tizimini yanada takomillashtirish va jamiyatda huquqbuzarliklarning oldini olish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”
07.06.2019 yildagi 472-sonli qarori ham bu sohadagi
islohotlarning yorqin misolidir. Nafaqat sport, balki, ta`lim-tarbiya, tibbiyot
va ijtimoiy hayotning boshqa sohalarida ham psixologiya fanida vujudga kelayotgan
yangiliklarni o`rganish va imkon boricha amaliyotga tadbiq qilish Yangi
O`zbekistonning tezroq shakllanishi va rivojlanishiga xizmat qiladi, deb ishonch
bilan aytish mumkin.
Adabiyotlar:
1. Davletshin M.G.,Do`stmuxamedova SH.A., Mavlonov M.
M,To`ychieva S.M., «Yosh va pedagogik psixologiya». T. TDPU, 2004 .
2. Ivanov I., Zufarova M. Umumiy psixologiya. O’z.FMJ., 2008.
3. G`oziev E. G`. Umumiy psixologiya. 1-2 tom. T., Fan, 2002.
4. G`oziyev E. G`., “Ontogenez psixologiyasi”. T.: Noshir. 2010
5. regulation.gov.uz/uz/d/25665
6.
Uralovich T. F. Conducting classes on fine arts based on information and communication technologies
//International Engineering Journal For Research & Development.
– 2021. – Т. 6. – С. 3-3.
7.
Toshpulatov F. U., Turopova R. B. Games that develop children's interest in the profession based on
game technology //Science and Education.
– 2021. – Т. 2. – №. 4. – С. 487-491.
ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШДА
ПСИХОЛОГИК БИЛИМДОНЛИКНИНГ ЎРНИ
Норбошева Мехри Ачиловна психол.ф.н., доцент
ТерДПИ Психология кафедраси мудири
Маълумки, кафедра олий таълимни ҳаракатга келтирувчи ва асосий
вазифаларни бажарувчи механизм ҳисобланади. Олий таълим тизимида
таълим жараёнининг сифат ва самарадорлигини ошириш биламизки
кафедралар фаолиятига боғлиқ. Таълим жараёни самарадорлигида энг муҳим
механизм кафедралар фаолиятини сифат жиҳатдан юксалтиришдир.
Фикримизча, кафедра мудири компетентлиги юқори бўлиши яъни мавжуд
назарий билим, кўникма ва малакаларнинг мажмуасини амалиётга тўла
мустақил ва ижодий қўллай олсагина, нафақат кафедрада балки олий таълим
муассасаларида таълим сифати ва самарадорлиги ошишига хизмат қилади.
Кафедралар фаолиятини жонлантириш, илмий салоҳиятини ошириш,
замонавий таълимни йўлга қўйишда сўзсиз кафедра мудирининг ўз касбига ва
лавозимига яроқлилиги ҳамда лойиқлигига боғлиқдир. Чунки, педагог
кадрларни бошқаришда кафедра мудири ҳақиқий эталон бўлсагина жамоада
муваффақиятларга эришилади. Фикримизча,олий таълимда кафедра мудири
жамоа раҳбари сифатида барча соҳа(ўқув, илмий, маънавий, услубий,
ташкилий каби)ларда ҳар бир топшириқни сифатли бажариш ва бажартириш
учун бошқараётган жамоа билан “тил топиша олиши” яъни самарали
мулоқотни йўлга қўя олиши лозим.Бунинг учун ўз соҳаси(фани)нинг етук
билимдони бўлишнинг ўзигина кифоя эмас, балки психологик билимдонлик
ҳам талаб этилади. Айниқса, мулоқотпсихологиясини чуқур эгаллаш орқали
ўз қўл остидаги ҳар бир ходимга индивидуал ёндошув имкониятларидан
хабардор бўлади. Бу эса ходимлар олдига вазифаларни қўя олиш,
топшириқларни етказиш, натижасини назорат қилишдаёрдам беради. Албатта
ходимларнинг фикрларини “ўқий олиш” кўникмаси ҳам зарур, вазиятни
“башорат қилиш” учун ҳам психологик билимдонлик талаб этилади.
Бир инсон томонидан бошқасини тушуниш мулоқотнинг мажбурий
таркибий қисми сифатида майдонга чиқади ва перцепцияни ташкил қилади.
