168
5.
Раббимов А. Интродукция, селекция и семеноводство аридных кормовых
растений в Узбекистане (состояние и перспективы). //Проблемы биологии и медицины.
№2 (15) 2000.-41-45 с.
6.
Шамсутдинов З.Ш., Парамонов В.А., Назарюк Л.А. Авторские свидетельство №
1794417 “Способ интродукции пустынных кормовых растений. М., 1992 г.
УДК: 633. 2/3-(252.34).
“ҚАРНАБ” ТАЖРИБА ДАЛАСИДА БАРПО ЭТИЛГАН ЭКИНЗОРЛАРНИНГ
МАҲСУЛДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИ
Х.Э.Солиев, Ш.Қ.Синдаров
Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий тадқиқот институти
Аннотация.
Мақолада гипсли чўл шароитида барпо этилган истиқболли чўл
озуқабоп ўсимликларининг пичан ҳосилдорлиги ва уларнинг об-ҳаво шароитларига
боғлиқлиги баён қилинган.
Калит сўзлар:
Чўл озуқабоп ўсимликлари, гипсл чўл, яйлов, буталар, ярим буталар,
ўтлар, пичан ҳосилдорлиги.
Annotation.
The article describes the hay productivity of promising desert forage plants
established in gypsum desert conditions and their dependence on weather conditions.
Key words:
desert forage plants, gypsum desert, grassland, shrubs, semi-shrubs, grasses,
hay productivity.
Мавзунинг долзарблиги.
Республикамиз ҳудуди ер майдонинг 20,6 млн гектари
табиий яйловлар зиммасига тўғри келиб, улар асосан қурғоқчил минтақаларда
жойлашган. Қурғоқчил ҳудудлар денгиз сатҳидан 300-400 м баландликда жойлашган
чўллардан бошланиб 500-1200 м ва ундан баланд бўлган адирларни қамраб олади.
Табиий яйловларга ҳос ўта муҳим ноёб хусусиятулардаги ўсимликларнинг ҳар йили
қайта тикланиши ва тегишли озуқа заҳираси тўплашидир. Бироқ кейинги йилларда
қурғоқчилик ва чўлланиш бутун дунё миқёсида тез суръатлар билан ортиб бормоқда.
Яйлов чорвачилиги Республикамиз озиқ-овқат ҳавфсизлигини таъминловчи муҳим
соҳалардан биридир. Жумладан чўл ва адир яйловлари қоракўлчилик, туячилик,
эчкичиликда йил давомида фойдаланилади ва чорва молларининг озуқага бўлган йиллик
эҳтиёжининг 95 фоизи ушбуяйловлар ҳисобидан қондирилади.
Шу боисдан, қурғоқчиликка ва шўр тупроқ шароитларига чидамли, серҳосил,
қимматли озуқавий хусусиятларга эга истиқболли яйлов озуқабоп ўсимлик турларидан
фойдаланиш асосида яйловлар ҳосилдорлигини ошириш, уларнинг таркибий қисмини
янги ўсимликлар билан бойитиш ўта долзарб вазифа ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йилнинг 16 августида қабул
қилинган ПҚ-4420 сонли “Қоракўлчилик тармоғини комплекс ривожлантириш чора-
тадбирлари тўғрисида” ги қарорида таъкидлаб ўтилган чўл-яйлов ўсимликларининг
уруғчилик майдонларини 2021 йилгача Республикамизда 8700 гектарга етказиш
мақсадида, истиқболли чўл озуқабоп ўсимликлари уруғларига бўлган талабнинг
юқорилигини ҳисобга олиб, чўл яйловларида уруғ етиштириш ҳажмини кенгайтириш
муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2022 йил, 6 июндаги қабул қилган
ПҚ-277 сонли “Ерлар деградациясига қарши курашишнинг самарали тизимини яратиш
чора-тадбирлари тўғрисида” ги Қарорида яйловлардан оқилона фойдаланишнинг илмий
асосларини ишлаб чиқиш, озуқабоп ўсимликларнинг маҳаллий навларини яратиш, яйлов
169
экинлари уруғчилигининг илмий асосларини ва чўлда интенсив озуқа ишлаб
чиқаришнинг адапртив тизимини ишлаб чиқишдек долзарб вазифалар белгилаб берилган.
