XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
247
QORAQALPOQ VA INGLIZ KONTEKSTLARIDA AYOLLARNING
SALOMLASHISH XULQ-ATVORI
Tleumuratov G.
Nukus, O‘zbekiston
PhD, Docent, Berdakh Karakalpak State University
+ 998999562580
Djoldasova G.
Nukus, O‘zbekiston
PhD, Docent,
Berdakh Karakalpak State University
+ 998913798431
Genjekaraeva S.
Nukus, O‘zbekiston
Doсtoral student, Berdakh Karakalpak State University
e-mail:
ghostgirl@inbox.ru.
+998906548508
Sulaymanova A.
Nukus, O‘zbekiston
Assistant teacher, Berdakh Karakalpak State University
+998907149726
Annotatsiya.
Ushbu maqola qoraqalpoq va ingliz kontekstlarida og’zaki va og’zaki
bo’lmagan salomlashish xatti-harakatlarini ko’rib chiqadi. Tadqiqotning maqsadi
qoraqalpoq va ingliz ayollari turli jins va yoshdagi odamlarga qanday salom
berishlarini, salomlashish xulq-atvorini amalga oshirishda qabul qiluvchining qanday
rol o’ynashini aniqlashdan iborat. Maqolada, shuningdek,
qoraqalpoq va ingliz
ayollarining salomlashish xulq-atvoridagi o’xshash va farqli tomonlari ko’rsatilgan.
Kalit so’zlar:
gender, ayollar, xushmuomalalik strategiyalari, nutq harakati, og’zaki
xatti-harakatlar, og’zaki bo’lmagan xatti-harakatlar, salomlashish.
Odamlarni jinsi bo’yicha qarama-qarshi qo’yish, ya’ni. “erkak/ayol”
dixotomiyasining mavjudligi insoniyat bilimi va madaniyatining barcha sohalariga
(domenlariga) singib ketgan. Bunday qarama-qarshilik bo’lmagan madaniyatlar deyarli
yo’q, ya’ni deyarli har bir madaniyatda erkak va ayolni farqlash va farqlash imkonini
beradigan vositalar to’plami mavjud. Shunday qilib, o’g’il bola bir bir tarzda, qiz bola esa
butunlay boshqacha tarzda tarbiyalanadi, erkak va ayoldan turli xil ijtimoiy xatti-
harakatlar kutiladi, jamiyatdagi erkak bir tushunchalar majmuasi bilan bog’lanadi va ayol
ham o’z o’rnida butunlay boshqacha tushunchalar majmuasi bilan bog’lanadi.
Yousefvand and Rasekh [10, 100-117] eronlik erkaklar va ayollar o’z minnatdorchiligini
boshqacha ifoda etishlarini ta’kidlaydilar. Ular, shuningdek, ayollar erkaklarnikiga
qaraganda ko’proq minnatdorchilik bildirishlarini qo’shimcha qilishadi. Salomlashish
xulq-atvori nutq harakati sifatida ma’lum bir jamoaning umumiy salomlashish xatti-
harakatlarini tavsiflash uchun o’rganilgan [2, 1-19]. Almegren esa salomlashish xulq-
atvorini madaniyatshunoslikda ikki xil madaniyatning salomlashish xatti-harakatlarini
farqlab ko’rsatib berish uchun o’rganib chiqqan [2, 243-260].
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
248
Salomlashish o’zaro munosabatlardagi birinchi qadam bo’lib, keyingi o’zaro
munosabatlarga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatganligi sababli, ijobiy o’zaro
munosabatlarni rivojlantirish va tushunmovchiliklarni oldini olish uchun har bir
madaniyatda salomlashish xulq-atvorini o’rganish muhimdir. Bundan tashqari, gender
nutq harakatlarini ifodalashda rol o’ynaydi, chunki turli jinslar jamiyatda turli rollarni
o’ynaydi. Muloqotni rivojlantirish va ma’lum bir jamiyatdagi xulq-atvor normalariga
mos bo’lish uchun ingliz va qoraqalpoq tillari kontekstida salomlashish xatti-harakatlarini
o’rganish va odamlarning jinsi va qabul qiluvchining kimligiga qarab bir-birlari bilan
qanday salomlashishlarini o’rganish muhim rol kasb etadi.
Nutq akti sotsiolingvistikaning chambarchas bog’liq tushunchalaridan biridir.
“Nutq akti” atamasi Ostin tomonidan taklif qilingan va uning shogirdi Serl [8, 100]
tomonidan yanada rivojlantilrilgan. Nutq akti nazariyasi nutqdagi so’zlovchi va
tinglovchilarning xulq-atvoriga ko’ra gaplarning vazifalarini tahlil qiladi.
Serl tasnifiga ko’ra, salomlashish ifodali nutq aktlari toifasiga kiradi [8, 105].
Salomlashish nutq akti madaniyatni o’rganish uchun ayniqsa mos keladigan nutq aktidir,
chunki u muayyan madaniyatda mavjud bo’lgan qadryatlarni aks ettiruvchi oynadir.
