SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
102
ЎКТАМОВА ҲИЛОЛА
Таянч докторант, ТошДШИ
Farhang-e Jahângiri (“Жаҳонгир луғати”) – форси-йе дарий
тили грамматик асари сифатида
Аннотация. Ушбу мақола форси-йе дарий тили грамматикасини ўрганишда
муҳим манба ҳисобланган, ўрта асрда яратилган, ўша давр муҳити ва тил вазиятидан
хабар берадиган ноёб қўлёзма “
ف
ر
نه
گ
هج
یريگنا
” Farhang-e Jahângiri (“Жаҳонгир
луғати”) луғати тадқиқига бағишланган. Ушбу китоб бир нечта етук олимлар
томонидан ўрганилган бўлса-да, унинг баъзи қирралари ҳамон таҳлилга муштоқ.
Тадқиқот ишимизда ушбу китобнинг ҳозирги уч тил яъни, форс, тожик, дарий
тиллари учун умумий манба эканлигини унутмаган ҳолда, унда келтирилган грамма-
тик қайдлар ана шу уч тил учун ҳануз қоида бўлиб сақланиб қолмоқда дейиш мумкин.
Ушбу китоб гарчи форс элида, форсийзабон халқ мамлакатида яратилмаган
бўлса-да, буюк бобокалонимиз Заҳириддин Муҳаммад Бобур шарофати ила кенг
тарқалган Ҳинд юртида ҳам шуҳрат қозонган. Ушбу китоб яратилишида муаллифга
форс элининг етук олимлари ҳам кўмак берган. Узоқ йиллик оғир меҳнатнинг самараси
бўлган мазкур луғат форси-йе дарий тилининг илк грамматик асари сифатида эъзоз-
ланади ва унинг муаллифи Хусайн Инжу форси-йе дарий тилининг илк граммати-
качиси сифатида эътироф этилади.
Таянч сўз ва иборалар: грамматика, луғат, грамматик асар, от, олмош,
қўшимчалар.
Аннотация.
Эта статья посвящена изучению словаря “
یريگناهج گنهرف
” Farhang-e
Jahângiri (“Словарь Джахангира”) – уникальной средневековой рукописи, описываю-
щей обстановку и языковую ситуацию того периода. Хотя эта книга изучалась
несколькими ведущими учеными, некоторые ее особенности все еще нуждаются в
анализе. Знаем, что эта книга является общим источником для трех языков: пер-
сидского, таджикского и дари, и можно с уверенностью сказать, что содержащиеся
в ней грамматические примечания остаются неизменными для этих трех языков.
Хотя эта книга не была создана в персидскоязычной стране, она хорошо
известна в Индии. Автор книги также внес вклад в работу ведущих ученых-персов.
Этот словарь, являющийся продуктом многолетней кропотливой работы,
считается первым грамматическим произведением персидского дари, а его автор,
Хуссейн Инжу, признан первым грамматиком персидского дари.
Опорные слова и выражения:
грамматика, словарь, фонетика, имя существи-
тельное, местоимение, суффикс, дари.
Abstract.
This article is devoted to the study of the “
ف
ر
ه
ن
گ
هج
ريگنا
ی
” Farhang-e
Jahângiri (“Dictionary of Jahangir”), a unique medieval manuscript that describes the
environment and language situation of that period. Although this book has been studied
by several leading scholars, some of its features are still in need of analysis. While we do
not forget that this book is a common source for the present three languages, Persian,
Tajik, and Dari, it is safe to say that the grammatical notes contained in it remain the
same for these three languages.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
103
Although this book was not created in a Persian-speaking country, showеd that the
Persian Dari language, with the service of our great-grandfather Zahiriddin Muhammad
Babur, is also popular in India. The author of the book also contributed to the work of
leading scholars of Persian. This dictionary, which is a product of years of hard work, is
regarded as the first grammatical work of Persian-Dari, and its author, Hussein Inju, is
recognized as the first grammarist of Persian-Dari.
Keywords and expressions:
grammar, glossary, grammar, nouns, pronoun, suffix.
Кириш.
