б

)

халқаро

қиёсий

-

типологик

ўрганиш

.

Бу

тадқиқот

методи

воситасида

генетик

келиб

чиқиши

муштарак

ришталарга

бориб

тақалувчи

,

ўзаро

қардош

(

масалан

,

туркий

)

ёки

этник

жиҳатдан

қариндошчилик

алоқалари

мавжуд

бўлмаган

бир

неча

халқлар

(

масалан

,

туркий

ва

славян

,

туркий

ва

форс

-

тожик

)

фольклоридаги

ўхшашликларнинг

юзага

келиш

сабаблари

,

бу

халқ

-

лар

ўртасидаги

фольклор

алоқаларини

ўрганиш

асосида

муайян

халқ

оғзаки

бадиий

ижодининг

миллий

ўзига

хос

жиҳатлари

ҳамда

жаҳон

халқлари

фольклорига

хос

умумий

белгилари

аниқланади

;

в

)

қиёсий

-

этнографик

ўрганиш

.

Бу

метод

ёрдамида

фольклор

материал

-

ларини

этнографик

,

археологик

манбалар

билан

чоғиштириб

ўрганиш

нати

-

жасида

халқ

эртакларининг

генезиси

ва

яратилиш

даврини

аниқлашга

доир

муҳим

хулосалар

чиқарилади

;

г

)

фольклор

асарларини

маданий

ёдгорликларга

қиёслаб

,

лингвистик

тадқиқ

этиш

.

Бунда

ҳар

бир

халқнинг

фольклор

асарлари

ўша

халқнинг

қа

-

дим

аждодлари

томонидан

яратилган

адабий

-

лисоний

ёдгорликлар

(

масалан

,

“

Авесто

”, “

Девону

луғотит

турк

”

каби

)

билан

солиштириб

,

халқ

оғзаки

ба

-

диий

ижоди

лексикаси

тадқиқ

этилади

;

д

)

жанрлараро

типологик

ўрганиш

.

Фольклорнинг

муайян

бир

жанрига

оид

асарларни

,

масалан

,

эртакларни

бошқа

жанрлар

(

достон

,

афсона

,

миф

,

ривоят

,

қўшиқ

каби

)

билан

қиёслаб

тадқиқ

этиш

ана

шу

усулнинг

моҳиятини

ташкил

этади

1

.

Ўзбек

халқ

эртаклари

билан

дунё

халқлари

эртаклари

орасидаги

ўхшашлик

-

ларни

сюжет

,

мотив

ва

образлар

ўхшашлиги

доирасида

кенг

кўламда

текшир

-

ган

Х

.

Эгамов

типологик

муштаракликнинг

уч

типи

мавжудлигини

аниқлаган

эди

.

Улар

қуйидагилар

:

а

)

маълум

бир

халқ

фольклори

(

унинг

муайян

бир

жан

-

1

Эгамов

Х

.

Туркий

халқлар

эртакчилик

анъаналари

алоқалари

тарихидан

очерклар

. –

Т

.:

Ўқитувчи

, 1980. 25–27-

бетлар

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

104

ри

)

даги

типологик

ўхшашликлар

;

б

)

этник

келиб

чиқиши

муштарак

ёки

бир

тил

оиласига

мансуб

бўлган

халқлар

фольклоридаги

типологик

ўхшашликлар

;

в

)

бир

гуруҳ

халқлар

(

масалан

,

славян

,

мўғул

,

ҳинд

,

туркий

)

фольклоридаги

типологик

ўхшашликлар

.

Олим

бир

халқ

фольклоридаги

муштаракликларни

“

монотип

ўхшашлик

”

термини

билан

атаган

бўлса

,

этник

жиҳатдан

қондош

халқлар

ва

жаҳон

халқлари

оғзаки

бадиий

ижодида

қайд

қилинган

ўхшашлик

-

ларни

“

интертип

ўхшашлик

”

деб

аташни

маъқул

топади

1

.

Шу

асосда

ўзбек

халқ

эртаклари

билан

туркий

халқлар

эртаклари

ораси

-

даги

ўхшашлик

,

асосан

,

эпик

анъана

мезонлари

,

эртакларнинг

ички

таснифи

,

сюжет

силсиласи

,

мотивлар

таркиби

ва

композицион

қурилиш

хусусиятла

-

ри

,

асосий

персонаж

талқини

,

ёрдамчи

ва

ҳомий

персонажларнинг

функция

-

лари

,

қадимги

никоҳ

маросимлари

(

эндогамия

,

экзогамия

,

матрилокал

ни

-

коҳ

,

полигамия

ва

ҳ

.