Salomsiz suhbatni boshlay olmaymiz. Har bir inson har safar tinglovchiga duch
kelganida zavqni izhor qilishga urinib ko’rishi mumkin. Shuning uchun «salomlashish»
hayotimizda eng ko’p takrorlanadigan ifodali nutq harakatlaridan biridir [7, 1-25].
Jins va gender haqida gap ketganda, hech kim erkak va ayol ikki xil mavjudot
ekanligini va biologik va lingvistik jihatdan farqlanishi mumkinligini inkor eta olmaydi
[9, 150]. Ijtimoiy lingvistika sohasida an’anaviy variatsionistlar jinsni lingvistik
o’zgaruvchanlikning global o’zgaruvchisi, shuningdek, yoshi, sinfi va etnik kelib chiqishi
sifatida ko’rishadi [4, 331-343]. Deyarli barcha nutq jamoalarida turli jinslar tilni
boshqacha ishlatishadi [6, 55]. Erkak va ayol tilidan foydalanish o’rtasidagi farq talaffuz,
so’z shakllari, olmoshlar va boshqalar kabi bir qator lingvistik xususiyatlar orqali amalga
oshirilishi mumkin [9, 155]. Hatto morfologik darajada ham ikkala jins ham lug’at
tanlashda farqlanadi [9, 155].
Avval aytib o’tganimizdek, ayollarning yoshi, ijtimoiy mavqei va jinsiga qarab
salomlashishlarini tahlil qilib, shu bilan birga ingliz va qoraqalpoq tillari o’rtasidagi
farqlarni solishtirdik. Shu maqsadda ikkala tildagi bir qancha badiiy kitoblardagi
matnlarni tahlil qildik.
Qoraqalpoq tilida salomlashishning nutqiy harakati va salomlashish shakllariga
kelsak, qoraqalpoq xalqi uchun salomlashish alohida ma’noga ega. Salomlashish
qoraqalpoqlarning mehmondo’stligi, an’analari va madaniyatining o’ziga xos qismidir.
Qoraqalpoq tilida salomlashishning og’zaki va og’zaki bo’lmagan shakllariga juda boy.
Qoraqalpoq tilida salomlashishni tanlashda adresatning yoshi va ijtimoiy mavqei
katta rol o’ynaydi. Matnlar tahlili shuni ko’rsatadiki, yosh ayollar, agar ular yoshi yoki
lavozimi bo’yicha kattaroq odamga murojaat qilsalar, «Assalomu aleykum» so’zini
tanlashadi. Ular adresatning ismini aytishlari va ismga «ag’a» yoki «apa» so’zlarini
qo’shishlari mumkin, bu inglizcha “Mr.” va “Mrs.” so’zlariga ekvivalentdir. Bunday
holda, ayollar birinchi bo’lib qo’l siqish uchun qo’llarini uzatadilar. Agar bu yoshi katta
odamlar gapiruvchining qarindoshlari bo’lsa, unda ayollar ko’pincha bir-birlarini
quchoqlashadi va yonoqlaridan o’padilar.
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
249
Agar so’zlovchi yoshi yoki mavqei bo’yicha kattaroq bo’lsa, “Valleykum
assalom”, “Qalaysan”, “Salem” so’zlari bilan salomni qabul qiladi va keyin ismini yoki
“qarag’im, shirag’im, qulinim” kabi erkalash so’zlardan foydalanadilar, ularni ingliz
tilidagi “My dear” so’ziga ekvivalent deb hisoblash mumkin. Keyinchalik, keksa
odamlarga, ham ayollarga, ham erkaklarga xos salomlashish o’rganildi. Bu holatda
erkaklar va ayollar o’rtasida aniq farqlar nomayon bo’lmadi. Shuning bilan birga Yoshi
katta ayollrarga tilak bildirish so’zlashuv akti xosdir. Ular “ O’mirin’ uzaq bolsin”, “Ko’p
jasa”, “ Qatarin’in’ aldi bol” va boshqa tilaklarni bildirish mumkin. Ingliz tili matnlarini
ko’rib chiqqanimizda bunday tendenciayaning guvohi bo’lmadik.
«
Бала: Ассалаўма-әлейкум!
Сапар ата: Көп жаса, балам!
Тәңирберген:
Бахытлы бол, шырағым!
Зернегүл: Қатарыңнан кем болма, қарағым!» [11, 25].
Odatda, yosh ayollar yoshi kattalarga salom berishganda, ular past ovozda
gapirishadi. Va ba’zi hollarda, ayol og’zaki bo’lmagan salom sifatida boshini egishi
mumkin.
Yana ayollar salomlashish nutqiy xulqiga hos xususiyat shundan iboratki, ular
nafaqat suhbatdoshining, balki ularning qarindoshlarining ham hol-ahvolini so’raydilar.