Форси-йе дарий тили грамматикасининг шаклланишида муҳим
роль ўйнаган “یريگناهج گنهرف”
Farhang-e Jahângiri
(“Жаҳонгир луғати”) луға-
ти форсийзабон халқларнинг мўтабар манбаси ҳисобланади. Эроншунос
олимлар томонидан бу китоб илк грамматик асар сифатида жуда қадрланади
ва унинг муаллифи илк форс тили грамматик асарини яратган олим сифа-
тида эътироф этилади. Мазкур луғатнинг турли жиҳатлари В. Капранов
1
,
Х. Раупов
2
, Л. Пейсиков
3
,
С. Баевский
4
, Ю. Рубинчик
5
, С. Ҳ. Садриддин Ҳож
(Камол)
6
, Ф. Мирзоёров
7
ва А. Мамадназаров
8
томонидан ўрганилган. Мақо-
лада луғатнинг яратилиши, китоб юзасидан қилинган мулоҳазалар, олимлар
эътибор қаратмаган жиҳатлар ёритилган.
Ушбу манба Ҳинд диёрида яратилган бўлса-да, унинг муаллифи дунё-
нинг бошқа нуқталарида бу тил бўйича олиб борилган изланишлардан
хабарбор бўлиб, уларни тадқиқ қилиб, форсийзабон халқнинг маданияти,
миллий колорити ва шу тилнинг ички хусусиятларига оид сўзларни ҳам
яхши билганлигини билиш мумкин. Қолаверса, Бобурийлар сулоласи вакили
Акбаршоҳ ушбу манба яратилишига ҳомийлик қилгани ҳам ўз ўрнида
мукаммал асар яратилишига катта кўмак бўлиб хизмат қилган.
Мақсад ва вазифа:
Ушбу мақолада луғатнинг яратилиши, унинг олим-
лар томонидан қайси жиҳатлари ўрганилгани ҳақида маълумотлар берилган.
Олимлар ушбу луғатни қачондан ўрганишни бошлади, асосан, дунёнинг
қайси давлатлари бу манбага қизиқиш билдирди ва қандай натижалар
олинди каби масалалар ёритилган. Шунингдек, ушбу луғатдаги грамматика
оид фикрлар келтирилган. Луғатнинг таркибий қисмлари тизимли равишда
ёритилган. Муаллифнинг ўша даврдаги форси-йе дарий тилининг ўзига хос
хусусиятлари ҳақидаги фикрларини ўрганиш вазифа қилиб олинган.
1
Kapranov V. K istorii tadzhikskoĭ leksiko i leksikografii. – Dushanbe, 1956.
2
Raupov Х. “Farkhangi Dzhakhongiri” kak istochnik tadzhiksko-persidskoĭ leksikografii. –
Avtoref. kan. nauk fil. – Dushanbe, 1966.
3
Peĭsikov L.S. Leksikologii͡a sovremennogo persidskogo i͡azyka. – M., 1975.
4
Baevskiĭ S.I. Rannai͡a persidskai͡a leksikografii͡a (XI–XV vv.). – M. – Nauka, 1989.
5
Rubinchik I͡U.A. Leksikografii͡a persidskogo i͡azyka. – M. – Nauka, 1991.
6
Sayyid Ḥasan Ṣadriddin Ḥāj Sayyid Javādi. Āghāz va ertiqā‘-yi dasturnavisi-yi fārsi dar shabh-i
qāra-yi Pakistān va Hind. – Lahur, 1992.
7
Mirzoyorov F. Grammaticheskie kommentarii v tadzhikskikh tolkovykh slovari͡akh ХVI-ХIХ vv.
Diss. kan. nauk fil. – Dushanbe, 2011.
8
Mamadnazarov A. Stanovlenie i razvitie tadzhikskoĭ perevodnoĭ leksikografii ХХ i nachala ХХI
vv. Diss. kan. nauk fil. – Dushanbe, 2013.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
104
Усуллар:
мақолада тавсифий методдан фойланилган.
Натижалар ва мулоҳаза:
Луғатнинг муаллифи Мир Жамолиддин Ҳу-
сайн Инжу, Акбаршоҳ Кўрагоний (1556-1605) ва унинг ўғли Жаҳонгиршоҳ
(1605−1628)нинг хизматида бўлган Фахриддин Ҳасан Шерозийнинг ўғли,
асли шерозлик бўлиб, Қосим ар-Розий ибн Ҳасан ибн Иброҳим Таботабоий
Ҳусайни наслидан эди. Мир Жамолиддин Ҳусайн Инжу Акбаршоҳ атро-
фидаги мансабдорлар ва давлат арбоблари сирасидан бўлиб, ёшлик пайт-
лариданоқ кўп вақтини форсий китобларни ўқишга бағишлаган. Акбаршоҳ
ва Жаҳонгиршоҳ давридан етиб келган асарлардан Ҳусайн Инжунинг
шуҳрати ва мавқеи баланд бўлганлиги маълум. У Акбаршоҳ даврида ўзидан
олдин яратилган форсий асарлар мутолаасига кўп вақт ажратган. Асарлар-
нинг аксарияти паҳлавий тилидаги луғатлар ва истилоҳлардан иборат
китоблар бўлган. Ҳусайн Инжу форсий, паҳлавий ва дарий тиллари, улар
ўртасидаги фарқларни тадқиқ қилган, илм уммонида ўз ўрнини топиб,
шуҳрат қозонгани ҳақида эронлик олим Раҳим Афифий ёзиб қолдирган
1
.
