SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
231
равишда нақл қилиш усулидан фойдаланмай, танқидчилик руҳида ўзгача
услубда ёндашган. Иложи борича соддароқ услубда асар тилини белгилашга
ҳаракат қилганлиги кўриниб турибди. Асар муқадиммасида муаллиф Ибн
Халдун, Рашидиддин Фазлуллоҳ, Ҳофизий Эбру, Муслиҳиддин Ларий ва
Жаноби Мустафо каби тарихчиларнинг ижодидан руҳланганини ёзади.
Асарнинг бунёд этилишида муаллиф етмиш икки манбадан қирқ еттитаси
арабча, ўн еттитаси форсча ва саккизта манба туркча эканлигини муаллиф
эслатиб ўтган. Юқорида шоир Надимнинг турк тилига Саҳойиф ул-ахбор
асарини ўгиришига Навшаҳрлик Дамад Иброҳим Пошо рағбат кўрсатган-
лиги ва шоир Надимнинг бу ишни якунлаганини кўришимиз мумкин.
Дарвеш Аҳмаднинг келажак авлод учун қолдирган тарихий асари ўзининг
қимматли аҳамиятини ҳеч қачон йўқотмайди. Унинг асарини ўзбек тарих
ихлосмандларига тақдим қилиш орқали муаллифга ҳурмат кўрсатишни тарихчи-
тадқиқотчилар олдида турган шарафли иш деб ҳисоблаш мумкин.
ХУББАЛИЕВА МАХПУРАТ
ўқитувчи, ТДШУ
Шюан Зангнинг “Да Тан си юй цзи” номли асарининг
рус тарихчилари томонидан ўрганилиши
Аннотация. Mазкур мақолада муаллиф илк ўрта асрларда Марказий Осиё
минтақасига ташриф буюрган будда роҳиби Сюан Цзаннинг “Да Тан сиюй цзи” асари
ва ушбу манбадаги Марказий Осиё тарихига оид бошқа манбаларда эквиваленти
бўлмаган маълумотларни таҳлил қилган. Ушбу мақолада илк ўрта асрлар Марказий
Осиё тарихининг долзарб муаммоларидан бири қаламга олинган. Маълумки, илк ўрта
асрларда Марказий Осиё минтақасига ташриф буюрган будда роҳибларининг
саёҳатномалари, уларда келтирилган маълумотлар араб-форс манбаларида ҳали
мавжуд бўлмаган ҳамда нисбатан қоронғуроқ даврни ўз ичига олади ва мақола ушбу
бўшлиқни тўлдиради. Айниқса, улар орасида Сюан Цзаннинг “Да Тан шиюй жи” асари
алоҳида ажралиб туради. Бундан келиб чиққан ҳолда, мазкур мақола ҳозирги кунга
қадар нашр этилган ишларга қўшимча материал бўлиб хизмат қилади.
Таянч сўз ва иборалар: будда сайёҳлари, Буюк Тан сулоласи, Марказий Осиё
халқлари, Чоч, Темир дарвоза, маҳаллий халқлар маданияти, диний алоқалар, савдо-
сотиқ муносабатлари, шаҳарларининг географик жойлашуви.
Аннотация. В данной статье автор анализирует труды буддийского монаха
Сюаньцзана, посетившего регион Средней Азии в раннем Средневековье, «Да Тан
сию цзы» и другие источники по истории Центральной Азии, не имеющие аналогов.
В данной статье рассматривается один из самых актуальных вопросов ран-
несредневековой истории Центральной Азии. Известно, что рассказы о путе-
шествиях буддийских монахов, посетивших Центральноазиатский регион в раннем
Средневековье, информация, содержащаяся в них, не доступна в арабско-персидс-
ких источниках и охватывает относительно малоизученный период, и статья
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
232
восполняет этот пробел. Среди них выделяется «Да Тан Шиюй Цзи» Сюаньцзана.
Таким образом, данная статья служит дополнительным материалом к уже
опубликованным работам.