к

.)

га

оид

халқ

қарашларининг

эртак

сюжетида

акс

эти

-

ши

,

архаик

мотивлар

,

мифологик

ва

диний

тасаввурларнинг

талқини

сақла

-

ниб

қолганлигида

кўриниши

аниқланди

.

Ўзбек

фольклорини

қиёсий

-

типологик

метод

асосида

ўрганишнинг

мисоли

сифатида

“

Сомон

йўли

”

ҳақидаги

афсоналар

сюжетининг

таҳлилини

келтириши

-

миз

мумкин

.

Маълумки

,

халқимизнинг

Сомон

йўли

тўғрисидаги

самовий

ми

-

фологик

қарашлари

мавзу

жиҳатдан

серқирра

ва

кўпқатламли

бўлиб

,

айрим

афсоналарда

бу

осмон

жисмлари

мажмуининг

пайдо

бўлишига

сабаб

бўлган

самовий

ҳаракат

Ангур

билан

Тангур

номли

самовий

қаҳрамонлар

томонидан

амалга

оширилганлиги

тасвирланганлигини

кўрамиз

. “

Ангур

билан

Тангур

”

номли

астраль

мифнинг

қисқача

мазмуни

қуйидагича

: “

Ангур

билан

Тангур

деган

ғоятда

улкан

гавдали

оға

-

инилар

жуда

қадим

замонларда

яшаб

ўтишган

экан

.

Иккови

шерик

бўлиб

,

ов

қилиб

,

ов

гўштларини

бўлаклаб

,

оилалари

билан

баҳам

кўришар

экан

.

Бир

куни

иккови

овдан

қайтиб

келиб

,

ўлжани

бўлишаётганда

Ангурнинг

оиласига

тақсим

бўлган

гўшт

Тангурнинг

кўзига

кўпроқ

кўринибди

.

Шунинг

учун

у

Ангурга

қараб

: “

Менинг

сенга

озроқ

ҳақим

кетди

!” –

дебди

.

Ангур

эса

: “

Бекор

айтибсан

!

Мен

доим

ўлжани

теппа

-

тенг

бўлиб

келганман

.

Менга

бировнинг

ҳақи

керакмас

!” –

деб

эътироз

билдирибди

.

Шундай

қилиб

,

Ангур

билан

Тангур

ёқалашиб

қолишибди

.

Иккови

қўл

-

ларига

узун

таёқ

олиб

,

бир

-

бирларига

сермашиб

,

дунёнинг

у

бошидан

-

бу

бо

-

шигача

қувалашиб

,

тўбалашиб

кетибдилар

.

Ангур

билан

Тангурнинг

таёқлари

ҳар

сермаганда

осмонга

қадалиб

қолиб

,

осмонни

яра

қилиб

,

сидириб

кета

-

верибди

.

Осмондаги

Сомон

йўли

деган

сидириқ

аслида

Ангур

билан

Тангур

ёқалашганда

пайдо

бўлиб

қолган

экан

.

Шунда

худо

Ангур

билан

Тангурни

тутиб

олиб

: “

Менинг

осмонимни

бузиб

ташламоқчимисизлар

?!” –

деб

,

улар

-

ни

денгизга

ботириб

юборган

экан

”

2

.

1

Ўша

асар

. 111-

б

.

2

ЎзР

ФА

Ўзбек

тили

,

адабиёти

ва

фольклор

институти

Фольклор

архиви

.

Инв

.

№

1477/5.

1958

йил

21

декабрда

Раҳматулла

Юсуф

ўғли

ёзиб

олган

.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

105

Бу

миф

уруғ

-

қабилачилик

тузумининг

емирилиши

даврида

яшаган

аж

-

додларимизнинг

асосан

овчиликдан

иборат

турмуш

тарзини

дуалистик

та

-

саввурлар

орқали

изоҳлайди

.