Тадқиқотнинг манбаи ва услублари.
Тадқиқотларнинг манбаи бўлиб
Қарнабчўлнинг сур-қўнғир ва оч сур-қўнғир тусли тупроқлари, ҚЧЭИТИ чўл озуқабоп
ўсимликлари генофондидан танлаб олинган буталар ва ярим буталардан иборат чўл
озуқабоп ўсимликлари уруғлари хизмат қилади.
Тадқиқотларни
олиб
боришда
қуйидаги
услублардан
фойдаланилади:
ўсимликларнинг фенологиясини ўрганишда И.Н.Бейдеман, (1960) таклиф қилган
усулблардан
фойдаланилди.
Дала
тажрибаларини
ўтказиш,
ўсимликларнинг
яшовчанлиги, ўсиши, хашак ҳосилдорлигини ўрганишда “Чўл озуқабоп ўсимликлари
интродукцияси ва селекцияси бўйича услубий тавсиялар” дан фойдаланилди. (Раббимов
А., Ҳамроева Г. 2016).
Фенологик кузатишлар (И.Н.Бейдеман, 1960) таклиф қилган услубдан
фойдаланилди, уруғларнинг яшовчанлигини ўрганишда уруғшуносликда умум қабул
қилинган (Кулешов, 1963) услубидан фойдаланилиб ўрганилди. Тадқиқотлардан олинган
маълумотларнинг биостастик таҳлили (Доспехов, 1985) томонидан тавсия қилинган
услублар асосида амалга оширилди.
Тадқиқот натижалари ва уларни баҳолаш.
Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2019 йилнинг 16 августида қабул қилинган ПҚ-4420 сонли
“Қоракўлчилик тармоғини комплекс ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги
қарорида таъкидлаб ўтилганидек, чўл-яйлов ўсимликларининг уруғчилик майдонларини
2021 йилгача Республикамизда 8700 гектарга етказишни таъминлаш мақсадида
институтимиз томонидан “Сахоба ота” қоракўл насл МЧЖ нинг “Ҳаккар” массивида
жойлашган 100 гектар майдонда истиқболли чўл озуқабоп навларининг бирламчи
уруғчилик майдонлари ташкил этилган.
Илмий адабиётлар маълумотларига кўра Қарнабчўл 500 минг гектар майдонни
эгаллаган бўлиб, қоракўлчилик хўжаликлари ривожланган энг йирик регионлардан бири
ҳисобланади. “Тутли қоракўл замини” МЧЖ ҳудудида 20 гектар майдонда чўл озуқабоп
ўсимликларидан қора саксовул, қуйровуқ, черкез, терескен, чўғон ўсимликлари
парваришланмоқда. Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот институтига
қарашли бўлган Қарнаб тажриба даласи Самарқанд вилояти Нуробод тумани “Тутли
қоракўл замини” МЧЖ ҳудудида 20 гектар майдондан, “Сахоба ота қоракўл насл” МЧЖ
да 4 гектар майдонда, Қарнаб МЧЖ нинг “Ҳаккар” массивида ҳам 100 гектар майдондан
иборат бўлиб, жами 124 гектар ер майдонини ташкил этади.
Қарнаб тажриба даласи “Ҳаккар” массиви 100 гектардан иборат уруғчилик
майдонларида парваришланаётган чўл озуқабоп ўсимлик навларининг ўсиши ва
ривожланиш кўрсаткичлари таҳлили натижаларига кўра чўл озуқабоп ўсимликларидан
изеннинг “Отавный”, Олабутанинг “Ягона” ҳамда қуйровуқ намуналарининг учинчи
вегетация йилидаги бўйига ўсиши изеннинг “Отавный” нави ўртача 83,0-97,2 см,
олабутанинг “Ягона” нави эса, ўртача 69,1-80,1 см ни, чўғоннинг “Жайхун” навида 83,4
см, қуйровуқда эса бу кўрсаткич ўртача 58,6 см эканлиги қайд этилди.
