SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
14
ШОМУСАРОВ
ШОРУСТАМ
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Араб
фольклори
назмий
жанрлари
Аннотация
.
Мақолада
араб
фольклорининг
қизиқарли
жиҳатларидан
бири
–
араб
халқ
оғзаки
ижодининг
назмий
жанрлари
кўриб
чиқилади
.
Мазкур
жанр
тузилмаси
,
унинг
шаклланиши
ва
турлари
таҳлилга
тортилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
фольклор
,
поэтик
ва
эстетик
белгилар
,
халқ
ижоди
,
наз
-
мий
жанрлар
,
ражаз
-
уржуза
,
байрам
қўшиқлари
,
аллалар
,
қудуқ
қўшиқлари
,
мавалийа
.
Аннотация
.
В
статье
рассматривается
один
из
интереснейших
вопросов
арабского
фольклора
–
песенный
жанр
устного
народного
творчества
арабов
.
Подробно
анализируется
состав
жанра
,
его
развитие
и
виды
.
Опорные
слова
и
выражения
:
фольклор
,
поэтические
и
эстетические
знаки
,
народное
творчество
,
песенные
жанры
,
раджаз
-
урджуза
,
праздничные
песни
,
колыбельные
,
песни
,
связанные
с
колодцем
,
мавалийа
.
Abstract.
This article analyzes one of the most immersing questions in the Arabic
folklore song in the genre of Arabic folk arts. It distinguishes the genre which assists on
enhancing and suggesting them differently.
Keywords and expressions:
folklore, poetic and aesthetic signs, folk art, song genres,
rajas-urzhuz
а
, holiday songs, lullabies, songs related to the well, mavalya.
Қўшиқ
ҳар
бир
халқ
фольклорининг
энг
қадимий
ва
оммавий
турларидан
бири
сифатида
бадиий
тафаккурнинг
тарихий
ривожида
алоҳида
ўрин
тутади
.
Арабларнинг
қўшиқ
фольклори
бадиий
сўз
ижрочилигининг
бу
турига
хос
барча
умумий
поэтик
ва
эстетик
белгиларни
ўзида
мужассам
этганлиги
билан
характерланади
.
Исломдан
аввалги
араб
шеъриятининг
бизгача
етиб
келган
асосий
намуналари
орасида
муаллифи
аниқ
бўлмаган
,
бадиий
қури
-
лиши
ва
ифода
усулларига
кўра
алоҳида
туркумни
ташкил
этадиган
шеърий
асарлар
ҳам
борки
,
уларни
,
шубҳасиз
,
халқ
ижоди
маҳсули
деб
қарамоқ
керак
.
Чунки
бундай
шеърларнинг
кўп
қисми
қўшиқчилар
томонидан
ашула
қилиб
айтилган
.
Қадимги
араб
шеъриятининг
тадқиқотчиси
Ҳусайн
Нассар
-
нинг
ёзишича
,
исломдан
аввалги
араб
фольклорининг
назмий
жанрлар
тар
-
киби
қуйидагича
тасниф
қилинган
:
1.
Ағани
ал
-
афраҳ
(
байрам
қўшиқлари
);
2.
Ағани
ат
-
туфула
(
болалар
қўшиқлари
);
3.
Ағани
ал
-
абар
(
қудуқ
қўшиқлари
);
4.
Ағани
ал
-
бина
(
бинокорлик
қўшиқлари
);
5.
Ал
-
ҳида
(
туякашлар
қўшиғи
);
6.
Анашид
аҳ
-
ҳуруб
(
ҳарбий
-
ватанпарварлик
қўшиқлари
);
7.
Ан
-
нуваҳ
(
йиғи
-
йўқловлар
)
1
.
Кўпгина
қўшиқлар
жанрий
мансубиятидан
қатъи
назар
энг
содда
поэтик
вазн
–
ражазда
тўқилган
ва
одатда
уржузалар
,
деб
аталган
.
1
Ҳусайн
Нассар
.
Аш
-
шиъру
-
шаъбий
ал
-
арабий
. –
Қоҳира
, 1962. –
Б
. 38.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
15
Байрам
қўшиқлари
туркумида
тўй
маросим
қўшиқларининг
ўзига
хос
ўрни
бўлган
.