Икки

ака

-

уканинг

ўлжа

талашиб

,

урушиб

қо

-

лишлари

ибтидоий

жамоа

ҳаётида

қулдорлик

даврининг

илк

аломатлари

–

кишининг

киши

томонидан

эзилиши

,

олинган

ҳосил

ёки

овчи

ўлжасини

бў

-

лишдаги

ноҳақликлар

кўрина

бошлаганлигининг

ифодасидир

.

Қадимги

даврларда

овчи

овлаб

келган

жонивор

гўшти

бутун

қабила

аъзолари

ўрта

-

сида

тенг

тақсим

қилинмасдан

,

қабила

оқсоқоли

,

сардорлар

кўпроқ

улуш

олишлари

синфий

табақаланишнинг

муайян

уруғ

ичида

ҳосил

бўлган

илк

куртаклари

эди

.

Ангур

билан

Тангур

жанги

мотивининг

ҳаётий

ришталар

ҳам

ана

шу

тарихий

ҳодисаларга

бориб

тақалади

.

Фикримизча

,

жуда

қадим

замонларда

яратилиб

,

космогоник

миф

сифатида

шаклланган

бу

афсона

ўзининг

сюжет

узвларини

деярли

ўзгартирмаган

ҳолда

бизгача

етиб

келган

.

Гарчи

қўлимиздаги

матннинг

сюжет

тузилишини

қиёслаш

учун

мазкур

аф

-

сонанинг

минг

йиллар

бурун

яшаган

аждодларимиз

нақл

қилган

варианти

бўлмаса

-

да

,

сюжет

тизимида

нисбатан

кейинги

даврларга

мансуб

эътиқодий

қарашларнинг

таъсири

кўзга

ташланмаслиги

ана

шундай

хулоса

чиқаришга

имкон

беради

.

Афсона

сюжетининг

охиридаги

этиологик

хулоса

–

Ангур

билан

Тангурнинг

денгизга

чўктириб

юборилиши

мотиви

ҳам

аслида

дунё

тўфони

тўғрисидаги

мифологик

тасаввурлар

билан

боғлиқ

бўлиб

,

фақат

жа

-

зонинг

худо

томонидан

белгиланиши

эпик

тафаккурнинг

кейинги

қатлам

-

ларига

мансуб

сюжет

элементи

ҳисобланади

.

Аслини

олганда

,

бу

мифологик

афсона

иккита

мустақил

афсона

сюжетининг

ўзаро

синтези

натижасида

юза

-

га

келган

.

Чунки

мазкур

афсона

сюжетини

таркибий

қисмларга

ажратиб

таҳ

-

лил

қилинса

,

воқеалар

ривожи

Сомон

йўли

сидириғининг

пайдо

бўлиши

са

-

бабларини

изоҳлашдан

иборат

этиологик

тугалланма

билан

якунланганлиги

маълум

бўлади

.

Бу

сюжет

элементи

Сомон

йўли

ҳақидаги

архаик

афсона

-

нинг

шаклланишидаги

дастлабки

босқич

ҳосиласидир

.

Ангур

билан

Тангур

-

нинг

ҳалокати

билан

боғлиқ

космогоник

мотивга

асосланган

самовий

қа

-

рашлар

унутилиб

кетган

бўлиб

,

унинг

қолдиқ

ҳолда

сақланган

рудиментлари

мазкур

афсона

сюжетига

кейинчалик

сингдириб

юборилган

.

Ангур

билан

Тангур

димиург

вазифасини

бажарувчи

Оланғасар

типидаги

самовий

қаҳрамонлар

сирасига

кирадиган

мифологик

образлардандир

.

Улар

-

нинг

оға

-

ини

деб

таърифланиши

ҳамда

ўзаро

олишуви

дуалистик

тасаввурлар

маҳсули

ҳисобланади

.

Ангур

билан

Тангурнинг

Оланғасар

образи

билан

гене

-

тик

жиҳатдан

яқинлигини

қуйидаги

қиёсий

таҳлил

орқали

ҳам

далиллаш

мум

-

кин

: “

Темир

қозиқ

”

номли

афсонада

айтилишича

,

Оланғасар

осмонга

қозиқ

қо

-

қиб

,

уни

тешиб

қўйганидан

ғазабланган

худо

бир

пуфлаганда

ер

юзидаги

барча

уммонларни

музлатиб

юборибди

.

