XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
225
«LOVE/МУҲАББАТ» КОНЦЕПТИНИӉ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ
БИРЛИКЛЕРДЕ ГЕЎДЕЛЕНИЎИ
Садуллаева А.Н.
Нѳкис, Қарақалпақстан
Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети ассистенти
e-mail:
sadullayeva_a@karsu.uz
+99890 709 1221
Гетероген тиллер болған инглис ҳәм қарақалпақ тиллериндеги
«Love/Муҳаббат» концепти фразеологизмлериниң мазмуны аспектлериндеги
белгиленген өзгешеликлерди есапқа ала отырып, муҳаббатты терең, инсанның жеке
өзине тийисли пинҳамы сезимлери, шын жүректен, бирнеше себеплерге
байланыслы өзге жыныслы инсанға болған талпыныўшылық деп түсиниледи.
Бириншиден, бул мазмун аспекти муҳаббат жағдайларының ҳәр қыйлы
нюансларын
сәўлелендиреди.
Екиншиден,
лексеманың
усы
мазмуны
фразеологизмлердиң ҳәм қәлиплесип қалған сөзлердиң пайда болыўында қатнасып,
ол прототиплик үлги жәрдеминде көриниўи мүмкин [6; 614 б.].
Фразеологиялық гәплер турақлы мазмунға ҳәм қурамға ийе таяр бирликлер
сыпатында қабыл етиледи: «
муҳаббат жасқа қарамайды; шымшықтан қорққан
тары екпес; шынтлап ҳәм көп ўақытқа
».
Биз ушын сезимлердиң метафоралық мазмунын бериўши турақлы сѳз
бирликлерин үйрениў жүдә үлкен әҳмийетке ийе. Лакоффтың пикирин даўамлаған
ҳалда, муҳаббаттыӊ жети моделин ажыратып көрсетиўимиз мүмкин:
муҳаббат –
саяхат, физикалық күш, кеселлик, жиллишилик, сыйқыр
[2; 147 б.], оған қосымша
биз моделлердиң санын он екиге шекем көбейтемиз:
муҳаббат – от, материаллық
объект, суў апаты, тығыз байланыс, ойын
.
Метафора бул жағдайда қандай нәрселер эквивалент екенлигин көрсетеди
ҳәм тилдиӊ қай жеринде лакуна пайда болатуғынлығын көрсетеди. Мәселен,
инглис фразеологиялық қорында муҳаббат көбинесе кеселлик сыпатында
сүўретленеди:
be struck/stricken on smb with love –
тиккелей
мәнисинде
«муҳаббат
ушын биреўден таяқ жеў». Буннан тысқары ашық болған адамда кѳз нурын
жоғалтыў жағдайы болыўы мүмкин: соқыр муҳаббат –
blind love
, соқырларша
сүйиў –
love blindly
.
For blind love, like blind hate, can be fatal
[4; 135 б.]
.
– Тек ғана
көр муҳаббат
сыяқлы
соқыр жек көриўшиликте
пәлекетке алып келиўи мүмкин.
Қарақалпақ тилинде муҳаббат кемнен-кем жағдайларда кеселлик пенен
ассоциацияланады, бирақ фразеологизмлер базыбир ўақытларда ирониялық түске
ийе болады:
муҳаббат кесели, мухаббат қалтыратпасы, муҳаббат азабы
.
Салыстырылып атырған тиллерде муҳаббаттың характерли белгилеринен
бири организмниң нормал искерлигиниң бузылыўы болып табылады. Әсиресе,
инглис ҳәм қарақалпақ тиллеринде соматикалық фразеологизмлер көплеп
ушырасады. Көпшилик жағдайда инглис ҳәм қарақалпақ тиллеринде муҳаббаттың
сыпатламасын берген ўақытта «көзлер» кѳп қолланылады. Мәселен:
The fact is
that he has eyes only for your little Isabel, and between you and me, she has twenty years
advantage over me
(Somerset Maugham. The Razor’s Edge);
– Агриппина, енди мен
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
226
қурттай бир нәрсе айтайынш, аўзымды қақпалама, яқшы ма?! - деди Лепес ѳзине
ынтығып-ақ турған сулыў қыздыӊ
, барлық сулыў жерлеринен
кѳзи менен сүйип
(Қ.Мәтмуратов. Тербенбес)
.
; – Қыз оған әкесиниӊ биреў менен қуда түсейин деп
атырғанын ескертти. Бирақ, мениӊ
кеўлим
сенде
деп жигитке
кѳзин
тигип
қарады
(Қ.Жуманиязов. Жулдызлар жол силтейди).