Назаримизда
, “
араб
халқ
маросим
қўшиқлари
”
қадимги
араб
фольклорида
шаклланган
адабий
анъананинг
бевосита
таъсирида
яратилган
.
Қуйида
келтириладиган
қўшиқда
араб
фольклорига
хос
ўйноқилик
,
лирик
кайфиятнинг
бўртиб
туриши
каби
белгилар
яққол
кўзга
ташланиб
туради
:
[Ataynakum, ataynakum fayyuna, nuhayyikum,
va lav la-z-zaxabu-l-axmar ma xallet biu adikum.
va lav ma-x-xinta-s-samra ma simnat azarikum
1
].
(
Бизлар
келдик
,
бизлар
келдик
,
бизни
қутланг
биз
ҳам
сизни
қутлайлик
.
Бадавий
қизларингиз
қанчалик
зебу
зийнат
билан
ўзига
оро
берган
бўлса
,
шунчалик
меҳр
-
оқибатлидирлар
)
Араб
халқ
болалар
қўшикларини
мавзу
йўналишига
кўра
икки
туркумга
бўлиш
мумкин
:
а
)
болаларнинг
ўзи
томонидан
тўқилган
қўшиқлар
;
б
)
аллалар
.
Ўрта
аср
араб
фольклорида
алла
жанри
“
мураққисат
”
атамаси
билан
тас
-
нифланган
. “
Мураққисат
”
атамасининг
луғавий
маъноси
“
ўйин
тушишга
маж
-
бур
қилиш
”
демакдир
.
Қадимги
арабларнинг
аллалари
ва
болаларни
овутиш
мақсадида
айтиладиган
эркалаш
қўшиқлари
ҳақидаги
маълумотлар
таниқли
венгер
семитолог
олими
И
.
Гольдциер
томонидан
тўпланган
2
. 1968
йилда
эса
бу
материаллардан
тузилган
матнлар
тўплами
(400
га
яқин
матн
)
В
.
Вальтер
таҳрири
остида
нашр
ҳам
этилди
.
Болалар
поэтик
фольклори
жанрларига
оид
асарлар
ўзининг
нисбатан
турғун
матнга
эгалиги
,
тарихий
-
фольклор
жараёнлари
давомида
ниҳоятда
кам
ўзгаришга
учрашига
кўра
консерватив
характерга
эга
.
Мисол
тариқасида
XIX
аср
охирида
Суриядаги
эл
-
Хесн
қишлоғида
истиқомат
қилган
бир
деҳ
-
қон
аёлдан
ёзиб
олинган
қўшиқни
келтиришни
лозим
,
деб
биламиз
:
[Ya habib il galb, (
Эй
қалбим
маҳбуби
,
La tham ad darb,
Йўл
юрганда
бўл
огоҳ
,
Yidbanur il arab
Саҳройилар
дуч
келиб
,
Yahsibunak kelb].
Қазимасин
итлар
йўлингга
чоҳ
).
Қудуқ
қўшиқлари
деб
аталувчи
халқ
шеъри
намуналарининг
юзага
ке
-
лиш
тарихи
араб
фольклорининг
энг
қадимги
даврлардаги
тараққиёт
босқич
-
ларига
боғланади
.
Чунки
,
асосан
,
чўл
-
саҳроларда
истиқомат
қилган
бадавий
-
ларнинг
турмуш
тарзи
кўп
жиҳатдан
қудуқ
ва
ундаги
улуғ
неъмат
–
оби
ҳаётга
боғлиқ
бўлган
.
Сувсиз
ҳаётни
тасаввур
қилиш
мушкул
.
Шунинг
учун
бадавийлар
ҳаётида
ҳар
бир
қудуқнинг
қазилиши
унутилмас
воқеа
бўлган
.
1
Ҳусайн
Нассар
.
Аш
-
шиъру
-
шаъбий
ал
-
арабий
. –
Қоҳира
, 1962. –
Б
. 60.
2
Goldziher I. Altarabischeen Wiegen und Schlummerlieder // Wiener Zeitschrift fur die Kunde
des Morgenlandes. Bd. 2. –Wien.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
16
Қудуқ
қазиш
чоғида
улар
ўз
меҳнати
,
яъни
оби
ҳаёт
манбаининг
бунёд
эти
-
лишига
бағишланган
халқ
қўшиқларини
куйлаганлар
,
ана
шу
қазув
жараёни
билан
боғлиқ
меҳнат
қўшиқлари
“
қудуқ
поэзияси
”
деб
аталган
.