Ўша

пайтда

Оланғасар

тиззасигача

сув

кечиб

юргани

учун

унинг

оёқлари

ҳам

бўрбойигача

яхлаб

қолибди

.

Музга

айланган

оёқ

улкан

гавдани

кўтаролмай

,

қирс

этиб

синибди

-

да

,

Оланғасар

уммонга

ағдарилиб

тушиб

,

сувга

ғарқ

бўлиб

ўлиб

қолибди

1

.

1

ЎзР

ФА

Ўзбек

тили

,

адабиёти

ва

фольклор

институти

Фольклор

архиви

.

Инв

.

№

1443/1.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

106

Юқорида

кўриб

ўтганимиздек

,

Ангур

билан

Тангурнинг

ўлими

ҳам

дунё

ум

-

мони

билан

боғлиқ

:

афсона

талқинича

,

худо

уларни

денгизга

ботириб

юборибди

.

Ангур

билан

Тангур

образи

аждодларимиз

мифологиясидаги

илк

космогоник

қаҳрамон

–

яратувчи

мифологик

образ

,

яъни

димург

ҳақидаги

халқ

қарашлари

ва

унинг

дуалистик

эътиқодлар

таъсиридаги

талқини

асосида

келиб

чиққан

.

Энди

Ангур

билан

Тангур

образларининг

генезиси

ва

мифологик

тасав

-

вурлар

тизимидаги

эволюцияси

масаласига

тўхталиб

ўтайлик

.

Фикримизча

,

ака

-

укалардан

бирининг

оти

,

яъни

Тангур

атамаси

аждодларимиз

лаҳжасида

“

кўк

”,

“

самовий

қаҳрамон

”, “

олий

руҳ

”, “

ҳомий

”, “

худо

”

маъноларида

қўлланилган

“

тенгри

”//“

тангри

”

сўзларига

алоқадордир

.

Қ

.

С

.

Қадираджиевнинг

маълумот

-

ларига

қараганда

,

қадимги

ёқутлар

қабилага

ҳомийлик

қилувчи

муқаддас

кучни

“

тангара

”

деб

атаган

эканлар

.

Шунингдек

,

худони

тувалар

“

денгер

”

,

шу

-

мерлар

эса

“

дингир

”

номи

билан

юритишган

.

Олим

бу

атамаларнинг

барчаси

“

ибтидо

”, “

уруғ

”, “

қабила

”

маъноларини

билдирувчи

умумтуркий

сўз

–

“

тег

”//“

тенг

”

ўзагидан

келиб

чиққан

деб

ҳисоблайди

1

.

Қадимги

турклар

“

тенгри

”//“

тангар

”

сўзларини

“

олий

руҳ

”, “

руҳ

”, “

худо

”

маъноларидан

ташқари

,

юқори

олам

–

кўк

билан

боғлиқ

самовий

қаҳрамон

номи

сифатида

ҳам

қўллашган

бўлсалар

керак

.

Шунга

кўра

,

Тангур

–

кўкда

яшовчи

эзгу

кучларнинг

мифологик

тимсоли

сифатида

тасаввур

қилинган

.

Тангур

образининг

юқори

олам

–

само

билан

алоқадорлигини

жаҳон

халқ

-

лари

мифологиясида

қайд

қилинган

кўплаб

типологик

муштаракликлар

ҳам

тасдиқлайди

.

Масалан

,

Полинезия

,

Янги

Зеландия

,

Гавайя

оролларида

яшовчи

маҳаллий

аҳоли

мифологиясида

олий

руҳлар

сирасида

тасаввур

қилинадиган

Тангароа

образи

алоҳида

ўрин

тутади

.

Мифологик

эътиқодларга

кўра

,

Тангароа

аслида

оламни

яратувчи

самовий

қаҳрамон

бўлиб

,

у

ҳақдаги

қадимий

асотирлар

қолдиқ

ҳолдагина

сақланиб

қолган

.

У

осмонда

яшовчи

самовий

тангри

,

уммон

-

лар

эгаси

ва

ҳомийси

сифатида

талқин

қилинган

.

Асотирларда

қуруқликнинг

рамзий

эгаси

деб

таърифланувчи

,

деҳқончиликка

асос

солган

ва

айни

пайтда

уруш

худоси

Ранго

эса

Тангароанинг

эгизаги

дейилади

.