1596 йилда унинг дўстларидан бири Ҳусайн Инжу ўрганган тадқиқотларни
Кашмир ҳудудида Акбаршоҳга баён қилиб берган. Шундан сўнг подшоҳ уни
маъмур этиб тайинлаб, тадқиқотларини китоб шаклига келтиришини
буюрган. Ҳусайн Инжу бор эътиборини форсий луғат ва китобларни тўп-
лашга қаратиб, ишини шоирларнинг девонлари ва луғат китобларни
ўрганишдан бошлаган.
“یريگناهج گنهرف”
Farhang-e Jahângiri
луғатининг муқаддимасида унинг
53 та фарҳангдан фойдалангани (шундан 44 тасининг номи бор, 9 таси
номсиз) келтирилган
2
. Ҳусайн Инжу 1596 йилда бу луғат устида иш бошлаб
1608 йилда уни ниҳоясига етказди. Китоб Жаҳонгиршоҳ номи билан чоп
этилди. Муаллиф луғат тузиш учун ўттиз йил умрини сарфлаган ва қирқдан
ортиқ лексикографик манбадан фойдаланган. Китоб икки жилд ва 24 боб
(фасл) бўлиб, форс тилида ёзилган.
Унда форс тили фонетикаси, грамматикаси ва сўзлар этимологияси
масалалари бирмунча тўлароқ ёритилган. Бундан ташқари орфоэпия ва
орфография ҳақида ҳам назарий фикрлар билдирилган. Шу сабабли ҳам
Ҳусайн Инжу форс тили норматив грамматикасининг асосчиси ҳисобланади.
Ушбу китобда 7000 дан зиёд сўз йиғилган.
Муаллиф китобнинг сўзбошисида қуйидагиларни келтириб ўтади: У
Акбаршоҳ Сринагарда бўлган вақтида, шоҳдан тезроқ луғатни тугатиш
буйруғини олади. Акбаршоҳ нафақат қўлёзмани сотиб олиш учун ҳадя
беради, балки бу ишга зарур материалларни тўплаш учун Форс элидан ҳам
олимларни чақириб, унга ёрдамчи тайинлайди. Бадахшон тарихчиси ҳақи-
қатан ҳам Акбаршоҳнинг катта бир мажлисда ўзи Ҳусайн Инжудан ўрганган
1
Raḥim Afifi. Dibācha-yi farhang-I Jahāngiri. – Dānishgāh-i Mashhad, 1351. - Ṣ. shash.
2
Husayn Inju. Farhang-i Jahāngiri. – Mashhad, 1831. - Ṣ. 141.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
105
сўзларини ўқиш лаззати ҳақидаги гапларини баён қилган
1
. Аниқ соҳадаги
қирқ тўртта луғат, шундан тўққизтасининг муаллифи ноаниқ луғатлардаги
қайдлар, илмий сўзлар, форс адабиётидаги Занд ва Позанд китобларидан
сўзлар йиғилган. Муаллиф энг қадимги луғатларни ҳам топишга муваффақ
бўлган. Носир Хусрав Қабодиёний ва унинг “همانرفس”
Safarnâma
(“Сафар-
нома”) асари, Асади Тусий ва унинг “سرف تغل”
Luǧat-e furs
(“Форс тили
луғати”) асари ҳақидаги хотираларини ёзган. Бахтга қарши луғат ниҳоясига
етмасдан Акбаршоҳ 1605 йилда вафот этади. Уч йил ўтгандан сўнг, яъни
1608 йилда китобни якунлаб, Акбаршоҳнинг хотирасига бағишлаб унинг
давомчиси бўлмиш Жаҳонгиршоҳ номи билан “یريگناهج گنهرف”
Farhang-e
Jahângiri
(“Жаҳонгир луғати”) деб атайди.
