SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
14
Хулоса қилиб шуни таъкидлаш жоизки, адиба ижодини бирлаштириб
турувчи ягона хусусият бу уларнинг реалистик ижодий методда ҳаётнинг
кенг қамровли манзараларини тасвирлашидир. Шунингдек, асар қаҳрамон-
ларини танлашда ҳам улар асосан ўзлари яшаган ҳудуд одамлари, замон-
дошлари, оддий инсонлар қиёфасини гавдалантирадилар. Маиший турмуш,
кундалик ҳаёт тарзи тасвири орқали тарихий воқеликнинг реал манзаралари
бадиий жонлантирилади.
КУРБАНОВА ГУЛСАРА
филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент, ЎзМУ
Монтескьенинг “Форс номалари” асарида шарқ
мотивининг бадиий-фалсафий талқини
Аннотация. Мазкур мақола француз маърифатпарварлиги илк намояндаларидан
бири Шарль Луи Монтескьенинг “Форс номалари”да Форсий нигоҳи икки томонлама
ҳаракатни амалга оширишга имкон беради, яъни французларда кечган реал воқелик акси
ўзига хос тарзда форсларда ҳам такрорланиши асар мазмунининг чуқур фалсафий
мазмуни асосида ўрганилади. Монтескьенинг Форсий нигоҳи инсоннинг яшаб турган
сиёсий тузумига ва, аксинча, жамиятнинг инсонга муносабатини масофадан кузатиши
масал жанри, марказдан узоқлашган кузатиш, персонаж нигоҳи, юморга бой танқидий
қарашлар орқали таҳлилга тортилади.
Мақолада таржима бир-биридан фарқ қиладиган икки маданий бирлашма вакил-
лари орасидаги коммуникатив фаолият сифатида маданий тўсиқ муаммоларини ҳал
этадики, таржима жараёнида маданий факторлар катта аҳамиятга эга эканлиги
ҳамда таржиманинг маданий-этнографик концепциясига кўра тиллар эмас маданият-
лар таржима қилинишига алоҳида аҳамият қаратилади. Таржима матнида тил ва
маданиятнинг ўзаро таъсирига хос специфик хусусияти “олам манзараси”нинг хилма-
хиллигида намоён бўлади. Бадиий таржиманинг асосий мезонларидан бири асар муал-
лифи индивидуал услубининг сақланиши стилистик фигуралар метафора, муболаға,
перефразаларнинг таржима тилига мос ўгирилиши орқали аниқланган ва аслият
матнида қўлланилган лисоний воситаларнинг услубий ўзига хослиги таржима матни-
нинг ҳам худди бирламчи матндек бадиий маҳоратга эга асар эканлиги француз-ўзбек
таржима матнлари асосида очиб берилган.
Таржима меъёри нуқтаи назаридан муттаржимнинг бадиий матн парчасини
тушунишида қийинчиликнинг юзага келиши табиий ҳол. Шу нуқтаи назардан ёзилиш
услуби ва даври билан фарқ қилувчи фалсафий асарнинг таржимада қайта яратили-
шида аслият мазмунини рефлектив англашсиз адекват таржимасига эришиш қийин.
Асарда қўлланилган стилистик фигураларнинг таржима тилида адекватлигига
эришишда матн мазмунининг вазифавий-услубий меъёрларини сақлаб қолиш муҳим
аҳамият касб этиши тадқиқ этилади.
Таянч сўз ва иборалар: Форсий нигоҳи, персонаж нигоҳи, француз маърифат-
чилиги, дунё ва инсон, руҳ ва қалб, таржима тили, аслият матни, стилистик фигура.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
15
Аннотация. В данной статье исследуется глубокое философское содержание
«Персидских писем» Шарля Луи Монтескье, одного из первых представителей
французского Просвещения в котором персидский взгляд допускает двусторонний
подход, а это означает, что отражение реалий французов своеобразно повторяется в
персах. Персидский взгляд Монтескье на политический строй, в котором живет
человек, и, наоборот, дистанционное наблюдение за отношением общества к человеку
анализируется через жанр притчи, децентрализованного наблюдения, характерного
взгляда, юмористических критических воззрений.
В статье рассматривается проблема культурных барьеров как коммуни-
кативная деятельность представителей двух разных культурных объединений,
подчеркивая значение культурных факторов в переводческом процессе и переводе
культур, а не языков, согласно культурно-этнографической концепции перевода. В
тексте перевода специфика взаимодействия языка и культуры отражается в
разнообразии «мировоззрения».
Одним из главных критериев художественного перевода является сохранение
индивидуального стиля автора произведения. С точки зрения переводческих норм
естественно, что переводчик испытывает затруднения в понимании фрагмента худо-
жественного текста. С этой точки зрения трудно добиться адекватного перевода без
рефлексивного осмысления содержания оригинала в переводе философского произве-
дения, отличающегося по стилю и периоду написания. Исследуется важность соблю-
дения функционально-методологических норм содержания текста для достижения
адекватности стилистических фигур, используемых в произвведении, языку перевода.
Опорные слова и выражения: персидский взгляд, характерный взгляд, французское
Просвещение, мир и человек, дух и сердце, язык перевода, оригинальный текст, стилис-
тическая фигура.