Миф

ва

афсоналарда

улар

ҳамиша

бир

-

бирларига

қарама

-

қарши

қўйилади

.

Бири

кўкда

,

иккинчиси

заминда

турувчи

бу

ака

-

укалар

оламни

иккига

бўлиб

олишган

эмиш

.

Ҳамма

қизил

рангли

нарсалар

Тангароаники

,

қолганлари

эса

Рангога

қарашли

деб

таъ

-

рифланади

.

Ҳатто

қора

сочли

кишилар

ўзларини

Ранго

авлодлари

деб

билишса

,

сариқ

сочлилар

Тангароани

ўзларига

уруғбоши

ҳисоблашади

.

Муҳими

шундаки

,

полинезияликлар

ва

микронезияликлар

мифологиясида

Тангароа

ер

билан

ос

-

монни

бир

-

биридан

ажратган

мифологик

қаҳрамон

сифатида

тасвирланади

2

.

Полинезия

фольклоридаги

Тангароа

ва

Ранго

образлари

ўзининг

асотирий

табиати

,

мифоэпик

талқини

ва

вазифаларига

кўра

Ангур

билан

Тангурга

ўх

-

1

Ка д ы радж и е в

К

.

С

.

Структура

и

генезис

кумыкских

мифологических

элементов

палеотюркского

происхождения

//

Мифология

народов

Дагестана

. –

Махачкала

, 1984. –

С

. 132–133.

2

Мелетинский

Е

.

М

.

Поленизийская

и

микронезийская

мифология

//

Мифы

народов

мира

.

Т

. 2.

–

М

., 1992. –

С

. 319.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

107

шаб

кетади

.

Тангур

осмон

билан

боғлиқ

космогоник

образ

,

яратувчи

қаҳрамон

,

яъни

димургдир

.

“

Ангур

”

эса

замин

ёки

қуйи

олам

билан

боғлиқ

кучлар

тимсолининг

ата

-

масидир

.

Этимологик

жиҳатдан

бу

атама

икки

қисмдан

ташкил

топган

бўлиб

,

“

ан

”

(

ёки

“

анг

”

)

ва

“

гур

”

сўзларининг

қўшилишидан

ҳосил

бўлган

.

Зеро

,

шу

-

мерлар

тилида

“

ан

”//“

ин

”

сўзи

“

тангри

”, “

худо

”

маъноларида

қўлланилган

1

.

Бу

сўз

тоғли

олтойликлар

тилида

“

Янг

”

шаклида

ишлатилган

бўлиб

, “

эъти

-

қод

”, “

удум

”, “

руҳ

”

маъноларини

англатар

экан

.

К

.

С

.

Кадираджиев

телеутча

«

янгара

» (

биринчи

,

яъни

улуғ

шомон

демакдир

)

ва

Тоғли

Олтойда

яшовчи

туркий

элатлар

тилидаги

“

янгара

” (“

бегона

”

маъносини

билдиради

)

сўзлари

ҳам

ана

шу

ўзакка

боғлиқ

деб

ҳисоблайди

2

.

“

Янгара

”

ва

“

Ангур

”

сўзларининг

фонетик

тузилишидаги

ўхшашлик

бу

ик

-

кала

лексеманинг

тарихий

-

этимологик

асоси

муштарак

лисоний

манбага

боғлиқ

-

лигидан

далолат

беради

. “

Ангур

”

сўзининг

биринчи

қисми

“

илоҳий

руҳ

”

ёки

“

ху

-

до

”

маъносини

англатувчи

“

ан

//

ин

”

ўзагига

алоқадор

бўлса

,

атаманинг

иккинчи

қисми

ер

ости

олами

тўғрисидаги

мифологик

қарашларга

боғлиқ

қадимий

сўздан

келиб

чиқкан

бўлиши

керак

.

С

.

Н

.

Крамернинг

фикрича

, “

шумер

тилидаги

“

кур

”

сўзи

дастлаб

“

тоғ

”

маъносида

қўлланилган

бўлиб

,

кейинчалик

“

ўзга

юрт

”, “

ёт

эл

”

тушунчаларини

англатадиган

бўлган

.

Чунки

тоғ

ортида

жойлашган

ўзга

ўлкалар

Шумерга

ҳамиша

хавф

солиб

турган

.

