SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
70
ÕÀË£ÀÐÎ ÌÓÍÎÑÀÁÀÒËÀÐ // ÌÅÆÄÓÍÀÐÎÄÍÛÅ
ÎÒÍÎØÅÍÈß // INTERNATIONAL RELATIONS
ДЖУМАЕВ
РУСТАМ
Сиёсий
фанлар
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
СУЮНОВА
БАРНО
Магистрант
,
ТошДШИ
Ўзбекистондаги
давлат
хизматининг
такомиллашуви
ва
Япония
тажрибаси
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Ўзбекистондаги
давлат
хизмати
тизимини
такомил
-
лаштиришга
доир
амалга
оширилаётган
ислоҳотлар
,
уларнинг
жамият
ва
давлат
ҳаётидаги
ўрни
ёритилган
.
Шу
ўринда
жаҳон
тажрибасини
ўрганиш
муҳим
аҳамиятга
эга
эканлигига
эътибор
қаратган
ҳолда
,
Япония
тажрибаси
ҳам
таҳлил
қилинди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
давлат
,
жамият
,
давлат
хизмати
,
давлат
хизмати
тизими
,
ислоҳот
,
бошқарув
,
самарадорлик
,
давлат
хизматчиси
,
бюрократия
.
Аннотация
.
В
статье
речь
идет
о
модернизации
,
обновлении
и
реформе
политической
системы
Узбекистана
.
В
работе
данные
вопросы
государственного
строительства
анализируются
с
изучением
опыта
Японии
по
совершенствованию
государственной
службы
.
Опорные
слова
и
выражения
:
государство
,
общество
,
государственная
служба
,
государственный
гражданский
чиновник
,
эффективность
,
бюрократия
.
Abstract.
The article deals with service reforms in Uzbekistan and its role in the
country and social life. It is also analyzed the experience of Japan in order to make
attention is important to learn world experience.
Keywords and expressions:
state, society, governance, reform, government service,
civil servant, public officer, competence, efficiency, bureaucracy.
Ўзбекистон
Республикасида
давлат
хизмати
тизимини
такомиллаштириш
қонунларга
қатъий
риоя
этадиган
,
инсон
ва
жамият
манфаатларини
кўзлаб
давлатнинг
вазифалари
ва
функцияларини
амалга
оширадиган
,
юқори
малакали
давлат
хизматчилари
корпусини
шакллантиришни
назарда
тутади
.
Давлат
хиз
-
матининг
ҳолати
мамлакат
ахолисида
давлатга
нисбатан
тасаввурларни
пайдо
қилади
.
Яъни
,
давлат
номидан
иш
олиб
бораётган
хизматчига
қараб
давлатга
ёки
давлат
аппаратига
баҳо
берилади
.
Шу
сабабли
,
ҳар
бир
давлатда
давлат
хизматининг
қай
даражада
шакллангани
жуда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Давлат
хизматининг
тўғри
ташкил
этилиши
давлатда
қабул
қилинадиган
қонун
ҳужжатлари
билан
боғлиқдир
.
Бугунги
кунда
Ўзбекистонда
давлат
хизмати
тизимини
ислоҳ
қилиш
,
давлат
хизмати
муносабатларини
шакллан
-
тириш
ва
уларнинг
жамият
ҳаётидаги
ўрни
тўғрисида
янгича
қарашлар
шаклланди
.
Анъанавий
мезонларга
кўра
,
давлат
хизматчисидан
масъулиятли
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
71
вазифаси
сифатида
ўз
ватанига
ва
ундаги
аҳолига
хизмат
қилиш
ҳамда
садоқатли
бўлиш
талаб
этилган
.
Юртимизда
эса
давлат
хизмати
тизими
сифатини
ошириш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Шавкат
Мирзиёев
2017
йилнинг
12
декабрида
“
Аҳолига
давлат
хизматлари
кўрсатишнинг
миллий
тизимини
тубдан
ислоҳ
қилиш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
Фармонга
имзо
чекди
.