Abstract. This article explores the deep philosophical content of the "Persian Letters" by
Charles Louis Montesquieu, one of the first representatives of the French Enlightenment, in
which the Persian view allows a two-sided approach, which means that the reflection of the
realities of the French is uniquely repeated in the Persians.Montesquieu's Persian view of the
political system in which a person lives, and vice versa, remote observation of society's
attitude towards a person is analyzed through the genre of a parable, decentralized
observation, characteristic view, humorous critical views.
The article deals with the problem of cultural barriers as a communicative activity of
representatives of two different cultural associations, emphasizing the importance of cultural
factors in the translation process and the translation of cultures, not languages, according to
the cultural and ethnographic concept of translation. In the text of the translation, the
specificity of the interaction of language and culture is reflected in the diversity of the
“worldview”. One of the main criteria for literary translation is the preservation of the
individual style of the author of the work. From the point of view of translation standards, it is
natural that the translator has difficulty in understanding a fragment of a literary text. From
this point of view, it is difficult to achieve an adequate translation without a reflective
understanding of the content of the original in the translation of a philosophical work that
differs in style and period of writing. The importance of observing the functional and
methodological norms of the content of the text in order to achieve the adequacy of the
stylistic figures used in the work to the target language is investigated.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
16
Keywords and expressions: Persian view, characteristic view, French enlightenment,
world and man, spirit and soul, language of translation, original text, stylistic figure.
Кириш.
Шарқ маданияти ва фалсафий қарашларни акс эттирган Монтеське
қаламига мансуб “Форс номлари” асарининг француз тилидан ўзбек тилига
таржимаси Р.Қиличев (1-43-мактублар), Ҳ.Орзуқулов (43-48-мактублар),
Ш.Миноваров (85-161-мактублар) ҳамкорлигида 1999 йил Франция Республи-
касининг Тошкентдаги элчихонаси иштироки ва кўмагида таржима қилинган.
Француз маърифатпарварлиги илк намояндаларидан бири Шарль Луи
Монтескьенинг “Форс номалари” (1721)
1
асари инсон ички энергиясини, руҳи
ва қалбини ҳаракатга келтирувчи “дунё ва инсон” ҳақида ҳамда унда ўзининг
иштироки хусусида беихтиёр мушоҳада этишга чорлаши билан ўз замонаси ва
бугунги жамиятимиз учун ҳам жуда муҳим аҳамият касб этади.
Жан Жак Руссо “Тенгсизликнинг келиб чиқиши ҳақидаги мулоҳазалар
номли нутқида “ваҳшиёна” жамиятлар тўғрисида фикр юритади”
2
. Бундай
мулоҳазалар файласуф учун шу сингари жамият моделига тақлидан
мушоҳада юритиш учун эмас, балки айни дамда ғарб жамиятининг ахлоқий
таназзули ҳақида ўйлаб кўришга имкон беришини англатади. Гегель
фалсафасига кўра, инсоннинг ўзини четдан кузатиши “ўзлигини англаш”
демакдир. Ҳаётнинг фалсафий қоидалари оқимида яшаётган инсон, айниқса,
Монтескье “Форс номалари” асаридаги персонажларига “Қандай қилиб ўз-
лигини тушунишига имкон беради?” деган савол туғилиши табиий. Унинг
асарини ўқиган ўқувчида “ёт” ва “мен” тушунчалари орқали қарама-қарши-
лик муносабатлари шаклланиши ўқувчини олис масофадан туриб ҳаёт,
жамият ҳақида беихтиёр фикрлашга ундайди. Масофадан кузатиш, биринчи
навбатда, Форсийнинг қарашлари, Ўзбек ва Риканинг дўстларига Европага
қилган саёҳатлари хусусида гапириб бераётиб, жамиятда кечадиган воқеа-
ларга нисбатан муносабатини ифода этиши билан боғлиқ. Адиб ўқувчини
асар сюжетида воқеаларнинг ўзаро боғланишини эътибордан қочирмасликка
ундайди. Бу боғлиқлик, биринчидан, Ўзбекнинг ҳарамида қолган хотинлари
ва уларнинг қўзғолони билан, иккинчидан Франция ва Европа давлатларида
XVIII асрда рўй берган реал воқеаларга танқидий муносабат ифодаланиши
билан алоқадор. Ёзувчи замонавий жамиятни мукаммаллаштириш учун ўз
позицияси нуқтаи назаридан воқеалар сюжети орқали ўқувчини жамиятга
танқидий муносабатини ўйлаб кўришга енгил юмор билан йўналтиради.
“Форс номалари”да Форсий нигоҳи икки томонлама ҳаракатни амалга
оширишга имкон беради, яъни французларда кечган реал воқелик акси ўзига
хос тарзда форсларда ҳам такрорланади. Ҳақиқатан ҳам, макон ва ундаги
маданий фарқларга масофадан нигоҳ ташлаш ғайритабиий туюлса-да, бу
1
Montesquieu Lettres persanes. ‒ Paris Editions Gallimard, 1966. ‒ Р.76.