Шумер

мифологияси

талқинига

кўра

,

Кур

Замин

билан

дунё

уммони

оралиғидаги

бўшлиқ

атамаси

ҳамдир

.

Ўликларнинг

соялари

ҳам

ўша

жойда

тўпланади

дейдилар

”

3

.

Кўринадики

,

тилимиздаги

“

гўр

” (

қабр

), “

қир

” (

тепалик

), “

қўр

” (

чўғ

,

яъни

илгари

ўликларни

ёқиш

удуми

бўлган

), “

ғор

” (

тоғдаги

ковак

жойлар

,

мифо

-

логияда

ер

остидаги

ўзга

оламга

ўтиш

йўли

)

сўзлари

ҳам

аслида

шумерча

«

кур

»

лексемаси

билан

тарихий

-

этимологик

жиҳатдан

ўзакдошдир

.

Бунинг

устига

қадимги

туркий

-

мўғул

-

бурят

қабилалари

тилида

ёзилган

кўҳна

ёзма

обидаларда

“

мурда

”, “

мозор

”

маъноларини

англатувчи

“

хуур

//

гуур

”

сўзлари

мавжудлиги

ҳам

қайд

қилинган

4

.

Шунга

кўра

, “

Ангур

”

атамасини

“

қуйи

олам

”

ёки

“

замин

тангриси

”

маъноларини

билдирадиган

қадимги

мифоло

-

гогема

деб

ҳисоблаш

мумкин

.

Полинезияликлар

мифологиясидаги

афсонавий

эгизаклар

–

Тангароа

билан

Ранго

ўзаро

тортишиб

,

осмон

билан

ерни

(

қизил

ранг

–

қуёш

–

ёруғ

-

лик

–

осмон

тимсоли

бўлса

,

Рангога

нисбат

берилган

қора

ранг

–

тупроқ

қу

-

йи

оламга

алоқадорлик

)

бўлиб

олишгани

сингари

,

Ангур

билан

Тангур

ҳам

ана

шу

икки

оламга

мансуб

самовий

қаҳрамонлардир

.

Мифнинг

қадимги

ар

-

хаик

намуналарида

Тангур

осмон

–

юқори

олам

,

Ангур

эса

замин

–

қуйи

олам

билан

боғлиқ

ҳолда

талқин

қилинган

бўлиши

эҳтимолдан

холи

эмас

.

1

Крамер

С

.

Н

.

История

начинается

в

Шумере

. –

М

.:

Наука

, 1991. –

С

. 97.

2

Кадыраджиев

К

.

С

.

Структура

и

генезис

кумыкских

мифологических

элементов

палеотюркского

происхождения

//

Мифология

народов

Дагестана

. –

Махачкала

, 1984. –

С

. 145.

3

Крамер

Н

.

С

.

История

начинается

в

Шумере

. –

М

.:

Наука

, 1965. –

С

. 180.

4

Чагдуров

С

.

Ш

.

Происхождения

Гэсэриады

. –

Новосибирск

:

Наука

, 1980. –

С

. 142–143.

SHARQSHUNOSLIK /

ВОСТОКОВЕДЕНИЕ

/ ORIENTAL STUDIES 2017,

№

3

108

Ангур

билан

Тангурнинг

олишуви

самовий

борлиқнинг

яратилиш

жараё

-

ни

тимсолидир

.

Чунки

космогоник

асотирларнинг

асосий

мавзуларидан

бири

“

рамзий

баҳс

”

мифологиясидир

. “

Рамзий

баҳс

”

мавзуси

талқинига

кў

-

ра

,

оламнинг

ибтидоси

эзгулик

билан

ёвузлик

кучларининг

ўзаро

баҳси

,

ку

-

раш

ёки

ўзаро

қарама

-

қаршиликлари

натижасида

рўёбга

чиққан

ҳосила

си

-

фатида

баён

қилинади

1

.

Ангур

билан

Тангур

жанги

ҳам

ана

шундай

“

рамзий

баҳс

”

лардан

бири

бўлиб

,

аждодларимизнинг

яратилиш

тўғрисидаги

самовий

афсоналаридаги

етакчи

мавзулардан

бири

ҳисобланган

.