Ҳусайн
Нас
-
сарнинг
маълумотига
қараганда
,
ади
қабиласига
мансуб
бадавийлар
қудуқ
қазиётганда
шундай
қўшиқ
айтганлар
:
[Nahnu xafarna bi’rana-l-xafira,
Baxran yadjishu ma’uhu g‘azira
1
].
(
Қудуқни
чуқур
қилиб
ковладик
биз
;
сув
денгиздек
кўпириб
,
отилиб
чиқар
шаксиз
).
Бизнинг
кунларгача
сақланиб
қолган
қадимги
араб
халқ
қўшиқлари
ҳажман
кўп
эмас
,
бунинг
устига
исломдан
аввалги
даврда
яратилган
араб
фольклори
материаллари
орасида
лирик
,
эпик
ва
сатирик
характерда
қўшиқлар
учрамайди
.
Қўшиқнинг
бундай
турлари
ўрта
асрлардан
кейин
шакллана
бошлаган
.
Ўрта
аср
араб
поэтик
фольклори
шеърий
шаклларга
ниҳоятда
бойлиги
диққатга
сазо
-
вордир
. XIV–XV
асрларда
яратилган
араб
адабиёти
поэтикасига
доир
илмий
асарларда
ўрта
аср
араб
шеърининг
етти
хил
бадиий
шакли
кўрсатиб
ўтилган
:
1.
Шеър
(
бу
энг
кўп
тарқалган
бадиий
шакл
бўлиб
,
қасида
,
қитъа
,
муқат
-
таот
каби
жанрларни
ҳам
ўз
ичига
олган
);
2.
Мувашшах
;
3.
Зажал
;
4.
Дубайт
(
икки
байтдан
иборат
шеър
);
5.
Маввал
;
6.
Кума
;
7.
Кан
-
уа
-
кан
.
Дастлабки
икки
шеърий
шакл
ёзма
адабий
анъанада
оммалашган
жанр
-
лар
бўлиб
,
адабий
тил
талабларига
риоя
қилган
ҳолда
ёзилади
.
Қолган
беш
шеърий
шаклда
эса
ижрочи
мансуб
шеванинг
лисоний
хусусиятлари
тўла
сақланган
бўлади
.
Ўрта
асрларнинг
сўнгги
босқичи
ва
янги
давр
араб
поэтик
фольклорида
,
асосан
,
икки
шеърий
шакл
–
зажал
ва
маввал
жанрларида
ижод
қилиш
устувор
бадиий
анъана
бўлган
.
Зажал
жанрининг
шеърий
тузилиши
мувашшахга
ўхшаб
кетади
.
Яъни
шеърий
бандлар
ҳудди
мувашшахдаги
каби
“
ўраб
олувчи
”
қофия
билан
боғ
-
ланади
.
Мувашшах
билан
зажал
жанрлари
ўртасидаги
фарқ
,
асосан
,
бадиий
тилдан
фойдаланиш
усулида
кўзга
ташланади
:
мувашшах
араб
адабий
тили
-
да
ёзилади
,
зажал
эса
(
хоҳ
у
муайян
шоир
томонидан
ёзилган
бўлсин
,
хоҳ
халқ
ижодида
шаклланган
бўлсин
)
фақат
араб
тилининг
маълум
шевалари
лексик
бойлигини
ўзида
ифода
этиши
билан
характерланади
.
Зажал
бандла
-
ри
қофияланиш
тизимига
кўра
тўртлик
(
а
-
б
-
б
-
а
)
ёки
бешлик
(
а
-
а
-
б
-
б
-
а
)
тузилишга
эга
бўлади
.
Зажал
аслида
араб
халқ
оғзаки
ижодида
пайдо
бўлган
шеърий
жанр
бўлиб
,
тарихий
ва
адабий
манбаларда
кўрсатилишича
, XII
аср
-
дан
эътиборан
араб
ёзма
адабиётига
ҳам
кириб
кела
бошлаган
.
Хусусан
,
1
Dalman G. Palasinicsher Diwwan. – Leipzing, 1901. – S. 166.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
17
Андалусияда
яшаб
,
ижод
қилган
шоир
Ибн
Кузман
бу
жанр
бадиий
имкони
-
ятларидан
кенг
фойдаланган
.