Қолланылыўда жийилиги бойынша екинши орында туратуғын соматикалық
фразеологиялық бирликлер топары қурамында «бас», «ләб» лексемалары
ушырасады:
lose one’s head about smb –
басын жоғалтыў,
be head over heels in love –
қулағының ушына шекем жақсы көрип қалыў. Мәселен:
But she’s in love with him,
Mako, I tell you! Just think of it! An Afrikaner girl head over heels in love with a colored
man. I’d have sworn it couldn’t happen. Excitement - yes. I could understand if she had
made eyes at him for the excitement
(Peter Abrahams. The path of thunder).; – Айбѳрек
аўызын
қашырғаны менен
қыпша
бели
бийықтыяр тал шыбықтай таўланып
трусишеӊ жигиттиӊ
киндигине
майысып баратырғанын, ѳзиниӊ де буўынларынан
диӊке кеткендей қамырдай ийленип, тѳсекке
жаўырыныныӊ
тийе баслағанын
абайлады, лийкин, ѳләмата қарсыласқысы да келип атырған жоқ еди, усы пурсатта
лебине
лып етип жыллы
леп
тийди ҳәм
ләби
-
пәби
,
тили
-
пили
менен сорылып
баратырғанын сезди (Ш.Сейтов. Жаман шығанақтағы Ақтуба).
Инглис тилиндеги «Love» ҳәм қарақалпақ тилиндеги «Муҳаббат» концептин
сәўлелендириўши инглис ҳәм қарақалпақ фразеологиялық бирликлериниң миллий-
мәдений спецификасы бир-бири менен салыстырыў барысында анықланды (1-
Таблица). Қарақалпақ тилиниӊ фразеологиялық юирликлерин талқылаўда
«Қарақалпақ тилиниӊ қысқаша фразеологиялық сѳзлиги» [1; 153 б.] ҳәм
«Қарақалпақ тилиниӊ фразеологизмлер сѳзлиги» [7; 160 б.] нен пайдаланылды:
Таблица 1
Инглис ҳәм қарақалпақ тиллериндеги фразеологиялық бирликлердиӊ
тематикалық топарлары
№
Тийкарғы
концепт
Тематикалық
топарлар
Инглис тилинде
Қарақалпақ тилинде
1
Муҳаббат
Кеселлик
to be struck on
smb. with love
Aqɪl-huwshɪn aldɪ, esi-
huwshɪn aldɪ
to be sick for love
Júykesi qurɪdɪ, ɪntɪǵɪ
qurɪdɪ, ɪshqɪsɪ ketiw
to have a soft spot
for smb.
Kewil
beriw/
kewil
qoyɪw/ kewil awdarɪw
2
Делбелик
to be crazy about
smb.
Esi ketiw, esi-huwshɪn
alɪw, birewdi oylap jilli
bolɪw / aqɪlɪnan adasɪw
to turn smb’s brain
Basɪn aylandɪrɪw
to
love
to
distraction
Delbelershe
/aqɪlɪnan
adasqansha súyiw
to be madly in love
Íshqɪ (ɪshqɪsɪ) ketti, ɪntɪǵɪ
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
227
with
qurɪdɪ, emeshesi qurɪdɪ
3
От
an old flame
Kúyip pisiw/ órteniw/
kúyip janɪw
to be smitten with
love
Muhabbattan lawlaw /
órteniw
4
Урыс
to conquer smb’s
love
Júreginen urdɪ
to make a dead set
at smb.
Muhabbatɪna, dɪqqatɪna
erisiw
Жоқарыдағы келтирилген мысаллардан кѳринип турғанындай, сүйип қалған
адам я ақылын жойтады, делбе/жилли болады, ямаса муҳаббаттың отын сезеди,
қалтыратпа тийеди, сондай-ақ муҳаббаттан өртенеди, жанады, лаўлайды. Буннан
тысқары, муҳаббат жүректиң ҳәм басқа да дене ағзаларының жумысына тәсир
жасайды:
to go to smb’s head
– басына урыў;
to make smb’s heart leap
– жүрекке
қадалыў. Муҳаббат делбеликке ҳәттеки өлимге де алып келиўи мүмкинлиги
дыққатқа ылайық:
to be dead gone in love
– муҳаббаттан набыт болыў. Демек,
муҳаббат үлкен күшке ийе эмоциялық жағдай болып, ол индивидтиң қабыллаўына,
санасына ҳәм ҳәрекетлерине де айрықша тасир жасаўы мүмкин.
Солай етип, муҳаббат сезимин түсиниў белгили дәрежеде универсал ҳәм
улыўма инсаный характерге ийе. Оның универсаллығын ҳәр қыйлы тиллерде
ушырасатуғын көп эквивалентлилик көрсетеди. Инглис ҳәм қарақалпақ
тиллериндеги фразеологизмлердиң анализи барысында төмендеги сөзлер муҳаббат
концепти менен ассоциация қылынатуғынлығы анықланды:
- кептерлер:
as loving as a dove
– жуғырласқан кептерлер;
lovey
-
dovey
– ашық-
машықлар;
- жүрек:
one’s heart desire
– жүрегин бериў;
to set one’s heart on (upon) smb.
