Международная научно
-
практическая конференция
«ПЕРСПЕКТИВЫ КРОЛИКОВОДСТВА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ»
19
QUYONCHILIKDA
SELEKSIYA ISHLARI
Olim Mardanovich Mansurov, Raxmonqul Istamovich Ruziev
Quyonchilik seleksiyasi va genetika markazi
Annotatsiya:
Quyonchilik seleksiyasida chatishtirish va juftlash usullarini
q
o‘
llash orqali ona quyonlar naslli elita erkak quyonlari bilan qochiriladi. Juftlash
usulida sof zotli va liniyalar yoki krosslardan foydanalansa, chatishtirish usulida
qon singdirish, qon kuyish, sanoat va murakkab usullarda chatishtirganda har xil
quyon zotlari qatnashadi.
Kalit s
o‘
zlar:
Sof zotli, liniyalar, qon singdirish, qon kuyish, sanoat va
murakkab usullarda.
Naslchilik.
Abstract:
Breeding of female rabbits with elite male rabbits is carried out by
using cross-breeding and mating methods in rabbit breeding. In the mating method,
purebred, and lines or crosses are used, in the crossbreeding method, blood
absorption, blood burning, industrial and complex methods of breeding involve
various breeds of rabbits.
Kirish
Respublikamizda urchitilayotgan Kaliforniya zotiga mansub quyonlarning
biologik xususiyatlarini va mahsuldorlik k
o‘
rsatkichlarini
o‘
rganish natijasida
“Quyonchilik seleksiyasi va genetika markazi” tomonidan tajriba o‘
tkazish uchun
mini quyonxonalar tashkil qilingan b
o‘
lib, resurs tejamkor miniferma
konstruksiyasi ishlab chiqilgan.
Maqolada
O‘
zbekiston sharoitida tez yetiluvchan quyon g
o‘
shti
yetishtirishda quyonchilikda sof xolda juftlash va quyon zotlari b
o‘
yicha
chatishtirish usullari keltirilgan.
Quyonchilikda sof zotli juflash usuli
quyonchilikda asosiy usullardan biri
hisoblanadi: Bunda quyonlar asosan tizimlar va oilalar b
o‘
yicha x
o‘
jalikda
quyonlarni juftlaganda quyonlarni toza qonligi saqlanib qolinadi va naslchilik
ishlari toza zotli quyonlarda olib borilib, kelgusida shu zot bilan shu
g‘
ullanuvchi
naslchilik x
o‘
jaligiga aylantiriladi.
Guruhlab juftlash
-
bunda bir guruh ur
g‘
ochi hayvonga kelib chiqishi aniq
nasldor erkak hayvon biriktiriladi.
Tizimli guruhlab juftlash
–
naslchilik toifasiga ega b
o‘
lmagan x
o‘
jaliklarda
amalga oshirish mumkin. Bunda har bir podaga zarur miqdorda bitta liniyaga xos
nasldor erkak hayvonlar biriktiriladi va ular har 2-2,5 yil davomida almashtirilib
boriladi, ammo inbridinga ya
’
ni yaqin qarindosh juftlashga y
o‘
l q
o‘
ymaslik
choralari k
o‘
riladi.
Gomogen juftlash
–
bu asosiy belgilari
o‘
xshash hayvonlarni juftlash. Uning
maqsadi hayvonning ota-onasida mavjud maqbul seleksiya belgilarini avlodlarida
Международная научно
-
практическая конференция
«ПЕРСПЕКТИВЫ КРОЛИКОВОДСТВА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ»
20
mustahkamlash hisoblanadi. Lekin bunday juftlash uzluksiz 4-5 b
o‘g‘
inda
q
o‘
llanilsa, yaxshi natija bermasligi va hayvonlar noziklashib, mahsuldorligi va
tashqi muhitga chidamligi ham pasayishi mumkin.
Geterogen juftlash
-
naslchilik toifasiga ega b
o‘
lmagan hayvonlar podalarda
keng q
o‘
llaniladi. Bunday juftlashda
o‘
xshash belgilarga ega b
o‘
lmagan
hayvondan foydalaniladi. Bu juftlashda hayvonlarning mahsuldorligi, avlod
berish va yashovchanlik xususiyatlarini yaxshilash sur
’
ati yuqori b
o‘
ladi.
