XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
244
TIL BILIMINDE SÓYLEW ETIKETI TÚSINIGI
Temirbayev T.K.
Nókis, Ózbekstan
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitet magistrantı
Til hár qanday jámiyette de óz rawajlanıw jolına iye. Til – ulıwma xalıqtıń ortaq
múlki. Sebebi, hár bir adam til baylanıslarınan kereginshe, óz pikirlesiw, oy tanıw
sheńberinen kelip shıǵıp paydalanadı.
Til adam balasınıń ishki kewil-kúy keshirmeleri, quwanıshı yamasa qayǵısı,
kúyinishi yaki súyinish sezimlerin bildire alıwı menen birge filosofiyalıq, etikalıq hám
taǵı basqa da dúnyatanıwshılıq ilimlerinde belgili áhmiyetke iye.
Til adamzattıń hár qıylı sezimlerin bildire alatuǵın psixologiyalıq xızmetti
atqaradı. Sonlıqtan, sóz etiketiniń xızmet funkciyaları onıń ulıwma til tábiyatınıń
filosofiyalıq hám dúnyatanıwshılıq sıpatınan kelip shıǵadı. Sebebi, sóz etiketi adam
sanasınıń sáwlesi, tildiń bir ajıralmas qural bólegi bolıp esaplanadı. Sóz etiketi ulıwma
insaniyat tiliniń bir kishkene júyeli tarawı retinde kommunikantlar arasındaǵı baylanıs
tuwralı bolıwı menen ol óziniń dúnyatanıwshılıq, etikalıq, psixo-filosofiyalıq funkciyasın
anıq orınlay aladı.
Sh.Allaniyazova etiket sózlerdiń sociallıq ózgesheligi haqqında: “Til – keńislik
hám waqıt aralıǵında háreket etiwshi qubılıs, sonlıqtan kim menen, qashan, ne maqset
penen, qay jerde t.b. sóylew sharayatına baylanıslı til normaları qáliplesken. Bul normalar
kúndelikli qarım-qatnastı: jası úlken menen jası kishi, ata-ana menen perzent, erler menen
hayal-qızlar, qatar-qurbılar, rásmiy qatnaslar, qısqası barlıq jerde hár bir orınǵa ılayıq
sóylesiw ádebi boladı” [2, 70-71 b.], – dep kórsetedi.
Burınnan kiyatırǵan dástúrli ádep boyınsha tanıs adamlar bir-biri menen ushırasıp
qalǵanda: – qalaysız? ne jańalıq bar? aman saw barsız ba? qalay jaǵdaylar? salamatsız
ba? – dep qol alısıp sálemlesiwi tábiyiy jaǵday. Bulardıń dál momentlerde qaysı birlik
qollanılıwı kommunikantlardıń ózara qatnasına jınısına, jasına hám taǵı basqalarǵa
baylanıslı bola beriwi múmkin. Atap aytqanda, jası kishi adam jası úlken menen
ushırassa “Assalawma áleykum” deydi hám qol alısıp sálemin dawam etiwi yamasa usı
sóz benen sheklenedi. Al, jası úlken oǵan xalıqtıń milliy úrp-ádetine tán dástúr menen
dáslep ózi sorasıp, “aman-esen júrsiz be?”, “aman-saw júrsiz be?!” dep juwap retinde óz
sálem beriw etiketin orınlaydı. Usı orında frazadaǵı soraw forması ol turaqlı formalıq
sıpatqa iye bolıp, qarım-qatnas, sálem beriw yamasa sálemdi qabıl alıw xızmetin
atqaradı. Ol, óz gezeginde “men sizdi sıylayman, mudamı usılay kórisip turayıq, yaki
siziń sálemińizdi aldım”, – degen mánilerdi ańlatadı.
Olardı hár kimniń ózinshe mádeniyatlı jetkere alıwı sol kommunikatlardıń
mádeniy dárejesi, sóz baylıǵı menen bilim dárejesi, oylaw hám pikirlew tereńligine
baylanıslı.
Rus til biliminde: N.I.Formanovskaya [9], B.N.Golovinlardıń [4], ózbek til
biliminde: Z.A.Akbarova [1], S.M.Móminov [8], J.A.Sodiqova, H.Ya.Hojieva [10],
Sh.Iskenderova [6], B.X.Raxmatullaeva, qazaq til biliminde: M.Balaqaev [3],
R.Sızdıqova, S.Tulekova, K.Kojgalieva, A.Qoblanovalardıń [7] miynetlerinde etiket
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
245
sózlerdiń túrli tárepleri sóz etildi. Qaraqalpaq til biliminde bolsa, jámiyetlik ortalıq,
ulıwma filosofiyalıq, pedagogikalıq kóz qarastan pikir júritildi.
Tildiń sociallıq xarakteri haqqında akademik A.Dáwletov tómendegishe pikir
bildiredi: “Sociallıq, kásiplik belgilerine qaray sóylew tilinde ózgesheliklerdiń bolıwın
lingvistika nızamlı qubılıs dep esaplaydı. Tildiń atqaratuǵın xızmetine hám onı
qollanıwshılardıń ayrıqshalıqlarına qaray tildegi paydalanıwda ózgeshelikler bola beredi.
Solay etip, túrli sociallıq toparlarǵa, kásipke, sóylewshiniń bilim dárejesine, jas
ózgesheligine jınısına hám t.b. qaray tilden paydalanıwda ózgesheliklerdiń bolıwı sózsiz”
[5, 22-b.].
Demek, til xalıqtıń barlıq qatlamına teńdey xızmet qıladı. Al, usı kózqarastan
qaraqalpaq tilindegi etiketlik sózlerge, onıń qollanılıw jaǵdaylarına itibar bersek, hár bir
etiket sózdiń óz orınlı ornında qollanılıw kerekligi sezilip turadı.