2
https://philosophie.cegeptr.qc.ca/wp-content/documents/Discours-sur-
lin%C3%A9galit%C3%A9-1754.pdf.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
17
жараён бадиий адабиётда ахлоқий ва фалсафий мақсадни кўзлайди. Мон-
тескье асарининг ўзига хослиги ундаги реал воқеликни содда гап тузилишли
стилистик фигуралар муболаға, эпитет, парафразалар орқали берилиши ва
сўз бирикмаларининг яширин маъноси йўқлиги фикрни очиқ-ойдин
ифодаланишида намоён бўлса, асар мазмунининг чуқур фалсафий мазмунга
эга эканлиги унинг мураккаб ғоявий тузилишида намоён бўлади. XVIII аср
ғарб маърифатчилигининг ривожланиш даври бўлдики, уларнинг фаолияти
жамият ривожига қўшган ҳиссалари билан баҳоланади
1
. Монтескье (жадид-
лар каби) ғарб ва шарқ халқларининг ҳаётида рўй бераётган истибдод,
зўравонликни илм-маърифат ривожланишига кенг йўл очиб бериш орқали
енгиш мумкинлигига ишонади. У четдан бегона юрт кишилари нигоҳи би-
лан миллатни ўз-ўзига назар ташлаши, унинг ўзидаги иллатларни тушуниб
етишларига имкон беради, деб ишонади.
Таҳлил ва натижа. Монтескьенинг Форсий нигоҳида инсоннинг яшаб
турган сиёсий тузумига ва, аксинча, жамиятнинг инсонга муносабатида,
унда рўй бераётган воқеа-ҳодисаларнинг сабаб ва оқибатларини масофадан
кузатиши натижаси қуйидаги кўринишларда амалга оширилади
2
:
1.
Масал жанридан фойдаланиш орқали
. Масал жанридан бадиий ада-
биётда инсоннинг аҳволи ва замонавий воқеликларга танқидий қарашдан
ахлоқий ёки фалсафий мақсадда фойдаланиш тез-тез учраб туради. Ахлоқ-
одоб фалсафаси ёритилган масаллар, жумладан,11-, 12-, 13-, 14-мактубларда
соф инсоний виждон фалсафаси Арабистондаги троглодитлар масалида, 67-
мактубда оташпарастлик соф виждонлилик рамзи сифатида талқин этилган
“Фаридун ва Астарта қиссаси”, 141-мактубда ситамкорлик фалсафаси Ибро-
ҳим исмли ўта рашкчи эр ва унинг 12та хотини ҳақидаги эронлик аёллар-
нинг ҳарамдаги ҳаётлари акс эттирилган қисса ва қиссадан ҳисса чиқариш
усулини асарда қўллаш орқали инсонга жамиятда кечадиган ҳодисаларни
четдан туриб, масофадан кузатиш имконини беради.
2.
Марказдан узоқлашган кузатиш орқали
. Асарда Форсийларнинг ҳайра-
ти, тушунарсиз ҳолати, ғазаби янги кўриниш орқали намоён бўлишига
имкон беради, чунки улар орасидаги маконда ва маданиятда ўзаро тафовути
катталиги биз учун жуда оддий бўлиб туюлади, шу боис бадиий образ
позициясига тушганимизни буни чуқур ҳис қилмаймиз ва унинг оламини
беихтиёр ўзимиз яшаётган дунё билан солиштирамиз. Бошқача айтганда,
булар бизнинг урф-одатлар ва эътиқодлар, ижтимоий меъёрлар, ҳукмронлик
тузумларига қуллигимизни англаб етишимизга тўсқинлик қиладиган
сезгирлигимизнинг таъсирини йўқотиш ҳақидадир, шунинг учун биз уларни
ҳис қилишимиз қийинроқ кечади. Демак, нигоҳни марказдан ажратиш маъ-
носида узоқлаштириш жамиятимизни бошқарадиган қонунлар ва сунъий-
1
П. С. Гуревич, И. Т. Фролов. Философское постижение человека.
https://fil.wikireading.ru/10371.
2
Андреев Л.Г. Козлова Н.П. История французской литературы, М.: Высшая школа, 1987.-542 с.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
18
ликларни очишга имкон беради. Ижодкорнинг 99-мактубда тавсифланган
француз модаси ҳақидаги машҳур мисолини олишимиз мумкин. Риканинг
мактуби ахлоққа оид оддий сатиранинг енгил оҳангидан бошланади: қаҳра-
мон француз модаси, хусусан, аёллар модасидаги ўзгаришларнинг тезлиги-
дан ҳайратда қолади. Ёзувчининг сиёсий тузумга хос салбий қарашлари ҳам
ўзгарувчан Париж модаларига хос “ҳукмдорнинг қалби қолип мисол бошқа
барча қалбларни шакллантириб туради” жумласида ифодаланган метафора-
си қирол қиёфасида жамиятнинг шаклланишига ишора қилади.
3.
Персонаж нигоҳи орқали.
Форсийнинг кўзгу нигоҳи китобхонга замонавий
воқеликни гоҳ яқиндан, гоҳ узоқдан кузатиш имконини беради, унда француз
монархиясининг деспотик мойилликларига очиқ муносабат ифодаланади.