Ўша вақтдаги олимлар ва фарҳангнависларнинг ҳаммаси “یريگناهج گنهرف”
Farhang-e Jahângiri
луғати тайёр бўлгани ҳақида гапиришарди ва бу
фарҳангни ўзида назмни ҳам акс эттирган фарҳангларнинг энг яхшиси ва энг
мукаммали деб билишарди. Ҳусайн Инжунинг замондоши фарҳангнавис
Сурурий “یريگناهج گنهرف”
Farhang-e Jahângiri
китобидан фойдалангани ҳақи-
да ўз луғатининг муқаддимасида ёзиб қолдирган
2
.
Муҳаммад Ҳусайн ибн Халаф Табризий “عطاق ناهرب”
Burhân-e qât’e
(“Қатъий далиллар”) луғатини яратишда жуда салмоқли фойдаланганини
айтган
3
. Муҳтарам олим жаноби Али Асфар Ҳикмат ҳам бу луғатда “ گنهرف
ريگناهج
ی
”
Farhang-e Jahângiri
китобида баъзи сўзлар, иборалар айнан келти-
рилганини таъкидлаган
4
.
یديشر گنهرف
Farhang-e Rašidi
(“Рашидий луғати”) луғати муаллифи
Саййид Абдуррашид ибн Саййид Абдулғафур Татавий ҳам бу луғатни энг
мукаммал фарҳанг деб атаб, ўз китобини унинг давоми ва қолаверса,
Рашидийнинг махсус тадқиқотлари деб ҳисоблайди
5
. У ўз китобида Ҳусайн
Инжунинг бу китоби ҳақида баъзи мулоҳазалар ҳам билдирган.
Абдурашид Абдулғафур ал-Ҳусайни ат-Татавий 1653 йилда яратган
китобининг муқаддимасида ушбу китоб ҳақида қуйидагича ёзади:
”
نيديشرلادبع ،روعش بابرا و شوه لها برشم زا فرتعم و روصق و زجعب فرتعم ديوگ نينچ
ريگناهج گنهرف نوچ هک ،یوتتلا یندملا ینيسحلا روفغلا
ی
و
علاطم یروروس
ه
اهگنهرف نيرتعماج ،داتفا
نآ زا بانتجا و زارتحا هک ،دنچ یرما رب دندوب لمتشم اما .ديد
ديدرگ متحتم و مزلا
6
“
“Камчилик ва қусурларни тан олиш ақл-идрок соҳибларининг ақлдан
озишидир деб айтишадики, Абдулрашидидин Абдулғафур ал-Ҳусайни ал-
Маданий ат-Татавий “
ف
ر
گنه
یريگناهج
”
Farhang-e Jahângiri
(“Жаҳонгир
луғати”) ва یروروس گنهرف
Farhang-e Sururi
(“Сурурий луғати”) мутолаасига
1
Husayn Inju. Farhang-i Jahāngiri. – Mashhad, 1831. - Ṣ.125.
2
Ўша манба. – Б. 140.
3
Baevskiĭ S.I. Rannai͡a persidskai͡a leksikografii͡a (XI–XV vv.). – M. – Nauka, 1989.
4
.ودوداتش ه عطاق ناهرب ه مدفم زين و تمک ح رفصا یلع یاقآ مرتحم دنمشناد هباطخ ،لوا هرامش ،موس لاس ناتسگنهرف همان
5
Ўша манба. – Б. 11.
6
Ўша манба . – Б. 12.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
106
киришганида, энг мукаммал фарҳанглар эканлигини билди: аммо қилиниши
зарур бўлган ишлардан тийилгани қайд этилган” .
Шунингдек, қуйидаги камчиликларни келтириб ўтади:
1. Бу икки фарҳанг муаллифлари сўзларни изоҳлашда кўп сўзларни
ишлатган.
2. Баъзи сўзларда тилни тўғрилаш, эъроб қоидасини тушунтириш ва
услубни таҳрир қилиш лозим.
3. Форсча сўзлар орасида арабча ва туркийча сўзлар берилган.
4. Баъзи сўзлар хато ўқилган ва бир қанча сўзлар кўп жойда
такрорланган
1
.
Луғатнинг қуйидаги нусхалари бизгача етиб келган:
1.
Исломободда 3835- бўлимда сақланадиган нусҳаси Ҳиндистонда
1615 йилда настаълиқ ёзувида кўчириб ёзилган, ким томонидан кўчирилгани
маълум эмас. Муқаддима билан бошланган ва 12 фаслга бўлинган.
2.
Исломободда 92- бўлимда настаълиқ ёзувидаги Эронда 1637 йилда
кўчирилган, ва фақат кириш ва хотимадан иборат бўлаги сақланиб қолган.