Etiket sózlerdi ózbek til biliminde Sh.Sodiqova “húrmet kategoriyası” dep qarap,
“Húrmet kategoriyası bul sociallıq – tillik hádiyse dep bahalaydı hám de húrmet
kategoriyasın sáwlelendiriwdiń verbal, verbal emes (ım – ishara, háreket – qıymıllar)
usılları keń qollanıladı, yaǵnıy sóylewshi – tıńlawshı ózgeniń múnásibetinde kórinetuǵın
húrmetti júzege shıǵarıwdıń fizikalıq hám fizikalıq emes qurallarınan keń paydalanıldı”
[13, 31-b.] dese, Ǵ.Zikrillaev: “Húrmet jámiyetlik – tillik kategoriya bolǵanlıǵı ushın
onıń mánis-mazmunı hám funkciyası (wazıypası, qollanılıwı, qáliplesiwi) sociallıq
princip penen belgilenedi. Jámiyetlik, sociallıq sıpatı degende, eń dáslep, sóylew akti
aǵzalarınıń statusı, yaǵnıy sociallıq hám sociallıq demografiyalıq turaqlı belgileri
sociallıq roli de názerde tutıladı” [6, 111-b] dep kórsetedi.
Álbette, etiket sózlerdiń xızmeti de onıń sociallıq sıpatı arqalı júzege shıǵadı.
Sebebi, kommunikaciya aǵzaları bolǵan pikir alısıwshılardıń qaysı qatlam, toparǵa tiyisli
ekenligi, olardıń jas ózgesheligi, kásip-kári, jınısı, maǵlıwmatı hám basqa da sociallıq
belgileri eń áhmiyetli kórsetkishlerden bolıp esaplanadı.
Etiket sózler ustaz hám shákirt arasındaǵı, yamasa ata-analar menen perzentler,
shańaraq aǵzaları, erli-zayıplılar arasındaǵı etiketlik sózler, tanıs adam menen biytanıs
adamnıń, jası úlkenler menen jası kishilerdiń, quda menen quda tamır adamlar,
kásiplesler, ózara dos, jaqın adamlar, qońsı-qobalar hám bunnan basqa da kóplegen
sociallıq sıpatqa iye qatlamdaǵılar bir-biri menen etiketlik sózlerdi paydalanadı. Usı
qarım-qatnas múnásibetlerinde olar júzege shıǵadı.
Etiketlik sózlerdiń konkretlesiwinde adamnıń tek adamǵa emes, al basqa da
obъektlerge bolǵan qatnası da úlken áhmiyetke iye. Bul haqqında ózbek tilinde etiket
sózlerdiń formaların tillik jaqtan izertlegen Z.Akbarova: “Etiket sózlerdi adamlar menen
adamnıń múnásibeti, jaratıwshı ismi menen baylanıslı sózler (teonimlik etiketler),
mifologiyalıq múrájat formaları, haywanat álemine qatnaslı etiketlik birlikler,
ósimliklerge baylanıslı etiket sózler”, sıpatında qarastırǵan [1, 19-b]. Demek, etiketlik
sózler sociallıq, sociolingvistikalıq xarakterge de iye.
Juwmaqlap aytqanda, jámiyetimizde sońǵı waqıtlarda jaslar arasındaǵı qopal
túrdegi sálemlesiwler bas penen bas dúgistiriw yamasa er adam menen hayal adamlardıń
júzlerin júzine tiygizip amanlasıp kórisiwi, er adam hám hayal adamnıń súyisip
amanlasıwı da verbal emes sálemlesiwdiń bir forması sıpatında belgili bolsa da, bul
sálemlesiw etiketindegi mádeniyatsızlıq, tilge, úrp-ádetke, milliylikke húrmetsizlik
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
246
sıpatında qaraw múmkin. Qaraqalpaq tilinde milliyligimizge tán bolǵan atap ótilgenler
sıyaqlı verbal emes sálemlesiw etiketiniń bunnan basqa da túrleri kóplep ushırasadı.
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR:
1. Акбарова З.А. Ўзбек тилида мурожаат шакллари ва унинг лисоний тадқиқи:
Филол. фан. ном. … дис. автореф. – Тошкент, 2007.
2. Алланиязова Ш. Сөйлеў этикети – мәдениятлылық белгиси // Жәмийеттиң
раўажланыўында ҳаял-қызлардың тутқан орны. Конференция материаллары. –
Нөкис, 2015. – Б. 70-71.
3. Балақаев М. Қазақ тiлiнiң мәдениетi. – Алматы, 1971.
4. Головин Б.Н. Основы культуры речи. – Москва: Высшая школа, 1988.
5. Дәўлетов А. Тил билими тийкарлары. – Нөкис: Қарақалпақстан, 2013. – Б. 22.
6. Искендерова Ш. Ўзбек нутқ одатининг мулоқат шакллари: Филол. фан. ном.…
дис. автореф. – Самарқанд, 1994.
7. Қобланова А. Қазақ сөз этикетi: филол. ғыл. канд. … дис. автореф. – Алматы,
1993.
8. Мўминов С.М. Ўзбек мулоқат хулқининг ижтимоий-лисоний ҳусусиятлари:
Филол. фан. докт. … дис. автореф. – Тошкент, 2000.
9. Формановская Н.И. Употребление русского речевого этикета. – Москва, 1984.
10. Ҳожиева Ҳ.Я. Ўзбек тилида ҳурмат майдони ва унинг лисоний-нутқий
ҳусусиятлари. – Самарқанд, 2001.