Ушбу
фармон
доирасида
38
та
штат
бирлиги
сонига
эга
Ўзбекистон
Респуб
-
ликаси
Адлия
вазирлигининг
Давлат
хизматлари
кўрсатишни
мувофиқлаш
-
тириш
ва
ривожлантириш
бошқармаси
ҳамда
унинг
ҳудудий
бўлимлари
ташкил
этилди
1
.
Шунингдек
, 2018
йил
1
январдан
Тадбиркорлик
субъектла
-
рига
“
ягона
дарча
”
тамойили
бўйича
давлат
хизматлари
кўрсатиш
ягона
марказлари
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
туман
(
шаҳар
)
ларда
-
ги
Халқ
қабулхоналари
ҳузурида
фаолият
юритувчи
Давлат
хизматлари
марказларига
айлантирилди
.
Улар
давлат
хизматларини
кўрсатиш
жараёни
-
да
тизимли
камчиликлар
борлигини
маълум
қилишди
.
Масалан
,
бюрократия
,
ортиқча
оворагарчилик
,
коррупция
ва
бошқа
ҳалқимиз
давлат
идоралари
фаолиятидан
норозилик
даражасини
кескин
ошириб
юборган
омиллардир
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Адлия
вазирлиги
қошидаги
Давлат
хиз
-
матлари
агентлиги
сайтида
маълум
қилинишича
,
бугунги
кунда
мамлакатимиз
бўйлаб
201
та
Давлат
хизматлари
марказлари
фаолиятини
олиб
бормоқда
:
ҳар
бир
шаҳар
(
туманда
)
биттадан
.
Илгари
мавжуд
бўлган
«
Ягона
дарча
»
марказ
-
ларидан
асосий
фарқи
эса
давлат
хизматлари
нафақат
юридик
,
балки
жисмоний
шахсларга
ҳам
кўрсатилишидир
.
Шу
туфайли
,
кўрсатилаётган
хизматлар
сони
2017
йилда
32
та
хизмат
туридан
,
ҳозирги
кунда
100
тадан
ортди
.
Сентябрь
ойидан
эса
улар
сонига
яна
аҳоли
ўртасида
6
нафар
энг
оммабоп
хизматлари
кўшилди
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Адлия
вазирлиги
қошидаги
Давлат
хизматлари
агентлиги
директори
ўринбосари
Нўмон
Муҳаммадиев
2020
йил
охиригача
бу
кўрсаткич
163
тани
ташкил
этиши
ҳақида
хабар
берди
2
.
Охирги
даврдаги
рақамларни
таққослаб
кўрадиган
бўлсак
, 2017
йил
давомида
умумий
120
мингдан
зиёд
хизматлар
кўрсатилган
бўлса
,
жорий
йилнинг
фақатгина
апрель
-
май
ойларининг
ўзида
уларнинг
сони
570
мингдан
ошиқни
ташкил
этди
.
Ўтган
8
ой
мобайнида
эса
уларнинг
сони
2
миллиондан
ошди
3
.
Давлат
хизматлари
марказларида
хизмат
турларининг
ортиши
бу
ерга
одамлар
оқими
кўпайишига
олиб
келмоқда
.
Агар
қиёсланадиган
бўлса
,
1
Aholiga davlat xizmatlari ko‘rsatishning milliy tizimini tubdan isloh qilish chora-tadbirlari
to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5287-sonli Farmoni,
2017.12.12./http://www.lex.uz/pages /getpage. aspx? lactid=3454462
2
“O‘ziyurar” davlat xizmatlari yoki davlat xizmati ko‘rsatish uchun endi huzuringizga
borishadi.25.01.2018/ http://uza.uz/uz/society/o-ziyurar-davlat-xizmatlari-yoki-davlat-xizmati-ko-
rsatishu-25-01-2018?ELEMENT-CODE =o-ziyurar-davlat-xizmatlari-yoki davlat xizmati
ko‘rsatish uchun endi huzuringizga borishadi
3
http://davxizmat.uz/blog/post/davlat-hizmatlari-ozirgi-olat-zamonavij-tendenciyalar-
rivozhlanish-ustuvorlari
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
72
2017
йилда
марказларга
бир
кунда
ўртача
20-40
киши
иш
билан
келган
бўлса
,
2018
йилда
кунлик
кўрсаткич
350-600
кишини
ташкил
этмоқда
1
.