Ким томонидан ёзилгани маълум эмас.
3.
Исломободда 11271- бўлимда Ҳиндистонда кўчирилган, настаълиқ ёзу-
вида ёзилган 445 саҳифаси сақланади. Аниқ йили ва хаттоти маълум эмас.
4.
Лоҳур университети кутубхонасида Ҳиндистонда XVII асрда Саййид
Карим томонидан настаълиқ ёзувида кўчирилган, 12 фаслдан иборат
нусхаси мавжуд.
5.
Эроннинг Машҳад университети кутубхонасида профессор Раҳим
Афифий томонидан 1932 йилда ёзув машинкасида ёзилган тўлиқ ҳолатидаги
китоб сақланади.
6.
Кембридж университети кутубхонасида ҳам юқоридаги китоб нусхаси
ва электрон нусхаси мавжуд.
7.
Ўзбекистон Республикаси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик
институтида ҳам шикаста ёзувида ёзилган иккала жилди сақланади.
Собиқ Иттифоқда даврида ушбу луғат анча яхши ўрганилгани малум.
Дастлаб С. Баевский томонидан мазкур луғат лексикграфик тадқиқот ман-
баси сифатида ўрганилаган. Олим луғатнинг нусхалари ҳақидаги маълумот-
ларни тўплаб, 1962 йилда нашр этилган “Описание персидских и тад-
жикских рукописей института народов Азии” китобида ёзган.
Кейинчалик олим яна луғатларга бағишланган китобида мазкур луғат
тузилиши, унда келтирилган сўз ясалишига оид фикрлар баён қилди
2
.
Х. Раупов 1966 йилда ушбу луғат тадқиқига бағишланган ““Фарханги
Джахонгири” как источник таджикско-персидской лексикографии” номзод-
лик диссертациясини ҳимоя қилди.
1
ودوداتش ه عطاق ناهرب ه مدفم زين و تمک ح رفصا یلع یاقآ مرتحم دنمشناد هباطخ ،لوا هرامش ،موس لاس ناتسگنهرف همان
2
Baevskiĭ S.I. Rannai͡a persidskai͡a leksikografii͡a (XI–XV vv.). – M.: Nauka, 1989. – С. 11.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
107
Бундан ташқари Л.С. Пейсиков 1979 йилда нашр этилган “Лексикология
современного персидского языка” китобида мазкур луғат ҳақида Х. Раупов-
нинг тадқиқотига
1
асосланиб, асарда форси-йе дарий тилининг фонетикаси,
грамматикаси ва сўзлар этимологияси масалалари бирмунча тўлароқ ёри-
тилгани, бундан ташқари орфоэпия ва орфография ҳақида ҳам назарий
фикрлар билдирилгани, шу сабабли Ҳусайн Инжу форс тили норматив
грамматикасининг асосчиси ҳисобланиши, луғатда 7000 дан зиёд сўз йи-
ғилгани, муаллиф луғат тузиш учун ўттиз йил умрини сарфлагани ва
қирқдан ортиқ лексикографик манбадан фойдаланганини ёзади
2
.
В. Капранов томонидан 1987 йилда чоп этилган “Таджикско-персидская
лексикография в Индии XVI-XIX вв” китобида ҳам мазкур луғат ҳақида
маълумотлар келтирилган
3
.
Ю. Рубинчик “Лексикография персидского языка” китобида Х. Раупов-
нинг номзодлик диссертациясидан ҳамда Л. Пейсиковнинг китобидан
фойдалангани ёзилган. Бу китобда ҳам Л. Пейсиковнинг китобида келти-
рилган маълумотлар берилган
4
.
Покистонда Сайд Жаводий (Камол)нинг 1992 йилда ҳимоя қилинган
докторлик диссертациясида ҳам муаллифи, қачон ва қаерда ёзилгани ҳақида
умумий маълумот берилган
5
.
Собиқ Иттифоқ парчаларгандан сўнг Тожикистонда шу ва шу каби
луғатларни ўрганиш анча ривожланди. Шулар қаторида Ф. Мирзоёров ном-
зодлик ишида С. Баевский, В. Капранов ва Ю. Рубинчикнинг фикрларидан
фойдаланган. Шунингдек, луғатда келтирилган фонетикага оид қайдлар, сўз
ясалиши, сўз ясовчи қўшимчалар ва уларнинг турлари таҳлил қилинган
6
.