Опорные слова и выражения: Буддийские путешественники, Великая династия
Тан, народы Центральной Азии, Чач, Железные ворота, культура коренных народов,
религиозные связи, торговые отношения, географическое положение городов.
Abstract. In this article, the author analyzes the work of the Buddhist monk Xuanzang,
who visited the Central Asian region in the early Middle Ages, "Da Tan siyuy tzu" and
other sources on the history of Central Asia, which are not equivalent with this source.
This article addresses one of the most serious issues in early medieval Central Asian
history. It is known that the travellers of Buddhist monks who visited the Central Asian
region in the early Middle Ages, the information contained in them, are not yet available
in Arabic-Persian sources and cover a relatively dark period, and the article fills this
gap. Among them, Xuanzang's "Da Tan siyu tzu" stands out. Therefore, this article
serves as additional material to the work published so far.
Keywords and expressions: Buddhist tourists, Great Tan dynasty, Central Asian
peoples, Chach, Iron Gate, indigenous culture, religious ties, trade relations, geogra-
phical location of cities.
Тан даври билан Марказий Осиё ижтимоий-сиёсий, тарихий муносабат-
лари ўзининг чуқур илдизларига эга бўлиб, ҳозиргача дунё синологлари
диққат марказида бўлиб келмоқда. Хусусан, Ўзбекистон ҳам бундан истисно
эмас. Европа, рус ва ўзбек адабиётларида кўплаб таржималарда алоҳида
қайдлар мавжуд. Ўзбек олимларидан т.ф.д. Аблат Ходжаев “Буюк ипак
йўли: муносабатлар ва тақдирлар”
1
, т.ф.д., профессор Н.Э.Каримованинг
“Сочинение Хуэй Чао как источник по истории Индии первой половины
VIII в.”
2
, “Сочинение Хэ Чо «Ван У Теньчжуго Чжуань» -ценный источник
по истории Южной и Центральной Азии”
3
, Америкада Селли Ҳовей
Вриггинснинг “Шюань Занг билан Буюк Ипак Йўли бўйлаб саёҳат”
4
,
Россияда Н.В. Александрованинг “Буюк Тан сулоласи даврида Ғарбий
мамлакатлари ҳақидаги хотиралар”
5
каби тадқиқотлари роҳиб Шюань Занг
ҳақида ёритиб беради. Шунингдек, Тан сулоласи даврига оид “Да Тан си юй
цзи” ( ўзбек тилида “Буюк Тан (давридаги) Ғарбий мамлакатлар хотира-
лари”) номли хитой тилидаги манбадан Марказий Осиёга ташриф буюрган
1
А.Ходжаев.Буюк ипак йўли: муносабатлар ва тақдирлар. Тошкент, 2007.
2
Каримова Н.Э. Сочинение Хуэй Чао как источник по истории Индии первой половины VIII в.
Ўзбекистон –Хитой: тарихий-маданий, илмий ва иқтисодий алоқалар ривожи мавзусидаги халқаро
илмий-амалий конференция материаллари. 17 ноябрь, 2018. Тошкент.312-317 с.
3
Каримова Н.Э. Сочинение Хэ Чо «Ван У Теньчжуго Чжуань» -ценный источник по истории
Южной и Центральной Азии. Общественные науки в Узбекистане. № 1-2/2018. 86-92 с.
4
Sally Hovey Wriggins. The Silk Road Journey with Xuanzang. Westview Press; Revised edition
(November 27, 2003)
5
Н.В. Александрова. Сюань Цзан. Записки о западных странах (эпохи) Великой Тан (Да
Тан Си Юй Цзи). Восточная литература, 2012.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
233
будда сайёҳлари тўғрисида етарлича маълумотларга эга бўламиз. Юқорида
келтирилган илмий тадқиқотларда Тан даври ички ва ташқи сиёсати ҳам
кенг кўламда ўрганилган. Шунинг баробарида, у яратилган тадқиқотлар
назарий томондан мазкур мақоланинг методологиясини аниқлаб олишда
асос бўлиб хизмат қилди.