Populyasiyada fenotipik
o‘
zgarishlar kengayadi.
Zot
–
deganda inson mehnati bilan yaratilgan, kelib chiqishi umumiy,
o‘
zining muhim x
o‘
jalik-biologik xususiyatlarini avlodlarga
o‘
tkazish
xususiyatlarga va muayyan tipga ega, ma
’
lum ariyalda tarqalgan qishloq x
o‘
jalik
hayvonlarining guruhlari tushuniladi.
Zot strukturasi
–
zot guruhi, zot ichidagi tip, liniya va oilalardan tashkil
topadi. Agar zot katta hududlarda urchitilganda uning tarkibiga mintaqaviy tiplar
ham kiradi.
Zot ichidagi tip
–
zotning ajralmas tarkibiy birligi hisoblanadi. Bunday tiplar
naslchilik podalarida yaratiladi, uning asosini liniyalar va oilalar tashkil etadi.
Yangi tipga xos hayvonlar yuqori mahsuldorligi, tana tuzilishi xilining
o‘
xshashligi
bilan ajralib turadi.
Tizim
–
deb elita sinfga mansub naslli erkak quyondan tarqagan avlodlariga
aytiladi. Hayvonlarni tizimlar b
o‘
yicha urchitish seleksiya ishining yuqori shakli
b
o‘
lib hisoblanadi.
Oila
–
naslli ur
g‘
ochi hayvondan tarqagan sermahsul hayvonlar guruhi.
Oilalar b
o‘
yicha seleksiya ishlarini olib borish zotni takomillashtirishda muhim
ahamiyatga ega.
Qishloq x
o‘
jalik hayvonlarini urchitish usullari
–
Sof zotli urchitish
–
bitta
zotga mansub hayvonlar juftlanadi. Bunda urchitishda mahsuldorligi,
konstitutsiyasi, ekstereri, irsiy belgilari bir-biriga
o‘
xshash hayvonlar olinadi.
Bunday usulda urchitishning asosiy maqsadi zotning qimmatli x
o‘
jalik foydali va
biologik xususiyatlarini saqlab qolish hamda yaxshilash hisoblanadi. Sof zotli
urchitish usulida liniyalar b
o‘
yicha urchitilishdan va liniyalar krossidan, oilalar
b
o‘
yicha urchitishdan keyin foydalaniladi.
Chatishtirish usuli
–
turli zotga xos hayvonlar
o‘
zaro juftlanadi. Bu usulda
juftlashdan
olingan
duragay
hayvonlarda
hayotchanligi,
tanasining
mustaxkamligi, chidamliligi, mahsuldorligi va boshqa xususiyatdlari yuqori
b
o‘
ladi, bu geterozis xodisasi deb ataladi.
Qon singdirish usuli
–
bunda kammahsuldor zotning ur
g‘
ochi hayvonlari
bir necha b
o‘g‘
inlarida sermahsul zotning naslli erkaklari bilan chatishtiriladi.
Bunda yaxshilanayotgan zotning xususiyatlari yaxshilovchi zotning xususiyatlari
bilan bartaraf etiladi. Bu chatishtirish usuli duragay hayvonlarning mahsuldorligi,
ekstereri, konstitutsiyasi yaxshilovchi zotning ushbu xususiyatlariga
o‘
xshaganda
va tenglashganda t
o‘
xtatiladi.
Международная научно
-
практическая конференция
«ПЕРСПЕКТИВЫ КРОЛИКОВОДСТВА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ»
21
Qon quyish usuli
–
bu usuldan urchitilayotgan zotning mahsuldorlik darajasi
asosiy talablarga javob berganda, ammo ayrim belgilari takomillashtirishga
muxtoj b
o‘
lganda foydalaniladi. Bunda yaxshilovchi zotning naslli erkaklaridan
juftlashda bir marta foydalaniladi, olingan birinchi avlod duragaylari
yana
yaxshilanayotgan zotning naslli erkaklari bilan juftlanadi.