Ҳар
ҳолда
,
зажал
келиб
чиқишига
кўра
фольк
-
лор
асосида
юзага
келган
шеърий
жанр
эканлигига
шубҳа
йўқ
.
Аммо
унинг
қадимги
араблар
томонидан
яратилган
оғзаки
вариантлари
бизгача
етиб
кел
-
маган
,
холос
.
Ҳозирча
зажалнинг
энг
қадимий
намуналари
(
муаллифи
маъ
-
лум
бўлган
ҳамда
халқ
тўқиган
)
қайд
қилинган
манба
Ибн
Халдуннинг
“
Муқаддима
”
асари
ҳисобланади
.
Қуйида
Абдусалом
Иброҳим
Қодирбей
томонидан
ёзиб
олинган
ливия
халқ
зажалидан
бирини
келтирамиз
.
Айни
пайтда
бу
халқ
қўшиғи
араб
никоҳ
тўйи
маросими
поэтик
фольклорининг
ҳам
энг
гўзал
намунаси
ҳисобланади
:
[Ya binti ma djabuki arab,
Anti fadjra uastaki tarab,
Ya binti ma djabuki ixuan,
Ua la djabik turki rattan
1
].
(
Эй
,
қизим
,
сени
бадавийлар
олиб
қочиб
келгани
йўқ
,
Сени
акаларинг
олиб
келгани
йўқ
,
Сени
мусофир
турк
ҳам
бошлаб
келгани
йўқ
,
Сен
ҳаёт
қувончининг
тонг
юлдузисан
).
Зажалнинг
мавзу
қамрови
ғоятда
кенг
бўлиб
,
уларни
мавзу
жиҳатдан
қуйи
-
дагича
тасниф
қилиш
мумкин
:
а
)
лирик
;
б
)
сатирик
;
в
)
эпик
.
Араб
халқ
маросим
қўшиқлари
ҳам
баъзида
зажал
бадиий
шаклида
яратилади
ва
ижро
этилади
.
Араб
халқ
поэтик
фольклорининг
бошқа
бир
жанри
–
маввалларнинг
маз
-
муни
ҳам
ранг
-
баранг
бўлиб
,
араб
мумтоз
шеъриятига
хос
бўлган
анъанавий
бадиий
хусусиятларни
,
масалан
,
якка
қофияли
бандлардан
иборат
шеърнинг
қурилишига
асосланиш
,
лаҳжа
лексикасидан
унумли
фойдаланиш
каби
бел
-
гиларни
ўзида
мужассамлаштиради
.
Маввалнинг
айрим
бадиий
шаклларида
барча
бандлар
бир
хил
қофияланади
.
Гоҳида
эса
тўртлик
(
бешлик
)
шаклида
-
ги
маввалнинг
бандларидан
бири
қофияланмайди
(
форс
-
тожик
ва
туркий
шеъриятдаги
рубоий
жанрининг
қофия
тузилиши
сингари
).
Араб
мумтоз
адабий
анъанаси
“
маввал
”
ёки
“
мавалийа
”
деб
аталувчи
шеъ
-
рий
поэтик
шаклининг
пайдо
бўлиши
ва
фольклор
жанрлари
тизимидан
ўрин
олиш
тарихини
Ироқда
яшаган
арабларнинг
оғзаки
ижоди
билан
алоқадор
деб
талқин
қилинади
. “
Маввал
”
атамасининг
ўзи
эса
адабий
термин
сифатида
аббо
-
сийлар
даврида
шаклланган
.
Кўпгина
олимларнипг
эътироф
этишича
,
дастлаб
-
ки
“
мавалийа
”
Харун
ар
-
Рашид
томонидан
803
йилда
қатл
эттирилган
вазир
Жаъфар
ал
-
Бармакийга
бағишлаб
тўқилган
марсиялардан
иборат
бўлган
.
Чунки
бундай
марсия
ёки
йиғи
-
йўқлов
қўшиғинииг
ҳар
бир
бандидан
кейин
“
йа
мавалийа
”,
яъни
“
ё
,
бегим
!”
ибораси
рефрен
сифатида
қайтарилган
2
.