А. Мамадназаров илмий ишида Х. Раупов, В. Капранов ҳамда С. Баевс-
кийларнинг ишларига асосланган. Унда Ҳусайн Инжу луғатнинг сўзбошида
44 луғатдан фойдалангани, охирида эса 5 та махсус глоссарий келтирилгани
ёзилган. Бу глоссарий қуйидагилардан иборат: 1) метафора ва бадиий
ифодалар; 2) қўшма сўзлар; 3) таркибида мураккаб арабча товушлар мавжуд
сўзлар; 4) Занд ва Позанд сўзлар; 5) бошқа тилдан ўзлашган сўзлар
7
.
Луғат икки жилд ва умумий 2657 саҳифадан иборат. Биринчи жилдида
муаллифнинг сўзбоши (кириш қисми), муқаддима, асосий қисм яъни
1
Raupov Х. “Farkhangi Dzhakhongiri” kak istochnik tadzhiksko-persidskoĭ leksikografii: Avtoref.
... kand.filol. nauk. – Dushanbe, 1966.
2
Peĭsikov L.S. Leksikologii͡a sovremennogo persidskogo i͡azyka. – M., 1975.
3
Kapranov V. K istorii tadzhikskoĭ leksiko i leksikografii. – Dushanbe, 1956.
4
Rubinchik I͡U.A. Leksikografii͡a persidskogo i͡azyka. – M. – Nauka, 1991. – S. 15.
5
Sayyid Ḥasan Ṣadriddin Ḥāj Sayyid Javādi. Āghāz va ertiqā‘-yi dasturnavisi-yi fārsi dar shabh-i
qāra-yi Pakistān va Hind. – Lahur, 1992. .
6
Mirzoyorov F. Grammaticheskie kommentarii v tadzhikskikh tolkovykh slovari͡akh ХVI-ХIХ vv.
Diss. kan. nauk fil. – Dushanbe, 2011. – S. 45, 112-137.
7
Mamadnazarov A. Stanovlenie i razvitie tadzhikskoĭ perevodnoĭ leksikografii ХХ i nachala ХХI
vv. Diss. kan. nauk fil. – Dushanbe, 2013. – S. 76.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
108
сўзларнинг изоҳи ва биринчи жилднинг хотимаси (س ҳарфи билан тугаган),
иккинчи қисми иккинчи жилднинг бошланиши, хотимаси, сўзларнинг
рўйхати, шоирлар ва ёзувчилар исмлари рўйхати, адабиётлар рўйхатидан
ташкил топган.
Луғатнинг кириш қисми 12 қисмдан иборат:
1.
Форс ўлкасининг чегаралари хусусида.
2.
Форс тили хусусида.
3.
Форс тили алифбоси ва د ва ذ ҳарфларининг қоидаси хусусида.
4.
“یريگناهج گنهرف”
Farhang-e Jahângiri
луғатидаги сўзларнинг берилиш
тартиби ҳақида.
5.
Муаллиф қабул қилган талаффуз қоидалари ҳақида.
6.
Ҳарфларнинг ўзаро алмашиниши ҳақида.
7.
Олмош сўз туркуми хусусида.
8.
Форс тилидаги сўзлар маъносини ўзгартирмайдиган қўшимчалар
ҳақида رد ،هب ،ارف ،رب ،رم.
9.
Орт қўшимчалар: خلا ،دنم ،یمه ،ماف.
10.
ه ،و ،ن ،ک ،ش ،ا ҳарфлари талаффуз қилинганида товуш ўзгариши.
11.
Имло қоидалари.
12.
Хулоса.
Муаллиф луғатнинг муқаддима қисмида форси-йе дарий тилида ўша
вақтда 24 та ҳарф мавжуд эканлигини қайд этган
1
(чунки, форсийзабонлар
араб тилидаги 28 та ҳарфдан 8 тасини талаффуз қилиш қийин деб билиб,
уларни қабул қилмай, форсийга хос 4 та ҳарфни қўшишган). Шунингдек,
араб ҳарфлари ҳақида ҳам маълумот берилган.
Рисолани тақсимлашда алифбо тартибига асосланган ҳолда йигирма
саккизта ҳарфдан бошланадиган сўзларни уч қисмга ажратган:
1. Сарвариноманд, яъни икки ҳарфлилар:
اب
،اظ ،اط ،از ،ار ،اخ ،اح ،اث ،ات ،
.اي ،اه ،اف
2. Бу қисмни талаффуз деб номлаган, унга ўн учта ҳарф киритилаган:
،فلا
.ملا ،فاک ،فاق ،نيغ ،نيع ،داص ،نيش ،نيس ،لاذ ،لاد ،ميج
3. Бу қисм ёзма ҳарфлар деб номланиб, унга учта ҳарф киритилган:
.واو ،نون ،ميم
Бундан сўнг форс ва араб ҳарфлари ўртасидаги фарқ ҳақида ёзилган.