Шунингдек, мазкур ўринда, ўрганилган манбаларнинг аксариятида Тан
ва Марказий Осиё мамлакатларини ўртасидаги дипломатик алоқаларни
ўрганишга катта эътибор қаратилади. Ваҳоланки, уларнинг муносабатларида
жамиятда инсон тафаккури ва дунёқарашининг такомилида муҳим ўрин
тутувчи маданий алоқалар тадқиқот нуқтаи-назардан деярли ўрганилмаган.
Мақола ана шу жиҳатлари билан илмий қиммат касб этади.
Хитойдан Ҳиндистонга буддавийлик динининг асл моҳиятини ўрганиш
мақсадида сафарга отланган кўплаб будда руҳонийлари ҳам қайсидир
маънода Ғарб мамлакатлар юзасидан Хитой ҳукумати учун расмий
стратегик ахборот тайёрлашни мақсад қилиб олган эдилар.
Хитой ташқи сиёсатида Ғарбий мамлакатларга қизиқишининг яна бир
сабаби бу буддизм ўчоғи бўлган Ҳиндистонга айнан ғарб орқали бориш эди.
Мазкур сабаблар туфайли Ғарбий мамлакатларга бўлган қизиқиш янада
ортади. Хитойда буддизм ибодатхоналарининг ривожланиши учун маълум
шароитлар яъни будда роҳибларининг кенг қатлами ва уларнинг жонкуяр-
лиги талаб қилинарди. Буддизмга оид матнларга бўлган эҳтиёжнинг ортиши
эса ғарбий ўлкалар орқали Ҳиндистонга боришни янада тезлаштирди.
Хитой сайёҳларининг Марказий Осиё орқали Ҳиндистонга саёҳати
давомидаги хотиралари акс этади. Тан сулоласи даврида Шюань Занг
1
ўзининг 629-йилда бошланган Ҳиндистонга саёҳати давомида Ғарбий
мамлакатлар, Марказий Осиё ҳақида бир неча маълумотлар ёзиб қолдиради.
А.Ходжаевнинг “Буюк ипак йўли: муносабатлар ва тақдирлар” номли
китобида Шюань Зангнинг Ғарбий мамлакатларга қилган саёҳати ҳақидаги
фикрларига эътибор қаратсак. Олим Шюань Зангга Буюк ипак йўлида кўп
маротаба юрган бир қария кўмак бергани ҳақида ёзади. Тан давлати
чегарасидан ўтгандан сўнг Шюань Занг Турк хоқонлиги таъсири остидаги
йўллар орқали давом этади. Иссиқкўлдан ўтгандан сўнг Суйе
2
шаҳрига
борганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. А.Ходжаев Хитой сайёҳини Суйе
шаҳридан Чоч (Тошкент) га, сўнгра Сирдарё, Самарқанд ва Бухорога келган
дея ёзади. Шюань Зангни Бухородан жануб томонга юриб, икки томони
баланд қоятош оралиғидаги йўлдан ўтгани ва бу жойни “Теменгуан” яъни
“Темир дарвоза” деб атаганини таъкидлайди
3
.
1
Халқ орасида Танг Синг яъни Тан сулоласи давридаги роҳиб деб ҳам аталади
2
Ғарбий Турк хоқонлигининг маркази бўлиб, VI-VIII асрларда Буюк ипак йўлидаги йирик
шаҳар сифатида шаклланган.
3
А.Ходжаев.Буюк ипак йўли: муносабатлар ва тақдирлар. Тошкент, 2007. 164 б.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
234
Рус тарихчиларидан Н.В. Александрова Шюань Зангнинг “Буюк Тан
(давридаги) Ғарбий мамлакатлар хотиралари” номли китобини ўрганиб чи-
қади. Мазкур китобда ёзилишича, сайёҳ Шюань Занг айнан буддизм динини
чуқур ўрганиш мақсадида Ҳиндистонга йўл олади. Оқсудан Тошкентгача
бўлган йўналиш яъни шарқдан ғарбга қараб 600 ли (345,6 км.), жанубдан
шимолга қараб 300 (172,8 км.) ли, бош шаҳар айланасига кўра 5-6 (3,4 км.)