Машҳур психолог С. Л. Рубинштейннинг фикрича, биз хатти-ҳаракатнинг
ташқи томони асосида бошқа инсонни худдики “ўқиймиз”, унинг ташқи
кўринишининг аҳамиятини тушунишга ҳаракат қиламиз. Шу жараёнда юзага
келадиган таассуротлар мулоқот пайтида муҳим тартибга солувчи вазифасини
бажаради. Чунки, биринчидан, бошқа инсонни англаш жараёнида инсоннинг
ўзи шаклланади. Иккинчидан эса, бошқа одамни қанчалик аниқ “ўқий олиш”
келгусида у билан баҳамжиҳатликда ҳаракатларни ташқил қилиш имконини
беради.
Рахбарнинг жамоани бошқаришда жамоа аъзоларига таъсир ўтказиш
самараси (ижобий маънода) ва ходимга қўйган вазифани назорат қилиши
унинг принципиаллиги талабчанлигида ўз аксини топади.
Бошқариш - бу қуруқ гап ва сўзлар мажмуасидан иборат бўлиб қолиши
керак эмас. Бошкаришда бир сўзни ушлаб гапириш, бошқа хамкасбларнинг
сўзи, фикри, мулохазаларини эшита билиш ҳам жамоада ўзаро
муносабатларни яхшилашга хизмат қилади. Раҳбар томонидан кўрсатма ва
фармойишларни кўпайтириб юбориши уларни оддий қоғозда қолибўз кучини
йўқотишга олиб келади. Раҳбар доимо топшириқларнинг ижросини тўла
таъминлаш тарафдори бўлиши билан бирга ўзига хос психолог бўлишни ҳам
талаб этади.
Демак, кафедра мудири хам топшириқ ва буйруқлар ижросини
таъминловчи, ҳам унинг назоратини амалга оширувчи шахс хисобланади.
Агарда тизимда ходимлар соф дил, пок, масъулиятли бўлганларида кафедра
мудирининг бундай топшириқ ва буйруқлар ижросини назорат килишига,
вақти келганда қаттиққўл бўлишига зарурат ҳам бўлмас эди. Лекин, ходимлар
турли оилада, мухитда тарбияланганлиги ва билим салоҳиятлари даражаси
турлича бўлганлиги учун улар орасида афсуски, масъулиятсиз, бебурд ва
бемаслаклар учраб туради.
Бошқаришда раҳбарнинг бош вазифаси бу жамоани асрашдан иборатдир.
Жамоани таназзулга олиб келган ва уни барбод қилган раҳбарни жамоа
кечирмайди. Раҳбар жамоани бошқаришда нафақат назариячи бўлиши, балки
амалиётчи бўлиши ҳам талаб этилади. Раҳбар жамоани икки йўл билан
бошқариши мумкин:
-
биринчиси,
кафедра мудирини жамоа ҳурмат қилади, яхши кўради ва у
томонидан берилган барча топшириқларни бажаришади, чунки, унинг ўзи
доимо барча соҳаларда ўрнак намуна бўла олади.
-
иккинчиси,
кафедра мудиридан қўрққанидан унинг буйруқларига итоат
этади, шунинг учун мудиримиз бизни қандай ўзига итоат эттирса, қўрқиб
ҳурмат қиладиган раҳбар хам бизни шундайидора қилади.
Баъзи раҳбарлар учун бурч ёки номус барча инсоний омиллардан устун
туриши мумкин. Халкни халк, миллатни миллат сифатида яшашини
таъминлайдиган бу рахбардир. Лекин раҳбарни раҳбар қиладиган – бу
жамоадир. Жамоа билан раҳбар ўртасида бир-бирини тушуниш, қўллаб-
қувватлаш юзага келса, жамоанинг, раҳбарнинг касб-корида барака бўлади.
Ҳар қандай жамоани бошқаришда адолат бош мезон бўлсагина жамоада
соғлом маънавий-психологик иқлим шаклланади. Шунингдек, кафедра
мудирида бошқариш маданияти юқори бўлса у узоқ муддат раҳбарлик қила
олади. Бошқариш маданияти ўз ичига хукукий, ахлоқий меъёрларни, миллий
анъаналарни, инсон маънавий бойлигини у ёки бу даражада қамраб олади.
Раҳбар жамоада ўз ўрнига ва ҳурматга эга бўлиши ва мулоқотни тўғри
йўлга қўйиши учун қуйидагиларни
тавсия
ўрнида келтиришни жоиз деб
билдик:
1)
Раҳбар шахслараро муносабатнинг маълум бир вазиятлари доирасида
самарали коммуникация ўрнатиш учун зарур бўлган ички ресурслар тизимига
эга бўлиши яъни коммуникатив ваколатни эгалламоғи лозим.