Форслар ўзлари учун номаълум ҳақиқатга дуч келишади ва уни Европани
билмаган дўстларига тасвирлашда форсликлар ва мусулмон цивилизацияси
билан ўхшашликларни излайдилар ҳамда ўз кузатувлари орқали француз
урф-одатларининг экзотик сабабларини излашади. 37-мактубда Франция
қироли ва Форс султони ўртасидаги ўхшашлик ҳамда фарқлар аниқ парал-
лелликда кўрсатилган. Ушбу мактубда шарқ ва ғарб диалоги ўз давлатини
яхши кўрган форсий нигоҳидан тасвирланади, шунинг учун ҳам бу ерда
монархиянинг деспотик мойилликлари намоён бўлади. Мактуб Франция
қиролининг кексалиги билан очилиб, ҳокимиятнинг қирол шахсий манфаат-
лари ва қизиқишлари асосида қурилганлиги, ўзбошимчалик каби иллатлар
кексаликнинг инжиқликлари билан кучайиши таъкидланади. Деспотизм
элементлари қиролнинг таъсирчан феъл-атвори “18 ёшли вазири, 80 ёшли
маъшуқаси”, ҳокимият учун таҳдид “қўшин бошига яхши генерал қўйишдан
қўрқиши” каби сатрлар таҳлилида очиб берилади. Китобхоннинг форсийлар-
нинг узоқ нигоҳи призмасидан келиб чиқадиган хулосаси, мутлақ монархия-
га олиб борадиган бошқарувнинг мантиқсизлиги, қиролликнинг давлат
манфаатларига, жамоат манфаатларига беэътиборлиги натижасидир.
4.
Юморга бой танқидий қарашлар орқали
. Бадиий адабиётнинг эписто-
ляр жанри бир неча қарашларни ўз ичига бирлаштиради, жумладан, “Форс
номаларт
” юмор нуқтаи назаридан танқидий қарашларга эга
. Асардаги но-
малар системаси кўпқирралиликка асосланган, яъни шарқ ва ғарбни
солиштиришда ёзувчи баъзан узоқдан бетараф нигоҳ билан ўзга оламни,
баъзан яқиндан ўз дунёсини кескин танқид остига олади. Мактубда икки
форслик Ўзбек ва Рика Франциядан туриб ўз дўстлари Носир, Мирза, Рустан,
Иббен, Реди, Наргум, ҳарам оғаларига ва Ўзбекнинг ҳарамидаги аёлларига
худди шундай танқидий юморга йўғрилган мактубларининг гувоҳи бўламиз.
Баъзи хатда европаликларнинг шарқликларга нисбатан нуқтаи назарлари
ифода этилади, хусусан, персонажларнинг Европа ва осиёликлар ҳақидаги
диалоглари бир-бирига қарама-қарши қўйилганини ва кўплаб танқидий
мулоҳазаларга эга бўлган қатор маданий диалог моделлари ва дунёқараш-
ларининг гувоҳи бўламиз.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
19
Чуқур мулоҳаза юритаётган Ўзбекнинг ҳарамда қолган аёлларига
нисбатан шафқатсиз йўл тутиши уларнинг ҳурфикрлилигига қарама-қарши
қўйилади. Бу хусусда 21-мактуб ‒ қулларига юборган номасида келтирилган
“мактубни очганинг ҳамон титрамоғинг”, “ларзага келмоғинг керак” деган
сўзлари хўжайиннинг ғазабини кўрсатувчи таҳдид сингари жаранглайди.
Кейинги абзацда қўлланилган сўзнинг маъноси “Мен ‒ хўжайин”,
“Сен‒қулсан” маъносида деспот ҳукуматнинг экзотик оширилишида унинг
хулқ- атвори шарқ истибдодига параллел тасвирланади.
Бироқ 16-мактубда Ўзбекнинг уч қабр қўриқчиси Мулла Муҳаммад
Алига ёзган хатида, аксинча, позицияси ўзгариб ўзини унинг олдида нақадар
ожизлигини, қалби ўгит-насиҳатларга муҳтож эканлигини тан олади. У
мулла Муҳаммад олдида худди қуллари эркидан маҳрум бўлганидек, ўз
қалби ва эркинлигидан жудолигини тан олади: Ўзбек дин ва унинг намоян-
далари фойдасига ўз ақл-идроки ва мулоҳазаларидан воз кечади. Зеро, унинг
ўзлигидан бегона бўлиши узоқ давом этмайди, кейинги мактублар мазмуни-
дан ҳокимият ва бўйсуниш ўртасидаги алоқаларнинг мураккаб системаси юзага
келганлиги маълум бўлади. Ўзбекнинг Европага қилган саёҳати туфайли
Европадаги иллатларни кўпроқ тан олади ва ўз маданиятининг ақида экан-
лигига кўпроқ шубҳа билан қарайди, бироқ ўзини ҳарамида ҳукмронлиги
нуқтаи назаридан қараганда мутлақ хўжайинлигини асослай олмайди. Асарни
ўқиган китобхонда шундай тушунча пайдо бўлади, муаммо қанча яқин бўлса,
сўқирлик шунча кучли бўлади. Бу ҳолатда француз ва ўзбек китобхонининг
ҳарамдаги иллатлардан ўзи учун чиқариб оладиган сабоғи аниқ: бошқалардан
мамнун бўлмаслик, “ўзлиги”га қайтишга имкон беради.