–
биреўди жүректен қәлеў/сүйиў;
a pair of sweethearts
– ашықлар/жуп кептерлер ҳәм
т.б.
Сондай-ақ, изертлеўлер инглис ҳәм қарақалпақ тиллеринде «Love/Муҳаббат»
концептиниӊ спецификалық сыпатламалары бар екенлиги ҳаққында жуўмақларға
алып келди. Атап айтқанда, талқылаўға алынған инглис фразеологизмлериниң
арасында муҳаббаттың адам руўҳына тәсири ҳаққында кѳплеген мысалларды
кѳриўимиз мүмкин, ал қарақалпақ тилинде болса усындай муҳаббаттың адамның
руўҳына тәсири ҳаққында бирде-бир пикир жоқ:
to be struck on smb. with love/
ақыл-
ҳуўшын алды, еси-хуўшын алды. Сондай-ақ, муҳаббаттың ҳәр қыйлы түрлерин
сыпатлаў барысында инглис тилинде қарақалпақ тилине салыстырғанда түрли
образлар қолланылады:
puppy love
– балаларша муҳаббат, күшик муҳаббат,
calf love
–
балаларша сүйиў, қарақалпақ тилинде
шымшық
муҳаббат
,
cupboardlove
[5; 471
b.] – ғәрезли муҳаббат, қарақалпақ тилинде
есаплы
муҳаббат
. Ал, қарақалпақ
тилиндеги
кеўли кетиў
(
қыялы
кетиў
/
ышқы
кетиў
)
сүйиў
,
жақсы
кɵриў
[5; 471 b.]
–
инглис тилинде to fall in love.
Демек, жоқарыда келтирилген сыпатламаларға тийкарланып тѳмендегише
жуўмаққа келинди:
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
228
1.
Инглис фразеологизмлериниң арасында муҳаббаттың адам руўҳына
тәсири ҳаққында кѳплеген мысалларды кѳриўимиз мүмкин, ал қарақалпақ тилинде
болса усындай муҳаббаттың адамның руўҳына тәсири ҳаққында бирде-бир пикир
жоқ.
2.
Муҳаббаттың ҳәр қыйлы түрлерин сыпатлаў барысында инглис
тилинде қарақалпақ тилине салыстырғанда түрли образлар қолланылады.
3.
Лексика-семантикалық дәрежеде «Love/Муҳаббат» концептлериниң
инглис ҳәм қарақалпақ тиллериндеги улыўмалық семантикалық белгилери бар
екенлиги анықланды.
Концепттиӊ сѳзлик дефиницияларын талқылай отырып, оныӊ бөлегин
қураўшы синоним бирликлери салыстырылды. Нәтийжеде, «Love/Муҳаббат»
концептиниӊ инглис ҳәм қарақалпақ тиллериндеги семантикалық майданы
жаратылды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЯТЛАР:
1.
Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сɵзлиги. – Нѳкис:
Қарақалпақстан баспасы, 1985. – 153 б.
2.
Лакофф Дж. Лингвистические гештальты // Новое в зарубежной
лингвистике. - Вып. 10. Лингвистическая семантика. – М.: Прогресс, 1981. – 147 с.
3.
Садуллаева Альфия Низамаддиновна СТИЛИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ
КОНЦЕПТА «МУҲАББАТ» (ЛЮБОВЬ) В ПРОИЗВЕДЕНИИ «ТЕРБЕНБЕС» //
European
journal
of
literature
and
linguistics.
2023.
№2.
URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/stilisticheskiy-analiz-kontsepta-mu-abbat-lyubov-v-
proizvedenii-terbenbes
4.
Jack Caplan. Memories of the Gorbals (novel). – Pentland, 1991. – 135 p.
5.
Kunin A.V. English-Russian Phraseological Dictionary. 4
th
Edition. – Moscow,
1984. – Р. 471.
6.
Lakoff G., Johnson M. Metaphors we live by. – Chicago: University of Chicago
Press, 1980. – 614 p.
7.
Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Qaraqalpaq tiliniń frazeologizmler sózligi. –
Nókis: Qaraqalpaqstan, 2018. – 160 b.
8.
Nizamaddinovna S.A. Specific Expression of the Concept «Love» at the Level of
Lexical Units //Journal of Ethics and Diversity in International Communication. – 2021.
– Т. 1. – №. 5. – С. 49-53.
9.
Sadullaeva A. “TERBENBES” ROMANÍNDA ‘MUHABBAT’ TÚSINIGI
//Science and innovation. – 2022. – Т. 1. – №. B 8. – С. 1957-1961.
10.
Садуллаева А., Сейтжанов Ж. Differences of application of the concept
«Muhabbat/Love» in poetry genre //Ренессанс в парадигме новаций образования и
технологий в XXI веке. – 2022. – №. 1. – С. 89-91.