ли масофага ҳаракатланган Шюань Занг ери, об-ҳавоси, маҳаллий халқнинг
феъл-атвори, урф – одатлари, тиллари Куча (Кучэ ёки Кучар)
1
давлатиникига
ўхшашлиги ҳақида ёзиб қолдиради. Бу ерларда ажойиб навли пахта ва жун
маҳсулотлари ишлаб чиқарилганлиги ва улар қўшни давлатларда юқори
баҳоланганини қайд этади. Шимолдан ғарбга қараб, 300 (172,8 км.) ли
юрганда тошли саҳрони кесиб ўтишади. Музли тоғлар Цунлиндан (Помир
тоғи) дан шимолга қараб оқади деб ўз хотираларида ёзиб қолдиради. Тоғлар
бўйлаб 40 (23 км.) ли дан кўпроқ юргандан сўнг катта тиниқ кўлга келишди.
Шюань Занг кўлни ҳаворанг деб таърифлайди ва Жэхай- Иссиқкўл ёки
Сяньхай – тузли кўл деб атайди. Унинг айланаси 1000 (576 км.) лидан
ошиқроқ, у шарқдан ғарбга қараб кенгроқ, жанубдан шимолга қараб торроқ
жойлашган бўлиб, ҳамма тарафидан тоғ билан ўралган. Сувнинг ранги
ҳаворанг кўк, таъми аччиқ – шўр, катта тўлқинлар ҳисобсиз бўлиб, қирғоқ-
ларга урилиб туради. Бу ерда кўп балиқлар озиқланади. Бироқ жуда
қўрқинчли кўрингани боис, балиқлар кўп бўлишига қарамасдан бу жойда
ҳеч ким балиқ овлашни хоҳламасди. Шимолдан ғарбга қараб 500 (288 км.)
ли юрганларидан сўнг Суйе дарёси бўйидаги шаҳарга кириб келишади. Бу
шаҳар айланасига 5-6 ли ни ташкил этади. Шу ўринда А.Ходжаевнинг
фикрларини эътиборга олсак, олим Суйе шаҳрини тарихий Тарозга ва
ҳозирги Тўқмоқ шаҳрининг ўрнида жойлашганини таъкидлайди.
Суйе шаҳридан Кешания подшолигигача (Кеш, Шаҳрисабз)
2
бўлган
шаҳар Сули
3
деб номланган. Унинг аҳолиси ҳам шу ном билан аталган.
Аҳолининг кийимлари асосан ички қисми юпқа жунг матолардан, ташқи
қисми эса қалин пўстиндан иборат бўлган. Пастки қисм кийимлар тор ва
калта кўринишда бўлган. Сочларини қириб олиб, пешоналарини ипак
боғичлар билан ўраб олишган. Суйе шаҳридан 400 (230,4) ли ғарбга юрганда
Цянцюаньга етиб келишди. Майдони 200 (115,2 км.) ли ни ташкил қилади.
Жануб томондан қорли тоғлар қолган уч томони чўлдан иборат. Ерлари нам,
ўрмонлари қалин, баҳорда хилма-хил гуллар очилади. Бу ерда кўплаб кўллар
1
Такламакон саҳросининг шимолий чеккасида, Буюк Ипак йўлининг шимолий йўли орқали
Қорашар ва ғарбдан Аксу оралиғида жойлашган қадимги буддизм давлати. Ҳозирги
Хитойнинг Шинжон-Уйғур автоном вилоятининг Аксу туманидаги воҳа.
2
Б.Г.Гафуров.Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история. 2-е изд. — М., 1972.