Форсларнинг бемаънилик ва номувофиқликларни таъкидлаган ўзгарув-
чан нуқтаи назари, баъзида жиддий танқид ва шубҳаларни келтириб чиқара-
ди (кўпинча, Ўзбекнинг мактубларида), баъзида Риканинг европаликларнинг
базмлари руҳи ҳақида бемаъни ва номувофиқ эканлигини жонли, сатирик ва
истеҳзоли ҳикоялари этимологик нуқтаи назаридан, диссимиляция (ўзгариш)
ва шубҳани англатади. Агар одам ўйлаган нарсасининг аксини айтса, бу
масхара қилишнинг бир шакли бўлиб, сохта соддалик ва ишончсизликни ҳам
ўз ичига олиши мумкин. Бадиий контекстда истеҳзо персонажга (ўзини
ишонувчан қилиб кўрсатувчи) ва муаллифга (қаҳрамон ҳақиқатан ҳам
ишонувчан бўлиб, муаллиф ўзининг ишончлилигидан истеҳзо учун фойдала-
нади) тегишли бўлган ҳолатларни фарқлаш керак.
Бизнинг таҳлилимиз манбаи Монтескьенинг мазкур асари шарқ мадания-
тини фалсафий-бадиий матнда ифода этиши билан катта аҳамият касб этади.
Франция XVIII асрда маърифатчиликнинг марказига айланган. Француз
маърифатчилари жамият иллатларини илм-маърифат орқали бартараф этиш
мумкин, деган ғояни илгари сурганлар. Мазкур маърифатпарварлик
Францияда “Les lumières” термини билан аталган. Унинг биринчи босқичида
Ш.Л.Монтескье (1689–1755) фаол иштирок этган. У ўзининг 1712 йилда
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
20
ёзилган “Форс номалари”да маърифатчилик ғояларини мантиқий ақл-идрок
ва табиийликка йўналтиради. Монтескье номи ўзининг ҳокимият, қонун-
чилик, давлатчилик, маданият каби масалаларга фалсафий қарашларини
ифода этган асарлари орқали француз академиясида таъсис этилган энцик-
лопедияга киритилади. У аниқ ифодаланган антиклерикал фаолият, диний
ақидапарастлик ва иккиюзламачиликка, черков догматизми ва черковнинг
давлат ҳамда жамиятдан устунлиги билан ажралиб туришига ўз асарлари
орқали қарши чиқади. Монтескьенинг “Форс номалари”да ёзувчи ўзи яша-
ган давр иллатларини ўткир қалам остига олган бўлса, Амин Маалуф
замонавий ёзувчи сифатида узоқ ўтмиш ‒ тарихга саёҳат қилади ва IX-XI
аср воқеаларини XIX-XX аср билан боғлиқликда маҳорат билан ифодалай
олади. Унинг асари биринчидан, шарқ ва ғарб диалоги, шарқ маданияти
нуқтаи назаридан очиб берилганлиги, иккинчидан, иккала асар ҳам китоб-
хонни чуқур мушоҳадага ундовчи “дунё ва инсон”, “борлиқ ва замон”
фалсафий қарашларини акс эттиргани билан аҳамиятлидир.
Оригинал таржима ўқувчи томонидан деярли она тилидаги матн сифатида
қабул қилинади. Шунинг учун ҳам таржимон бадиий асарни таржима қилар
экан, ёзувчининг индивидуал услубини, у қўллаган бадиий жанр услуби ва
лингвистик воситаларнинг эстетик жиҳатларини тўлиқ тушуниши лозим.
Л.Тимофеевнинг фикрича, бадиий услуб “ёзувчининг шахсий тажрибаси,
иқтидори ва ёзиш усулидир”
1
. Индивидуал услуб тушунчаси бадиий адабиётни
лингвистик ўрганишда тарихий келиб чиқишга асосланган, тузилиши жиҳатдан
ички семантик мазмунга эга бадиий ифода воситалари ва шаклларининг
бошланғич асоси ҳисобланади. Бадиий адабиётда бадиий тизим усуллари
орқали яратилган индивидуал ёки шахсий услуб доминант ҳисобланади ва у,
табиийки, яратилган асар муаллифига тегишли бўлади.
Демак, бадиий асар таржимонининг вазифаси аслият ўқувчиси бошдан
кечирган ҳис-туйғулари ва ассоциацияларини уйғотадиган адекват образларни
яратишдан иборат бўлади. Бу эса таржимондан асар услуби ва муаллифнинг
индивидуал услубини сақлаган ҳолда бадиий таржима назариясининг марказий
масаласидан бири бўлган аслиятнинг ғоявий-бадиий моҳиятига имкон қадар
яқин бўлган, аслият каби ўқиладиган ва асарнинг мазмунини сақлаб қоладиган
асар яратиш масъулиятини талаб этади.