Агентликка
2018
йил
1
январдан
1
октябрь
кунига
қадар
жами
1263
та
мурожаат
келиб
тушган
2
.
Бундан
кўриниб
турибдики
,
тез
орада
янги
,
замонавий
,
инновацион
,
келувчилар
учун
барча
қулайликларга
эга
биноларни
қуриш
керак
.
Ҳозирда
Агентлик
мутасаддилари
айни
шу
борада
иш
олиб
бормоқда
.
Давлат
хизматларини
ривожлантириш
узлуксиз
жараён
бўлиб
,
Давлат
хизматлари
агентлиги
томонидан
доимо
янги
давлат
хизмат
кўрсатиш
метод
ва
усуллари
синовдан
ўтказиб
келинмоқда
.
Масалан
, “
мобиль
”
ёки
сайёр
давлат
хизматларини
кўрсатиш
тизими
жойлардаги
марказларнинг
ходимлари
томо
-
нидан
ҳар
дам
олиш
кунлари
амалга
оширилади
.
Жудаям
узоқ
масофада
жой
-
лашган
аҳоли
учун
эса
Давлат
хизматлари
марказларининг
филиаллари
очил
-
моқда
.
Улардан
биринчиси
сифатида
Қорақалпоғистон
Республикаси
Қўнғирот
туманига
қарашли
Қорақалпоқ
қишлоғида
туман
филиали
ташкил
этилди
.
Юртимизда
давлат
хизмати
тизимини
такомиллаштириш
бўйича
амалга
оширилаётган
юқоридаги
саъй
-
ҳаракатларда
ривожланган
давлатлар
тажри
-
басини
ўрганиш
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Улардаги
ютуқ
ва
камчиликларни
ўрганиб
чиқиш
самарали
натижага
эришишда
ёрдам
беради
.
Хорижий
давлатлардаги
тизимни
таҳлил
этган
ҳолда
керакли
ижобий
жиҳатларни
олиш
юртимиздаги
давлат
хизматчиларининг
фаолиятини
оптималлашти
-
ради
.
Шу
ўринда
давлат
хизмати
соҳасида
ҳуқуқий
асослар
яратилганига
71
йил
бўлган
давлат
–
Япониянинг
бу
тизимдаги
асосий
хусусиятларини
тад
-
қиқ
этиш
ўринлидир
.
Мамлакатнинг
амалдаги
Конституцияси
давлат
хиз
-
матчилари
мақомини
“
барча
халқнинг
хизматкори
”
сифатида
белгилаган
3
.
1947
ва
1950
йилларда
мазкур
тизим
тўғрисида
қонунлар
қабул
қилинган
.
Япония
ўзининг
давлат
хизматига
доир
хусусиятлари
билан
ажралиб
ту
-
ради
.
Аввало
,
Японияда
“
умрбод
ёлланиб
ишлаш
”
тизимининг
амал
қилиши
.
Яна
бир
муҳим
хусусият
–
давлат
мансабдорлари
битта
муассаса
ичида
иш
ўрнини
ўзгартириб
туришлари
мумкин
,
лекин
турли
муассасалар
орасида
биридан
иккинчисига
ўзгартиришнинг
ҳеч
бир
иложи
йўқ
.
Бундан
ташқари
,
давлат
хизматчиларининг
оилавий
муносабатларига
,
айниқса
,
ажрим
масала
-
сига
жиддий
эътибор
қаратилади
.
Японияда
ажрашган
кишиларга
нисбатан
шундай
қараш
борки
,
у
ўз
оиласини
бошқаролмаган
экан
,
халқ
билан
ишлай
олмайди
ва
у
ўз
иш
фаолиятида
ютуқларга
ҳам
эришолмайди
.