Zavod usulida chatishtirish
–
bu usul yangi zotlarni yaratishda q
o‘
llaniladi
va oddiy hamda murakkab takror chatishtirish usullaridan foydalaniladi. Oddiy
chatishtirish usulida 2 ta zot, murakkab usulda esa uch va undan k
o‘
p zotlardan
chatishtirishda foydalaniladi. Bu usul q
o‘
llanilganda muayyan b
o‘g‘
indagi
sermaxsul duragay hayvonlar (
o‘
z ichida) urchitiladi, ya
’
ni muayyan zotdorlikdagi
duragay ur
g‘
ochi hayvonlar ushbu zotdorlikdagi duragay erkak hayvonlar bilan
juftlanadi. Bu usul q
o‘
llanilib k
o‘
plab sermaxsul madaniy zotlar yaratilgan.
Sanoat chatishtirish usuli
–
chorvachilikni barcha tarmoqlarida q
o‘
llaniladi.
Bu usulda bir marta chatishtirish amalga oshirilib, olingan birinchi bo
‘g‘
in
duragay hayvonlar asosan g
o‘
sht yetishtirishda foydalaniladi, ya
’
ni geterozis
samarasidan foydalaniladi.
1-jadval
Sanoat chatishtirishda tavsiya etilgan chatishtirish kombinatsiyalar
Ona quyon zoti
Erkak quyon zoti
Sovet shinshillasi
Oq velikan
Sovet shinshillasi
Yangi zelandiya oqi
Sovet shinshillasi va Yangi zelandiya oq duragayi
Kaliforniya
Oq velikan
Yangi zelandiya oqi
Oq velikan
Kaliforniya
Vena k
o‘
ki
Yangi zelandiya oqi
Vena k
o‘
ki
Kaliforniya
Vena k
o‘
ki
Sovet shinshilasi
Qora-jigarrang
Kaliforniya
Qora-jigarrang
Yangi zelandiya oqi
Kumushrang
Kulrang velikan
Yangi zelandiya oqi
Sovet shinshilasi
Yangi zelandiya oqi
Qora-jigarrang
Kaliforniya
Qora-jigarrang
Almashlab (galma-gal) chatishtirish usuli
–
bu chatishtirish usuli sanoat
chatishtirish usulining bir turi b
o‘
lib, ikki zotni chatishtirishdan olingan
duragaylar yana bir marta ushbu zotlarning naslli erkaklari bilan chatishtiriladi,
ulardan olingan duragay ur
g‘
ochi hayvonlar ona zotining naslli erkaklari bilan
chatishtiriladi, ya
’
ni har bir b
o‘g‘
inda naslli erkak zoti almashadi. Ba
’
zi bir xollarda
ikkinchi b
o‘g‘
inda olingan duragaylar g
o‘
sht ishlab chiqarish uchun foydalanish
mumkin.
Международная научно
-
практическая конференция
«ПЕРСПЕКТИВЫ КРОЛИКОВОДСТВА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ»
22
Gibridlash usuli
- ikki turga mansub hayvonlardan juftlashda foydalaniladi,
masalan qoramol bilan zebudan. Bunda yangi zot yaratish yoki uni ayrim
mahsuldorlik va biologik xususiyatlarini yaxshilash k
o‘
zda tutiladi.
Xulosalar
O‘
zbekiston sharoitida quyonchilik fermalarida va yakka tartibdagi
tadbirkorlik bilan shu
g‘
ullanuvchi sub
’
ektlarda quyonlardan nasl olishda
quyonlarni juftlash va chatishtirish ishlari b
o‘
yicha mulohazalar va takliflar
keltirigan.
Respublikamizda quyonchilikni rivojlantirishda va quyonlar sonini
k
o‘
paytirishda hamda quyon maxsulotlari ishlab chiqarishda chatishtirish va
juftlash usllaridan oqilona foydalanish orqali yuqori quyon mahsulotlari ishlab
chiqarishga zamin yaratiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Ruziev R.I. Yuldashev D.Q. Xidirov K.I. va boshqalar. Quyonlarni saqlash,
oziqlantirish va naslchilik ishlari.Toshken
t. Fan ziyosi”2023 y
.150 b.
2.
Sokrut V.I. va boshq. Quyonchilik b
o‘
yicha ma
’
lumotnoma.
Dnepropetrovsk: Promin, 1979.
–
200 b.
3.
Laktionov K.S. O.V. Timoxin Rossiya va chet ellardagi quyonchilikning
zamovaniy xolati va kelajagi // Orel davlat agar universiteti xabarnomasi.
–
2009.
–
№ 2. –
26-27b.