Bu qoraqalpoq nutqiy salomlashish aktining xususiyatlaridan biridir.
Ingliz tilidagi salomlashish nutq akti va salomlashish shakllari ham o’ziga xos
xususiyatlarga ega.
Norasmiy sharoitda britaniyaliklar ham, amerikaliklar ham oddiygina «Hi»
deyishlari va bir-birlariga tabassum qilishlari mumkin. Ammo ba’zi rasmiy holatlarda
ular qo’l berib ko’rishadi. Hozirgi kunda Amerikadagi yosh avlod salomlashishning
«What’s up?» kabi shakllaridan foydalanishga moyil. va «Hi!» «What’s up?»
salomlashish nutqi “How are you?” ga teng. “Hello” va “Hi” kabi salomlardan keyin
odamning ismi kelishi mumkin.
-
“Hello”, - said a quiet musical voice.
-
“Hello, Edward”, - I said pleasurely. [12, 50].
Gender farqi ingliz tilida salomlashish nutqiga hech qanday muhim yoki sezilarli
ta’sir ko’rsatmaydi [3, 273].
Ushbu maqolaning maqsadi salomlashish xulq-atvorini qoraqalpoq va ingliz
tillarida adresatning gapiruvchi xulq-atvoriga ta’siri va salomlashuvchining jinsi nuqtai
nazaridan o’rganish edi. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, qoraqalpoq tilida ham,
ingliz tilida ham ayollar salomlashish xulq-atvorini adresatga qarab moslashtiradilar.
Salomlashish xatti-harakatining rasmiyligi salomlashuvchi va qabul qiluvchi o’rtasidagi
ijtimoiy (oilaviy) maqom va ijtimoiy masofaga bog’liq. Shu bilan birga, qoraqalpoq tilida
ayollarning og’zaki salomlashish ifodalari murojaat qiluvchiga qarab farqlanadi. Holbuki,
ingliz tilida bu farq unchalik muhim emas. Qoraqalpoq tilidagi badiiy matnlarni o’rganish
jarayonida ayollarning og’zaki bo’lmagan salomlashish xulq-atvori odatda bir-biridan
farq qilishi, ya’ni ular salomlashishda o’zlarining xatti-harakatlarida ko’proq rang-barang
ekanligi aniqlandi. Qoraqalpoq tilida ham, ingliz tilida ham jinsidan qat’i nazar, yoshi
kichik yoki ijtimoiy mavqei past bo’lgan shaxs birinchi bo’lib salomlashadi. Qoraqalpoq
tilida salomlashish harakatidan keyin qabul qiluvchi tilak harakatini bajarishi mumkin.
Ingliz tilida bunday tendentsiya kuzatilmadi. Ushbu maqola kichik namunadagi badiiy
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
250
matnlar asosida tuzilgan bo’lsa-da, natijalar shuni ko’rsatadiki, adresat ham qoraqalpoq,
ham ingliz tilida salomlashishda ayollarning salomlashish xulq-atvorida katta rol
o’ynaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Almegren, R. (2017). Speech act of greeting for American native speakers of
English and Saudi native speakers of Arabic: A comparative study. International Journal
of
Applied
linguistics
&
English
Literature,
6(7),
243-260.
http://dx.doi.org/10.7575/aiac.ijalel.v.6n.7p.243
2.
Al-Shehri, A. (2008). Gender differences in the greeting rituals of the Saudis in
America. The Journal of Education College, 19(77), 1-19.
3.
Assylbek Kairatbekovich Meiirbekov, Bauyrzhan Koshkinbaevich Elikbayev,
Akylbek Kairatbekovich Meirbekov, Bek Almasbekovich Temirbaev (2015)
Sociolinguistic Aspects of the Speech Act of Greeting in the Kazakh and English
Languages. Mediterranean Journal of Social Sciences MCSER Publishing, Rome-Italy
4.
Baxter, J. (2011). Gender. In J. Simpson (Ed.), The Routledge handbook of
applied linguistics (pp. 331-343). New York, NY: Routledge.
5.
Goffman, E. (1971). Relations in Public. New York: Basic Books.
6.
Holmes, J. (2013). An introduction to sociolinguistics (4th ed.). New York, NY:
Routledge.
7.
Jibreen, M.K. The Speech Act of Greeting A Theoretical Reading. Journal of
Kerbala University, 8(1), 1-25.
8.
Searle, J. R. (1969). Speech Acts. Cambridge: Cambridge University Press
9.
Wardhaugh, R. (2006). An introduction to sociolinguistics (5th ed.). Blackwell
Publishing Ltd.
10.
Yoosefvand, A., & Rasekh, A. E. (2014). Gender differences in the expression of
gratitude by Persian speakers. Journal of Applied Linguistics and Language Research,
1(1), 100-117.
11.
Кенесбай Рахманов «Жаралы журеклер» трагедия. – Ташкент, 1977.
12.
Stephany Meyer (2005) “Twilight”, United States: Little, Brown and Company