Бунинг учун муаллиф форс тилидаги шеърлардан фойдаланган.
Сўзлар жойлашуви бошқа луғатларникидан фарқ қилади: етакчи бўлиб
иккинчи ҳарф, ундан кейин биринчи ҳарф, сўнг эса қолган ҳарфлар алифбо
тартибида жойлашади. Сўзларнинг жойлашуви араб алифбосининг иккинчи,
учинчи, тўртинчи ҳарфлари бўйича учинчи тартиб ҳам мавжуд. Хотима
бешта қисмга тақсимлайди.
1
Mamadnazarov A. Stanovlenie i razvitie tadzhikskoĭ perevodnoĭ leksikografii ХХ i nachala ХХI
vv. Diss. kan. nauk fil. – Dushanbe, 2013. – S. 143.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
109
1.
Мажозий ифода.
2.
Изофали ёки изофасиз сўз бирикмалари, унинг таркибидаги бир сўзи
ёки иккаласи ҳам арабча сўз бўлиши мумкин.
3.
،ث
ق ،ع ،ظ ،ط ،ض ،ص ،ح
ҳарфлари таркибида бўлган сўзлар.
4.
Занд (Сосонийлар даврида ўрта форс тилида тузилган авестага
изоҳлар) ва Позанд (авеста графикасида ёзилган ўрта форс тилидаги
матнлар; одатда бу авестага берилган изоҳлар ва унинг таржимаси) сўзлар.
5.
Ноёб сўзлар. Масалан, шаҳар, инсон номлари.
Бу луғатда фонетикага оид фикрларини келтириб ўтган. Мисол учун
оғзаки ва адабий нутқдаги фарқлар, назмда учрайдиган вазн тақозо этадиган
товушларнинг ўзгариши ҳақида мисоллар орқали келтириб ўтган.
Луғат фаслларга ажратилган ва ҳар бир фасл якунида “истиорот”
берилган. Унда мураккаб сўзлар ва фразеологик бирликларга шарҳлар ёзил-
ган. Масалан, ““ҳароб бўлмоқ” маъносида, –
âstin bar sôxtan
”
1
نتخوس رب نيتسآ
“
2
نودرگ نيتسآ”
âstin-e gardun
– “дунё” маъносида, “
e nil -angošt
”
3
نديشک لين تشگنا
kašidan
– “фахр” маъносида каби фразеологик бирликларга изоҳлар келти-
рилган. Баъзи истиоротлар бир сўздан ҳам иборат: “هداتفا”
oftâda
- “ожиз ва
забун” маъносида, “هدنگفا”
afganda
- “тенглаштирмоқ” маъносида.
Яна бир эътиборли жиҳати бор, яъни муаллиф сўз ясалиши тилининг
бойишига асос бўлишини алоҳида таъкидлаб, бир нечта қўшимчаларни
таснифлаб ўтган. Сўз ясовчи қўшимчаларни қуйидагича таснифлаган:
1.
Ўхшашлик маъносини ҳосил қилувчи қўшимчалар: سد -
des
(
هناخ
سد
xânades
), راو -
vâr
( اوکرت
ر
turkvâr
), راس -
sâr
(
xâksâr
), شو -
vaš
( شوهم
mahvaš
) каби.
2.
Касб-корни англатувчи қўшимчалар: رگ
-
gar
(رگ هساک
kâsagar
), نآ -
ân
(نادناخ
xandân
), رآ
-âr
(راديرخ
xaridâr
) каби.
3.
Кичрайтириш маъносини берувчи қўшимчалар: هچ -
ča
(هچغاب
boǧča
), ک
-
ak
(کرسپ
pesarak
) каби.
4.
Ҳашаматни англатувчи қўшимчалар: راو -
vâr
( ارهاش
ر
šâhvâr
), هنآ -
âna
(هناهاش
šâhâna
) каби.
5.
Эгаликни (яъни тасарруфида борлигини) билдирувчи қўшимчалар: راد
-
dâr
( رادرز
zardâr,
رادلام
mâldâr
),
ناب
-bân (
نابليف
filbân),
ناو
-vân
( ناورتسا
ušturvân
)
каби.
6.