Бу

олишув

натижа

-

сида

Ангур

билан

Тангурнинг

қўлларидаги

ибтидо

қуроли

–

таёқларнинг

осмонга

қадалиб

,

сидириқ

ҳосил

қилишидан

Сомон

йўли

пайдо

бўлади

.

Со

-

мон

йўли

сидириғининг

ҳосил

бўлиши

–

ибтидо

қаҳрамонларининг

фаолия

-

ти

яратувчилик

жараёнидан

иборат

бўлганлигини

кўрсатади

.

Ангур

билан

Тангурнинг

қўлларига

узун

таёқ

олиб

уришиб

кетишлари

ҳам

шунчаки

хаёлий

уйдирма

маҳсули

бўлмасдан

,

қадимги

туркийларнинг

“

ибтидо

қуроли

”

тўғрисидаги

мифологик

қарашларига

алоқадор

қадимий

асотирий

мо

-

тивлардан

биридир

.

А

.

М

.

Сагалаевнинг

ёзишича

,

Ғарбий

Сибирда

яшовчи

ўрол

-

олтой

тиллари

оиласига

мансуб

халқларнинг

космогоник

афсоналарида

қайд

қилинган

дастлабки

ибтидо

қуроли

ҳассадир

.

Ҳасса

яратиб

бўлинган

оламнинг

айрим

кемтикликларини

тузатувчи

тангриларнинг

асосий

“

иш

қу

-

роли

”

сифатида

талқин

қилинади

.

Ҳассанинг

осмонга

қадалиб

қолиши

–

юқори

оламга

йўл

очса

,

унинг

ерга

санчилиши

орқали

қуйида

жойлашган

ер

ости

оламига

ўтишга

имкон

туғдиради

деб

тасаввур

қилинган

2

.

Ҳатто

Улган

билан

Эрликнинг

“

рамзий

баҳси

”

га

доир

қадимги

туркий

мифларда

ҳам

“

ҳасса

”

детали

қайд

қилинган

.

В

.

И

.

Вербицкий

томонидан

оммалаштирилган

бир

асотирда

ҳасса

билан

боғлиқ

космогоник

ҳаракат

тасвири

қуйидагича

ҳикоя

қилинади

: “

Улган

томонидан

ер

юзасидан

сиқиб

чиқарилган

ёвуз

Эрлик

эзгулик

тимсолидан

омонлик

тилаб

,

қўлидаги

ҳасса

-

сининг

учи

ерга

текканда

қолдирган

изчалик

жой

сўрабди

.

Улган

изн

бергач

,

белгиланган

ерга

ҳассасини

тиқиб

олибди

,

ҳассани

тортиб

олганда

ўша

жойдан

бир

қанча

жониворлар

чиқиб

кела

бошлашибди

:

аввалига

ҳассанинг

учини

тишлаб

олган

тўнғиз

,

тўнғиз

думига

илакишган

илон

,

унинг

кетидан

қурбақа

,

яна

турли

-

туман

зиён

-

заҳматлар

элакишиб

чиқибдилар

.

Эрлик

ер

тагидан

чиққан

жонзотларга

қараб

: “

Сизлар

одамзодга

озор

етказасизлар

!” –

деб

амр

қилибди

.

Шунда

Улган

: “

Яхшиямки

,

озгина

ер

берибман

,

агар

кўп

-

роқ

жой

берганимда

ер

юзини

бундай

ярамас

жонзотлар

билан

тўлдириб

юбораркансан

!” –

деб

, “

Эрликни

ўша

ўзининг

ҳассаси

билан

тешган

тешик

-

ка

тиқиб

юборибди

.

Ўшандан

буён

Эрлик

ер

остида

яшармиш

”

3

.

Ангур

билан

Тангурнинг

таёқлари

ҳам

“

ибтидо

қуроли

”

сифатида

тас

-

вирланган

мифологема

–

ҳасса

билан

алоқадор

деталдир

.

Чунки

қадимги

1

Членов

М

.

Малайского

архипелага

народов

мифология

//

Мифы

народов

мира

.

Т

. 2. –

М

.,

1982. –

С

. 94.

2

Сагалаев

А

.

М

.

Урало

-

алтайская

мифология

.

Символ

и

архетип

. –

Новосибирск

:

Наука

,

1992. –

С

. 37.

3

Вербицкий

В

.

И

.

Алтайские

инородцы

. –

М

., 1893. –

С

. 100.