Япония
давлат
тузумининг
сиёсий
моделини
тадқиқ
қилиш
билан
шуғул
-
ланувчи
олимлар
унинг
сўнгги
йилларда
иқтисодий
соҳада
намойиш
этган
мисли
кўрилмаган
улкан
ютуқларининг
сирини
ҳам
бу
мамлакатда
олиб
бораётган
бюрократик
аппаратнинг
самарали
фаолияти
билан
боғлиқ
экан
-
1
http://www.xabar.uz/uz/jamiyat/davlat-xizmatlari-qulaylik
2
http://davxizmat.uz/pages/hisobotlar
3
日本国憲法
(The Constitution of Japan)
/
www.shuugin.go.jp/internet/itdbannai.nsf/html/
statics/shiryo/dl-constitution.htm
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
73
лигини
қайд
этганлар
.
Масалан
,
АҚШ
мутахассислари
Америкада
бошқарув
хизматчиларида
етишмайдиган
барча
устун
жиҳатлар
–
юксак
касбий
маҳо
-
рат
,
ворисий
изчиллик
,
чуқур
масъулият
ҳисси
–
айнан
япон
мансабдор
хизматчиларига
хос
фазилатлар
эканлигига
алоҳида
урғу
берадилар
1
.
Ҳозирги
кунда
Япониядаги
давлат
хизматчилари
сони
ҳар
1000
киши
бошига
36,4
тага
тўғри
келади
.
Бошқа
ривожланган
давлатлар
билан
қиёсла
-
надиган
бўлса
,
Буюк
Британияда
бу
кўрсаткич
74,6,
Францияда
88,6,
АҚШда
эса
65,5
тани
ташкил
этади
.
Давлат
хизматчиларининг
умумий
сони
3,5
миллионга
яқин
бўлиб
,
улардан
18,9 %
и
марказий
аппаратдагилар
,
қолган
81,1 %
и
маҳаллий
ходимлардир
2
.
Япониядаги
давлат
хизмати
тизимидаги
йирик
ислоҳотларнинг
сўнггиси
2014
йилда
амалга
оширилган
бўлиб
,
бу
орқали
механизм
янада
мустаҳ
-
камланди
3
.
Мазкур
йилдаги
ислоҳотларнинг
асосий
жиҳатлари
қуйидагилардан
иборат
:
Биринчидан
,
юқори
лавозимга
давлат
хизматчиларини
тайинлаш
ва
бир
жойдан
бошқа
жойга
кўчириш
учун
марказлашган
юқори
даражали
бош
-
қарув
механизми
яратилди
.
Иккинчидан
,
юқори
мартабали
хизматчилар
учун
янги
орган
–
Ходимлар
билан
ишлаш
бюроси
ташкил
этилди
.
Учинчидан
,
hosakan
институти
,
яъни
махсус
тайинланган
давлат
хизмат
-
чилари
Кабинет
аъзоси
ёки
Бош
вазирга
маслаҳатчи
сифатида
хизмат
қили
-
ши
белгиланди
.
Юқоридаги
ислоҳотлар
сепаратизм
деворларини
йўқотишга
ёрдам
берди
,
лекин
бюрокатларнинг
сиёсийлашувига
олиб
келди
.
Натижада
улар
холи
-
сона
аҳолига
хизмат
кўрсатиш
ўрнига
у
ёки
бу
манфаатларни
таҳлил
қилиш
ва
ёритишга
эътибор
қаратадиган
бўлдилар
.
Япониялик
мутахассис
Танака
Хидэаки
таъкидлаганидек
,
давлат
хизмати
ва
сиёсий
соҳадаги
ислоҳотлар
бир
танганинг
икки
томонига
ўхшайди
.
Японияда
сиёсий
етакчиликни
кучайтириш
устувор
аҳамиятга
эга
бўлса
-
да
,
давлат
хизматчиларини
тайинлаш
билан
Бош
вазир
ва
Кабинетнинг
таъсир
кучи
ортиб
қолмайди
.