3
Сўғдларнинг қадимий номланиши
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
235
мавжудлиги учун “Минг калит”, “Мингбулоқ”
1
(Қозоғистон Республикаси
Туркистон вилоятидаги қишлоқ) номини олган. Туцзюэ
2
ҳоқони ҳар йили
жазирамадан сақланиш учун келади.
Ушбу ҳудудда кийиклар кўп бўлиб, одамларга жуда ўрганган. Улар
одамлардан қўрқмайди ва қочмайди. Бироқ уларни овлашга рухсат
берилмаган. Ким ўлдирса жазоланган. Шунинг учун кийиклар подаси ҳимоя
қилинган. Цянцюаньдан ғарбга қараб 140-150 ли юрилса Да-ло-си шаҳрига
келишди. Бу шаҳарни Талас
3
деган фикрга келади Н.В.Александрова. Шаҳар
айланаси 8-9 ли. У ерда савдогарлар ва сўғдлар аралаш истиқомат қили-
шади. Ери ва об-ҳавоси худди Суйе шаҳри каби. Тахминан бу шаҳардан 10
ли жанубга юрилса, аҳолиси 300 (172,8 км.) саройдан ошмаган битталик
шаҳарча бор. Бу одамлар ўнта хонликдан иборат. Улар ҳеч қачон асир
тушишмаган. Уларнинг тили, урф-одатлари, қонунлари хитойликларникига
ўхшаган. Жанубий ғарбга қараб 200 (115,2 км.) ли юрилса, Оқ дарё (хитойча
Бай-шуй) даги шаҳарга келади. Н.В.Александрова “Буюк Тан сулоласи
даврида Ғарб ўлкалари ҳақидаги хотиралар” номли китобида роҳибни бу
жой борасида шаҳар бўйидаги дарёни назарда тутганлигини таъкидлайди.
Ҳамда Оқ дарёни Арис
4
дарёсининг ирмоғи деб ҳисоблайди.
Да-ло-сига нисбатан ер ва об-ҳавоси анча яхши дея таърифланади. Шу
ердан жануби ғарбга қараб 200 (115,2 км.) ли юриб, Гун-юй шаҳрига
келади. Гун-юй шаҳрини Н.В.Александрова Орхун битикларидаги Кан-
гюй
5
га мос келиши мумкин деган фикрда. Кангюй шаҳрининг жойлашуви
бўйича тарихчилар икки хил фикрни билдиришади. Яъни, биринчи фикрни
С.П.Толстов қуйидагича изоҳлайди: “Кангюй шарқда Фарғона (Даван –
Фарғона водийсидаги қадимий давлат)
6
га қадар, жанубда Парфия ва
Бақтрия билан чегарадош, ғарбда Бухоро ва Хоразмни ўз ичига олади”. Бу
масалада А.Н.Бернштам фарқли ўлароқ Кангюй шаҳрининг шарқий чегараси
Талас дарёси бўйидан ўтган деб ҳисоблайди. Ерлари унумдор ва ҳосилдор
бўлиб, ўрмонлари қалин дея таъриф беради Шюань Занг. Н.В.Александрова
бу ердан жанубга қараб юрган сайёҳни Нучицзянь подшолигига
7
етиб
келганлигини таъкидлайди. Сайёҳ бу ердан ғарбга 200 (115,2 км.) ли юриб,
Чже Ши яъни Тошкентга келади. Тошкентдан сўнг сайёҳ Самарқандга,
Термизга боради ва Афғонистоннинг шимолий вилоятларида бўлади. Сўнг
Ҳиндиқуш тоғлари орқали Ҳиндистонга йўл олади.
1
Байпаков, К.М. Западнотюркский и Тюргешскийкаганаты: тюрки и согдийцы, степь и город [Текст]
/К.М.Байпаков // Известия НАН РК. Серияобщественных наук. – 2009. Ст.105-146.
2
Турк атамаси. Тужюэ -қадимги талаффузда тиэк, тиеклэ, тиенглиенг, тиетлэ, ту-квет деб
ўқилган. А.Ходжаев. Буюк ипак йўли: муносабатлар ва тақдирлар. Тошкент, 2007. 170 б.