2)
Раҳбар мулоқотда стереотиплардан қочиши лозим, акс ҳолда маълум
бир шахслар ва вазиятлар борасидаги фикрларнинг юзакилиги натижасида
объектив таҳлил, одамларни, вазиятни, муаммоларни тушуниш имкони
бўлмайди.
3)
Раҳбар доимо касбий тилда сўзлашувни унутмаслиги ва унга риоя
этмоғи лозим.
4)
Раҳбар доимо адолатли қарор қабул қилиши ва фикрини асослай
билмоғи керак.
Фикримизча, олий таълим олдига қўйилаётган бугунги вазифаларни
уддалай олишда кафедра мудирларнинг компетентлиги асосий омил бўлиб
хизмат қилади.
Адабиётлар:
1.
Мирзиёев Ш.М.Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т.,
Ўзбекистон-2017
2.
Турсунов С.Н. Рахбар маънавияти Т:Фан., 2009
3.
Шахс психологик ҳимоя механизми Насаф нашриёти 2021 й.
4. Uralovich T. F. Conducting classes on fine arts based on information and communication
technologies //International Engineering Journal For Research & Development.
– 2021. – Т. 6. –
С. 3-3.
5.
Toshpulatov F. U., Turopova R. B. Games that develop children's interest in the profession based
on game technology //Science and Education.
– 2021. – Т. 2. – №. 4. – С. 487-491.
TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDA O’SMIR O’QUVCHILAR O’QUV
FAOLIYATIDA NATIJAGA ERISHISHNING PSIXOLOGIK JIHATLARI
Xolturayev Asqarjon Panjiyevich
Termiz davlat Pedagogika instituti Psixologiya kafedrasi o’qituvchisi
“O‘quvchilar uchun natijaga erishish-o‘quv jarayonini takomillashtirishning
eng samarali usuli: V.K.Starodubseva-motivlar o‘quv jarayoni va materialni
o‘zlashtirishning harakatlantiruvchi kuchidir”. Muallifning fikriga ko‘ra, natijaga
erishish motivatsiyasi-bu shaxsning ma’lum bir o‘rganish mavzusiga ham, butun
ta’lim jarayoniga munosabatini o‘zgartirishning juda samarali jarayonidir.
E.A.Kuzmin so‘zlariga va Maslova T.M so‘zlariga ko‘ra: “O‘quvchi uchun hayotda
yuqori cho‘qqilarga erishish va o‘z-o‘zini rivojlantirib borishi uchun doimiy
muvaffaqiyatga intilish motivatsiyasi zarur hisoblanadi.” Amerjanova Sh.K
so‘zlariga ko‘ra, “Bugungi kunda o‘quvchining muvaffaqiyati har bir inson hayoti
samaradorligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir
1
.
O‘quvchilarning natijaga erishish motivatsiyasi-bu ularni bilimga undash
jarayonlari, usullari va vositalari, faoliyati, ta’lim mazmunini faol rivojlantirish.
Tadqiqotchilarning fikricha, motivlar, hissiyotlar va intilishlar, qiziqishlar va
ehtiyojlar, ideallar va munosabatlar to‘plamida harakat qilishi mumkin.
Gorbunova K.Yu, Maslova T.M. “natijaga erishish motivatsiyasi insonning
turli
faoliyat
va
muloqotda
yuqori
natijalarga
erishish
istagi
va
muvaffaqiyatsizliklardan qochish, uning faoliyati va muloqotini baholash bilan
bog‘liq hayotiy vaziyatlarda muvaffaqiyasizlikka yo‘l qo‘ymaslik uchun doimiy
istagi sifatida ko‘rib chiqadi. E.A.Lejnevaning fikriga ko‘ra, muvaffaqiyatga
erishish uchun motivatsiyani rivojlantirish zarurligini asoslaydi, bu shaxsning
professional strategiyasini shakllantirishga ta’sir qiladi
2
.
Zvereva
R.G-shaxsning
raqobatbardoshligi
maqsadlar
va
qadriyat
yo‘nalishlarining ravshanligi, mehnatga ijodiy munosabat, uzluksiz o‘z-o‘zini
1
Стародубцева В.К. Мотивация студентов к обучению // Современные проблемы науки и образования. 2014.
№ 6.
2
Кузьмин Е.А., Маслова Т.М. Сравнительный анализ мотивации достижения успехов студентов вуза //
Постулат: Издательство: Приамурский государственный университет им. Шолом-Алейхема (Биробиджан).
2019. № 2 (40). С. 2.