Ўсимликларнинг туп сони қалинлги албатта, урғчилик майдонларидаги
парваришланаётган чўл озуқабоп ўсимликлари турлари навларининг уруғ ҳосилдорлиги
кўрсаткичлари билан узвий боғлиқ. Шу сабабдан юқорида келтирилган навларнинг
майдонлардаги туп сони қалинлиги изеннинг “Отавный” навида, гектарига ўртача 4500
минг.дона/га, ни, олабутанинг “Ягона” нави 2300 минг.дона/га, чўғоннинг “Жайхун”
навида эса 4500 минг.дона/га, ни ташкил этган бўлса, қуйровуқнинг “Первенц Карнаба”
навида эса бу кўрсаткич ўртача 6150 минг.дона/гани ташкил этганлиги қайд этилди (1-
жадвал).
170
1-жадвал
“Ҳаккар” массивида парваришланаётган чўл озуқабоп ўсимликларининг бўйига
ўсиши ва туп сони қалинлиги кўрсаткичлари
№
Ўсимлик номлари
Ўсимликларнинг
бўйигаўсиши, см
Туп сони,
минг. дона/га
ёз
куз
1 Изен “Отавний”
83,0±1,8
90,4±1,4
4,500
2 Олабута “Ягона”
69,1±2,9
76,1±3,5
2,300
3 Қўйровуқ “Первенц Карнаба”
58,6±1,8
60,3±1,0
6,150
4 Чўғон “Жайхун”
83,4±7,0
90,4±0,8
4,500
Октябр ойи ўсимликлар вегетациясининг айни уруғлаш даври ҳисобланган куз
фаслида уруғчилик майдонларида парваришланаётган изеннинг “Отавный” навининг
бўйига ўсиш кўрсаткичи 90,4 см ни ташкил этган бўлса, олабутанинг “Ягона” навида эса
бу кўрсаткич 76,1 см гача бўйига ўсганлиги қайд этилди, қўйровуқнинг “Первенц
Карнаба” нави 60,3 см ни, чўғоннинг “Жайхун” нави ҳам изеннинг “Отавный” нави
сингари 90,4 см га бўйига ўсганлиги аниқланди.
Қарнаб тажриба даласи бирламчи уруғчилик майдонларидан жорий йилда жами
бўлиб, 2734,5 кг сифатли уруғлар институт омборига топширилди. Шундан изеннинг
“Отавный” навидан-639 кг, Қуйровуқ “Перевенц Каранба” навидан-356 кг, чўғоннинг
“Жайхун” навидан эса 845 кг, саксовул “Нортуя”-500 кг дан уруғ ҳосили йиғиб олинди
(2-жадвал)
2-жадвал
2022 йилда Қарнаб тажриба даласидан йиғилган чўл озуқабоп ўсимликлари
уруғлари ҳосилдорлик кўрсаткичлари
№
Ўсимлик турлари ва навлари
Уруғ ҳосили, кг
1
Изен “Отавный”
639
2
Қуйровуқ “Перевенц Каранба”
356
3
Олабута “Ягона”
389
4
Чўғон “Жайхун”
845
5
Саксовул
500
6
Терескен
5,5
жами
2734,5
Хулоса.
Қаранбчўл шароитида уруғчилик майдонларини барпо қилишда биринчи
навбатда ерга агротехник (шудгор, барона, мола) тадбирларларни қўллаш, уруғларнинг
унувчанлиги 100% хўжалик учун яроқли бўлган уруғлардан экиш мақсадга мувофиқ.
Ерда тупроқ намлик даражасининг нормада бўлиши чўл озуқабоп ўсимликлари
яшовчанлигининг сақланиб қолиши, ўсимликларнинг яхши ўсиб ривожланишига ҳамда
сифатли уруғлар етиштириш имконни яратади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йилнинг 16 августида қабул
қилинган ПҚ-4420 сонли “Қоракўлчилик тармоғини комплекс ривожлантириш чора-
тадбирлари тўғрисида” ги қарори. Lex.uz.
2.
Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2022 йил, 6 июндаги қабул
қилган ПҚ-277 сонли “Ерлар деградациясига қарши курашишнинг самарали тизимини
яратиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги қарори.
3.
Бейдеман И.Н. Изучение фенологии растений.// Полевая геоботаника. –Москва-
Ленинград. 1960, Том №2, с-333-366.
4.
Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. –М.: “Колос”, 1985. – 350.