Адибнинг 24-хатида бир ойдан бери Парижда истиқомат қилаётган
шарқлик Риканинг нуқтаи назаридан шаҳар урф-одатлари, сарой, француз
қироллари Луи XIV ва Клемон XI тасвирланади. Унинг таҳлили орқали биз
Монтескьенинг француз жамиятини танқид остига олган қарашларини
кузатамиз. У шарқ ва ғарбни солиштиришда қиёслаш, метонимия, метафора
ва парафразадан ўринли фойдаланади. Француз тилида бугунги кунда ҳам
1
Тимофеев Л. Состоялась ли интеграция науки о литературе? // Вопросы литературы. ‒
1982. ‒ №9. ‒ C. 236-247.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
21
машҳур бўлган:
Paris est aussi grand qu’Ispahan, j’enrage comme un chrétien,
le pas réglé de nos chameaux, les voitures lentes d’Asie каби иборалар
ўзбек
тилида
“Париж ҳам Исфаҳон сингари катта шаҳар”, “насроний янглиғ
ғазабим тошади, Осиёнинг секин уловларини, туяларимизни секин юришини
кўрсалар”
каби қиёслашлар аслият тилидаги метафорик услубни шарқлик-
ларга хос тушунча тарзида қайта яратади. Муаллиф XVIII асрда шарқлик-
ларнинг транспорт воситасини европаликлар хос тушунча нуқтаи назаридан
тасвирлайди. Таржимон эса туяни машина эмас, улов тарзида қўллаб таржи-
ма тилининг образлилигини сақлаб қолган.
Рика парижликларнинг ғайриоддий ҳаёт тарзини чуқурроқ тасвирлаганда
ҳайратланишини янада кучайтиради. Ёзувчининг “...
ils courent, ils volent”
,
“...une ville bâtie en l’air”
комик эффектга эга муболаға услуби ўзбек тили
структурасига мувофиқ тасаввурга сиғдириш қийин ҳолат тарзида
“улар
учадилар, югурадилар”, “ҳавода муаллақ турган мисол.....уйлардан ибо-
рат...”
каби метафоралар билан жумлаларда ўз ўринида қўлланилган.
Ўзбекнинг ҳайратланиши, муболаға воситасини ифодаловчи кучайтирувчи
равиш ишлатилиши билан ошади. Матнда қўлланилган муболаға элемент-
лари
“Si... que”, “extrêmement”
сўзлари ва
croire
феъли иштирокида
“tu ne
le croiras peut-être pas”, “ne crois pas que” “Ce que je te dis de ce prince ne
doit pas t’étonner”;
ўзбек тилида:
“шунчалик.....ўта”, “балки ишонмассан”,
“... ўйлама” “Бу ҳукмдор борасида айтганларим сени ажаблантирмасин”
жумлаларида таржима тилининг лексик имкониятлари орқали таржима
вариантлилигини юзага келтирган.
Ёзувчи Риканинг нутқида Франциядаги узоқ давом этадиган қироллик
тахти ва унинг давлат бошқарувида черковнинг аралашувини таърифлашда
метафора стилистик услубидан кенг фойдаланади, масалан, француз тили-
даги
“par un prodige”, “ce roi est un grand magicien”, “ce magicien s’appelle le
pape” иборалари ўзбек тилида “...мўжизаси туфайли”, “бу қирол буюк
афсунгар”, “Бу афсунгарнинг оти Пападир.
Таржимон томонидан турдош
семантик маънога эга
“le pape” сўзи
орқали ёзувчи Рим Папасини назарда
тутаётганлиги ҳақида қўшимча изоҳ берилади.
Асарнинг 30-хатида Риканинг Париж кўчаси бўйлаб кузатуви Монтескье
нуқтаи назаридан чет эллик кўзи билан кескин юмор остига олинган.
Риканинг экзотик кийимлари кўчадагиларга қизиқиш орттирса, Европа
услубида кийиниши бошқалар эътиборини тортмаслиги билан боғлиқ. Унда
қўлланилган
“une curiosité extravagante”
–
“ҳаддан ортиқ қизиқувчан”
жум-
ласидаги
extravagante
сифати муболаға услубий воситасини ифодалайди.
Рика учун парижликларнинг қизиқишини тушунтириб бўлмайди. Иккинчи
гапда
“vieillards, hommes, femmes, enfants” - “кексалар, эрлар, аёллар,
болалар”
градуномияси
“comme si j’avais été envoyé du ciel” “менга гўё
осмони фалакдан келган элчидек қарашарди”
муболағаси мазмуни билан
боғлиқ.
“Si je sortais…si, j’étais…si j’étais”
“агарда кўчага чиқадиган бўлсам
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
22
ҳамма деразасига югурарди.
Бу гапда такрор қўлланилиши анафора стилис-
тик фигурасини юзага келтиради, “si” олдинги фикрни тасдиқлаш маъноси-
да ишлатилади. Кейинги гапда муболаға стилистик фигуралар қўлланилган:
enfin, jamais homme n’a tant été vu que moi” ‒қисқаси, биронта эркакка менга
қарагандай қарашмаган; “
partout…dans toutes les boutiques, sur toutes les
cheminées…” –
барча дўконларда, барча каминларда суратимни кўраман.
Кейинги жумладаги
“néant affreux”
муболағаси ўзбек тилида
“оддий ғариб”
ибораси орқали сифатлаш услубий бўёқдорлиги орқали қайта яратилган.