Тавсифловчи қўшимчалар: کان
-
nâk
(
کانمغ
ǧamnâk
),
نبگ
-gin
(نيگمرش
šarmgin
) каби.
7.
Нисбат ясовчи қўшимчалар: ی
-
i
(
یوريخ
xiravi
), ني -
in
(نيميس
simin
), ه -
a
(هزورکي
yakrôza
) каби.
8.
Ранг ва тусни англатувчи қўшимчалар: ماف
-
fâm
(مافربما
ambarfâm),
وگ
ن
-
gun
(نوگمدنگ
gandômgun
)
каби.
9.
Масдар ясовчи қўшимчалар: رآ
-
âr
(
راتفر
raftâr),
شي
-êš
( شيناد
dânêš
)
каби.
1
Mamadnazarov A. Stanovlenie i razvitie tadzhikskoĭ perevodnoĭ leksikografii ХХ i nachala ХХI
vv. Diss. kan. nauk fil. – Dushanbe, 2013. – S. 159.
2
Ўша манба. – Б. 163.
3
Ўша манба. – Б. 182.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
110
10.
Имкониятни билдирувчи қўшимчалар: ناد
-
dân
(
نادملق
qalamdân
) каби.
Бу таснифдан кўриниб турибдики, муаллиф қўшимчаларнинг синоним-
лик ва омонимлик ҳолатини ҳам кўрсатиб кетган.
Хусайн Инжу феъл негизларининг замонларда ўзгаришини ҳам қайд қилган:
Феъл негизида мавжуд “х” товуши ҳозирги замон феъл негизида “z”
товушига ўзгаради:
sâxtan-sâxt-mêsâzad-sâz.
“f” товуши “ô” товушига ўзгаради:
goftan-goft-mêgôyad-begô
каби.
Илк бор ушбу китобда “ô” ва “way” олмошлари инсонлар учун, “ân” олмоши
инсонлардан ташқари барча нарсаларга, жонзотларга нисбатан қўлланилиши
келтирилган. Қолаверса, “ast” боғламаси ҳақида ажойиб шарҳ ёзилган:
یلاخ ی هيضق یرد یيسراف نابز رد
ملک ،هدومن مامت هطبار زا
ی هلمج اي و ه
نآ هب ار هييدعب
.دنيامن دنويپ
Dar zabân-e fârsi-ye dari qaziya-ye xâli az râbeta tamâm namuda, kalema wa
yâ jomla-ye badiya râ ba ân paywand namâyand.
Форси-йе дари тилида мустақил сўзларни улаб, сўз ёки гапларни бир-
бирига боғлайди.
Юқорида келтирилган фикрлардан қуйидагича хулоса қилиш ўринли:
1.
“یريگناهج گنهرف”
Farhang-e Jahângiri
луғати эроншунос олимлар
томонидан форси-йе дарий тилининг илк норматив грамматикаси сифатида
эътироф этилган.
2.
Луғатда тилшуносликка оид кўплаб фикрлар, хусасан, фонетика,
лесикология, морфологияга оид қоидалар баён қилинган.
Мазкур луғат ўзидан кейинги луғатлар яратилишида манба бўлиб хизмат қилган.
ҚОДИРОВА ЗУҲРА
ўқитувчи, ТошДШИ
Рашдиддин Ватвотнинг “Ҳадойиқ ус-сеҳр”
асари – шарқ мумтоз поэтикаси
манбаси сифатида
Аннотация. Мазкур мақолада Рашидиддин Ватвотнинг “Ҳадойиқ ус-сеҳр фи
дақойиқ уш-шеър” асари мумтоз поэтик манба сифатида ўрганилган. Ушбу мавзу
илмий мақолалар, рус тилидаги диссертациялар, форс тилидаги илмий адабиётлар
асосида ёритиб берилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24
майдаги ПҚ–2995-сонли «Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб
қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори
ҳали ўрганилмаган кўплаб қўлёзма манбаларимизни ўрганиш, уларни илмий муома-
лага киритиш учун катта имкониятлар эшигини очиб бермоқда.
Мақолада Рашидиддин Ватвотнинг “Ҳадойиқ ус-сеҳр фи дақойиқ уш-шеър”
асари ҳақида қизиқарли маълумотлар, асарнинг XII асрдан то ҳозирги кунга қадар
бўлган аҳамияти, унда келтирилган адабий санъатлар ва мисоллар ҳақида сўз
юритилган. Ушбу асар ўзидан кейин “илми бадеъ” билан машғул бўлган барча