Шунинг
учун
давлат
хизматчиларининг
сиёсий
жиҳатдан
нейтрал
бўлиб
қолиши
муҳим
аҳамиятга
эгадир
4
.
Юқорида
келтирилган
фикрлардан
сўнг
қуйидаги
хулосаларга
келиш
мумкин
:
1
Равшанов
Ф
.
Хорижий
мамлакатлар
давлат
хизмати
тизимларида
раҳбар
кадрлар
танлаш
тажрибалари
. –
Т
.:
Академия
, 2008. –
Б
. 26–27.
2
Hiroko K. Building executive capacity in the Japanese Civil Service/ Podger A and Wanna J.
Sharpening the Sword of State: Building executive capacities in the public services of the Asia-
Pacific. – Canberra: ANU Press, 2016. – P. 106.
3
Hideaki T. Should Civil Servants Offer Allegiance or Expertise? Lessons from the Moritomo and
Kake Scandals/May 01, 2018./http://www.tokyofoundation.org/en/articles/2018/role-of-civil-servants
4
Hideaki T. Should Civil Servants Offer Allegiance or Expertise? Lessons from the Moritomo and
Kake Scandals/May 01, 2018./http://www.tokyofoundation.org/en/articles/2018/role-of-civil-servants
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
4
74
Биринчидан
,
мамлакатимизда
давлат
хизмати
тўғрисидаги
қонуннинг
ҳалигача
қабул
қилинмаганлиги
,
кимлар
давлат
хизматчиси
ҳисобланиши
,
кимлар
улар
қаторига
кирмаслиги
ҳақида
аниқ
бир
фикрга
келишни
қийин
-
лаштиради
.
Иккинчидан
,
давлат
хизматчиларини
танлаб
олишнинг
махсус
тизимини
жорий
этиш
вақти
келди
.
Олий
ўқув
юртини
тамомлаганларнинг
касбий
ва
шахсий
сифатларини
имтиҳон
қилиш
мақсадида
турли
танловлар
эълон
қилиш
,
бу
танловларни
холислик
ва
адолатли
тарзда
ўтказиш
энг
яхши
кадрларни
танлаб
олишда
ёрдам
беради
.
Учинчидан
,
Японияда
давлат
хизмати
кадрларининг
барча
ҳуқуқ
ва
бурчлари
маълум
қонун
-
қоидалар
билан
мустаҳкамлаб
қўйилган
бўлса
ҳам
,
миллий
анъаналар
сақланиб
қолмоқда
.
АҚШ
ва
Европа
мамлакатларининг
таъсири
кучли
бўлса
-
да
,
аксарият
миллий
анъаналардан
бутунлай
воз
кечил
-
гани
йўқ
.
Юртимизда
ҳам
олиб
борилаётган
ислоҳотларда
жаҳон
тажриба
-
сидан
фойдаланган
ҳолда
миллий
хусусиятларимизни
ҳам
четда
қолдирмас
-
лик
муҳим
аҳамиятлидир
.
Умуман
олганда
,
давлат
хизмати
тизимини
ривожлантириш
,
давлат
хизматчиларининг
самарали
ишлашини
ташкил
этиш
,
бунинг
учун
қулай
шарт
-
шароитлар
яратиш
нафақат
бу
тизим
ривожига
,
балки
давлат
бошқа
-
рувига
ҳам
ижобий
таъсир
кўрсатади
. 13
та
боб
ва
106
та
моддадан
иборат
“
Давлат
хизмати
тўғрисида
”
ги
қонун
лойиҳаси
муҳокамага
қўйилди
.
Асосий
мақсади
давлат
хизматлари
соҳасидаги
муносабатларни
тартибга
солишдан
иборат
бўлган
мазкур
қонун
лойиҳасини
тезроқ
қабул
қилиш
,
ўз
навбатида
,
давлат
хизмати
тизимининг
оптимал
ишлашига
,
хизматчиларнинг
ҳуқуқий
мақоми
мустаҳкамланиши
ва
уларнинг
ижтимоий
ҳимояси
учун
шароитлар
яратилишига
олиб
келади
.