Таржима матни аслиятдаги сўз ўйинини йўқотади, бу эса таржима
матнининг эстетик қийматини туширади. Таржимон матннинг мазмунини
ўқувчига етказиб бериш учун атайлаб шу деформацияга боради. Таржимон
фалсафий матнлар таржимасида герменевтик ёндашувсиз ва ҳеч қандай
йўқотишларсиз таржима қилиш мумкин эмаслигини англаб, сўз ўйини асл
нусха муаллифига таниш ва жуда тез-тез учрайдиган стилистик услуб
эканлигига ишонч ҳосил қилган ҳолда стилистик фигураларнинг таржимада
тушириб қолдирилиши таржима матнини қашшоқлаштирган бўлса-да,
матнни бузиб кўрсатмайди, деган хулосага келади. Қуйида муҳокама
қилинадиган услубий воситлар трансформациясидаги деформациялар
таржимон фаолияти изчиллигининг моҳиятини англатади.
99-мактуб турли хил кўнгилочарликлар рамзи бўлган Париждан
Венецияга юборилган бўлиб, унда Париж мода олами тимсолида Европа
жамиятининг ҳаёт тарзига хос иллатлар, кескин сатира остига олинади.
Биринчи сатрда қўлланилган
je trouve
феъли янги дунёни кузатишга
қарашини ва саёҳат ҳақида эслатиш маъносини ифодаласа,
étonnants
сифати
chez les Français
ўрин тўлдирувчи ҳолини ноодатий тарзда тўлдиради,
француз тилида:
Je trouve les caprices de la mode, chez les Français, étonnants.
Таржимада мазкур феъл тушириб қолдирилган, унинг мазмуни контекстга
сингдирилган ва сифатнинг таъсир маъноси кучайтирилган:
Французларда
мода инжиқликлари ҳайратланарли даражада.
Мактубда параллел конструкциянинг қўлланилиши мода ўзгарувчанли-
гига ишора қилади. Француз тилида......ils ont oublié
comment ils étaient
habillés cet été/ils ignorent encore plus le feront en hiver. Été/hiver
антитезаси
Париж модасининг вақтга қараб ўзгаришини ифодаласа,
ils
кишилик олмо-
ши бутун француз халқининг кўр-кўрона янги урф бўлган мода орқасидан
эргашиши кескин танқид остига олинишини тасвирлайди. Таржимон ушбу
мантиқий фикр таржимасида синтактик трансформация усулидан унумли
фойдаланади. Таржимада: ...
улар шу бу йилги ёзда қандай кийинганларини
унутиб қўядилар ва яқинлашиб келаётган қишда нима кийишларини
тасаввур қилмайдилар.
....Combien il en coûte à un mari
жумласида
Il
шахссиз феълининг
қўлланиши аёлларнинг модага ғоятда берилишни ва инсонлар тақдирини
мода ҳал қилишини ифодалайди. Таржимада шахссиз феъл “
эркак кишига
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
23
қанчага тушишига ҳеч ким ишонмайди
” жумласида коммуникатив мақсадни
ифодалайди ва тўлиқ конструкцияли гап кўринишини ҳосил қилади. Шу-
нингдек, Монтескье XVIII асрда мода кўринишини таърифлашда
“mouche”
1)пашша; 2) ясама хол; 3) сидирға матога тикилган чакма гул
1
каби
полисемик маънога эга сўзларни қўллайди, француз тилида:
On voit
quelquefois sur le visage une quantité prodigieuse de mouches, et elles
disparaissent toutes le lendemain. Таржимада:
Баъзан аёлларнинг юзларини
холлар қоплаб олганлигини кўриб қоласиз, эртасига эса холлардан асар ҳам
қолмайди.
Муттаржим аслиятда ифодаланган
une quantité prodigieuse-кўплаб
миқдорда
жумласини тушириб қолдиради, натижада, француз модасининг
нозик коннотатив жиҳати ўқувчига тўлиқ етиб бормайди. Француз ўқувчиси
учун
elles disparaissent
ибораси пашша сингари йўқолади, деган маънони
беради. Ўзбек муттаржими таржимасида мазкур маъно интерпретацияси акс
этмаган. Мактубда ифодаланган
un moule qui donne la forme
метафораси
қирол ва миллат ўртасидаги ақл-идрокнинг бир-бирига мувофиқ келишини
образли тасвирлайди
. Француз тилида: L’âme du souverain un moule qui
donne la forme à toute les autres
. Таржимада:
Ҳукмдорнинг қалби
қолип мисол
бошқа барча қалбларни шакллантириб туради
. Таржимада муттаржим
сўзма-сўз таржима принципини қўллаган. Агарда таржимага герменевтик
жиҳатдан ёндашилса, мазкур ибора таржима тилига мос метафорага
алмаштирилиши мумкин.
Хулоса.
Таржима бир-биридан фарқ қиладиган икки маданий бирлашма
вакиллари орасидаги коммуникатив фаолият сифатида маданий тўсиқ
муаммоларини ҳал этадики, таржима жараёнида маданий факторлар катта
аҳамиятга эга бўлади. Таржиманинг маданий-этнографик концепциясига
кўра тиллар эмас маданиятлар таржима қилинади. Таржима матнида тил ва
маданият ўзаро таъсирига хос специфик хусусияти “олам манзараси”нинг
хилма-хиллигида намоён бўлади.