3
Қозоғистондаги Тараз шаҳри
4
Қозоғистон жанубидаги дарё
5
Талас дарёси ва Чу дарёсининг қуйи оқими ўртасидаги ҳудудни эгаллайди, жанубда Шаш
вилоятига ва шимолда Сирдарёнинг қуйи қисмигача бўлган ҳудуд.
6
А.Ходжаев.Буюк ипак йўли: муносабатлар ва тақдирлар. Тошкент, 2007. 148 б.
7
Ҳозирги Шимкент ёки Чимкент.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
236
Қуйидагиларни хулоса ўрнида таъкидлаш ўринлидир:
Биринчидан, Шюань Занг йўл давомида кўрган кечирганларини ўз эсда-
ликларида ёзиб қолдиради. Бу эса бизга Марказий Осиё давлатларининг илк
ўрта асрлардаги тарихини яъни турмуш тарзи, дини ва урф-одатларини
ўрганишимизда асосий манба бўлиб хизмат қилади;
Иккинчидан, Буюк Тан сулоласи ҳукмронлиги даврида Марказий Осиё
ва Хитойнинг ўзаро ижтимоий – иқтисодий, маданий муносабатларининг
ҳар иккала мамлакат учун аҳамиятини хитой, инглиз ва рус манбалари
орқали таҳлил қилиш ва ўрганиш жуда муҳимдир;
Учинчидан, Марказий Осиё ҳудуди ва шаҳарларининг географик жойла-
шуви тўғрисида тарихий маьлумотларни янада кўпроқ эгаллашимиз тарих
ривожи учун мақсадга мувофиқдир;
Тўртинчидан, Хитой будда роҳибининг Марказий Осиё ҳақидаги фикр –
мулоҳазаларини ўрганиш муҳим масалалардан ҳисобланади.
Сайёҳ ва роҳиб Шюань Зангнинг сайёҳати давомидаги ёзган хотиралари
юртимизнинг ўтмишдаги ҳолатини ўрганишимизда беминнат хизмат қила-
ди, десак асло янглишмаймиз.
ВОХИДОВ АЛИШЕР
ўқитувчи, ТДШУ
Китайский историк Сыма Гуан
Аннотация. В статье рассматриваются сведения о китайском историке
Сыма Гуан –видном ученом периода правления династии Сун, который обладал
невероятными интеллектуальными способностями. К двадцати годам он уже
смог получить докторскую степень, сдав высшие государственные экзамены
«кэцзюй». Он также активно занимался политической деятельностью и пытался
реформировать страну путем традиционных консервативных методов. Однако
его идеи не нашли сторонников и он посвятил себя созданию уникальной исто-
рической летописи «Всеобщее зерцало, правлению помогающее», которая является
одним из важнейших источников по истории средневекового Китая.
Опорные слова и выражения: Сыма Гуан, династия Сун, докторская степень,
кэцзюй, консервативный, «Всеобщее зерцало, правлению помогающее», Китай.
Аннотация. Mазкур мақолада хитойлик тарихчи, Сима сулоласининг таниқли
олими, ақл бовар қилмайдиган интеллектуал қобилиятларга эга бўлган Сима Гуанг
ҳақидаги маълумотлар ўрганилган. Йигирма ёшида у энг юқори давлат имти-
ҳонларидан "кэцзюй"ни топшириб, докторлик унвонини олишга муваффақ бўлди. У
сиёсий жараёнларда ҳам фаол қатнашган ва анъанавий консерватив усуллар билан
мамлакатни ислоҳ қилишга ҳаракат қилган. Бироқ, унинг ғоялари ўз тарафдор-
ларини топа олмади ва у ўзини Ўрта асрлар Хитой тарихидаги энг муҳим манба-
лардан бири бўлган "Бошқарувга ёрдам берувчи мукаммал кўзгу" тарихий
хроникасини яратишга бағишлади.