1
Абду
-
с
-
Салом
Иброҳим
Қодирбей
.
Угниййа
-
т
-
мин
биладина
. –
Триполи
. –
Б
. 273–274.
2
Рида
Мухсин
Хаммуд
.
Ал
-
фунуну
-
ш
-
шиъриййа
ғайру
-
л
-
му
’
ариба
.
Ал
-
муаллийа
. –
Бағдод
.
1976. –
Б
. 24–41.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2018, № 1
18
Сафи
ад
-
Дин
ал
-
Хиллий
бўлса
,
мавалийа
жанри
701
йилда
бунёд
этилган
Васит
шаҳрида
юзага
келган
,
деб
ҳисоблайди
.
Ироқда
бино
этилган
бу
ша
-
ҳар
қурилишида
иштирок
этган
қуллар
иш
пайтида
қўшиқ
хиргойи
қилар
,
уларнинг
қўшиғида
ҳар
бир
банд
охирида
“
мавалийа
”
рефрени
такрорланиб
келар
эди
1
.
Демак
,
бу
илмий
фаразга
кўра
,
мавалийа
жанри
қадимги
араб
халқ
меҳнат
қўшиқларининг
бадиий
тараққиёти
давомида
шаклланган
.
Бу
талқинларнинг
қайси
бири
ҳақиқатга
яқин
ва
илмий
жиҳатдан
қайси
фараз
тўғрироқ
эканлигини
аниқ
айтиш
учун
ҳозирча
далиллар
етарли
эмас
.
Ҳар
ҳолда
бу
шеърий
шакл
бадиий
фикрнинг
ўзига
хос
ифода
усулларидан
бири
сифатида
IX
асрдаёқ
араб
халқ
адабиёти
жанрлари
тизимидан
ўрин
олганли
-
гига
шубҳа
йўқ
.
Мавалийанинг
бизгача
етиб
келган
энг
қадимий
намуналари
араб
тилининг
Ироқ
лаҳжасига
хос
лисоний
хусусиятларни
ўзида
мужассам
-
лаштирганлигига
кўра
,
бу
жанрнинг
дастлабки
намуналари
Ироқда
яратил
-
ган
,
деб
хулоса
чиқарса
бўлади
.
Ўрта
асрларнинг
охирги
чорагида
Миср
халқ
адабиётинииг
анъанавий
шеърий
шаклларидан
бирига
айланган
бу
жанр
атамаси
маълум
фонетик
ўзгаришга
учради
ва
“
маввал
” (
кўпликдаги
шакли
“
мававил
”)
тарзида
қўлланила
бошлади
.
ЖЎРАЕВ
МАМАТҚУЛ
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ЎзР
ФА
Ўзбек
тили
,
адабиёти
ва
фольклори
институти
Астраль
мифлар
ва
уларнинг
Ипак
йўли
халқлари
моддий
маданиятидаги
талқини
Аннотация
.
Мақолада
Марказий
Осиёда
яшаган
қадимги
аждодларимизнинг
осмон
ёритқичлари
ва
юлдузлар
тўғрисидаги
астраль
мифларининг
ўзига
хос
хусусиятлари
,
генетик
асослари
ва
қадимги
моддий
маданият
ёдгорликларидаги
рамзий
талқинлари
хусусида
сўз
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
астраль
миф
,
ўзбек
фольклори
,
халқ
тақвими
,
мифоло
-
гия
,
мифологик
концепция
,
афсона
,
сюжет
,
мифик
персонаж
,
юлдуз
культи
.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируются
астральные
мифы
и
мифологи
-
ческие
представления
наших
древних
предков
,
проживавших
в
Центральной
Азии
,
выявляются
их
специфические
особенности
,
генетические
истоки
и
символическая
интерпретация
в
памятниках
материальной
культуры
.
Опорные
слова
и
выражения
:
астральный
миф
,
узбекский
фольклор
,
народный
календарь
,
мифология
,
мифологическая
концепция
,
легенда
,
сюжет
,
мифический
персонаж
,
культ
звезды
.
1
Рида
Мухсин
Хаммуд
.
Ал
-
фунуну
-
ш
-
шиъриййа
ғайру
-
л
-
му
’
ариба
.
Ал
-
муаллийа
. –
Бағдод
.
1976. –
Б
. 24–41.