Монтескьенинг асарда ифода этилган шарқ ва ғарб маданий-фалсафий
диалогида ифода этилган шарқ образи “жоҳиллик ва инсонийлик”, “адолат
ва ситамкорлик”, “ҳокимият ва давлат” “эзгулик ва ёвузлик”, “мазлумлик ва
ҳурлик”, “маърифатпарварлик ва жаҳолат” каби қарама-қарши фикрлар
сабаб ва оқибат фалсафий категориялари орқали таҳлил этилади.
Умуман олганда, таржима меъёри нуқтаи назаридан муттаржимнинг ба-
диий матн парчасини тушунишда юзага келиши мумкин бўлган қийинчи-
ликнинг мавжуд бўлиши табиий. Шу нуқтаи назардан ёзилиш услуби ва
1
Dictionnaire Larousse: définitions, expressions, synonymes tchador n.m. (mot persan) Pièce
d'étoffe servant à cacher le bas du visage ou à couvrir la tête des femmes dans certaines
circonstances: Les femmes musulmanes portent un voile. Paris: Educa Books, 2018. – 1760 p.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 5 жилдли : 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. таҳрир
ҳайъати, Э. Бегматов ... [et al.] А. Мадвалиев таҳрири остида. Тошкент: Ўзбекистон Миллий
энциклопедияси. 2015. – 679 б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2021,
№
4
24
даври билан фарқ қилувчи фалсафий асарнинг таржимада қайта яратили-
шида аслият мазмунини рефлектив англашсиз адекват таржимасига эришиш
қийин. Монтескьенинг “Форс номалари”да шарқ маданияти ва фалсафий қа-
рашларининг услубий-бўёқдор лексикасининг таржима жараёнида берили-
шида қўлланилган стилистик фигураларнинг адекватлигига эришишда эса
анъанавий, изоҳланган ёки вазифавий муқобиллик, мослаштириш, ўчириб
ташлаш, сўз қўшиш, экспликация каби трансформация усуллари самарали
эканлиги аниқланди.
КАЮМОВА МЕҲРИНИСО
ўқитувчи, ТДШУ
Ҳалдун Танер асарларининг таржимасида руҳий яқинлик
ва услубий муштараклик масалалари
Аннотация. Ҳалдун Танер ХХ аср турк адабиётининг таниқли намояндаларидан
бири бўлиб, у замонавий турк драматургиясининг ривожига улкан ҳисса қўшган ва
дунёга танитган ёрқин сиймолардан бири ҳисобланади. Ёзувчининг асарлари ўзбек,
рус, инглиз, немис, чех, серб, қозоқ, озарбайжон ва грузин тилларига таржима
қилинган. Мақолада драматург асарлари таржимасининг умумий таҳлили ўрин олган.
“Изниклик лайлак”, “Катердаги тўрт киши” номли ҳикояларининг рус ва ўзбек
тилидаги таржимаси оригинал матн билан тадқиқ этилиб, бадиий таржимадаги
руҳий яқинлик ва услубий муштаракликка алоҳида эътибор қаратилган. Шунингдек,
асарларидаги фразеологизмларнинг рус ва ўзбек тилига қилинган таржимаси
мисоллар асосида таҳлил қилинган.
Ҳалдун Танернинг ижоддаги ютуғи ғайритабиий вазиятларни, воқеаларни ва
инсонларни тасвирлашда эмас, балки кичик инсонлар ҳаётини акс эттиришдадир. У
ҳикоя қилмоқчи бўлган мавзуни инсонга аҳамият қаратмагандек ҳолатда ҳикоя
жараёнида шундай ўзгариш ясайдики, худди китобхон ёзувчи шахсиятини унутиб
воқеалар ичига шўнғиб кетади. Ёзувчи бермоқчи бўлган истагини, фикрини, қарорини,
танқидини ҳикоя қаҳрамонларига юклайди. Шу тарзда ҳикоя қаҳрамонлари ёзувчининг
сўзловчиси вазифасини бажаради. Асарга баъзан жониворлар, баъзан рамз, баъзан эса
ашёлар ғоя беради ва улар ёзувчи шахсиятини акс эттиради. Унинг асарларини
таржима қилган таржимонлар ҳам ёзувчи услубидаги ана шундай жиҳатларни
эътиборга олган ҳолда таржимага қўл уришган. Таржимонлар аслиятдаги бадиий-
ликни қайта кашф этиб асар руҳи ва миллийлигини ўзида сақлашга ҳаракат
қилганлиги ҳам тадқиқ этилган. Умуман олганда, “Изниклик лайлак” асари ўзбек
тилига П.Кенжаева, рус тилига Н.Пирвердян томонидан улкан маҳорат билан
таржима қилинган бўлиб, таржималарда Танерга хос бадиий жозиба, таъсирчанлик
каби хусусиятлар тўла сақланган ҳолда ўзбек ва рус китобхонига етказиб берилган.
“Катердаги тўрт киши” ҳикояси ҳам Н.Голубева томонидан рус тилига усталик
билан таржима қилинган.
