XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
258
TOPONIM KOMPONENTLI INGLIS FRAZEOLOGIYALÍQ BIRLIKLERINIŃ
LINGVOMÁDENIY TIYKARLARÍ
Urazimbetova G.K.
Nókis, Ózbekstan
Awdarma teoriyasɪ hám ámeliyati kafedrasi stajer-oqitiwshɪsɪ
Berdaq atɪndaǵɪ Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Annotaciya:
Тоponim komponentli frazeologiyaliq birlikler, olardi anıqlaw,
xarakteristikalaw, kontekstag’i konnotaciyasi menen uyqas kelmewi mumkinligin
aniqlawg’a járdem beredi. Frazeologiyaliq birliklerdiń ózgeriwi olardıń semantikasini
keńeytiwge, miynettiń syujet sızıǵı hám obrazlı sistemasına kiriwine járdem beredi. Ingliz
toponimik frazeologiyaliq birlikleri kórkem kontekstte tekǵana kórkem ádebiyatqa
baylanıslı miynettiń ekstralingvistik fonın sáwlelendiredi ha’m avtordıń arnawlı bir
xarakter, hádiyse yamasa jaǵdayǵa bahasin aniqlap beredi
Gilt sózler:
toponim, frazeologiyaliq birlikler, konnotaciya, idioma, komponent, frazema,
ekstralingvistik, toponim komponentli.
Til adamlardıń baylanıs quralı bolıp, social hám milliy hádiyse bolıp tabıladı. Bir
tárepden, ol insannıń dúnyanı biliw quralı hám individual jáne social tájiriybeler bazası
bolsa, ekinshi tárepden, ol dúńyaǵa kózqarastı sáwlelendiredi, milliy ózgeshelikti ańlatadı
hám etnik hám materiallıq qádiriyatlardı saqlaydı.Sol munasábet menen sońǵı waqitlarda
kópshilik filologlar til hám mádeniyat óz-ara tásiri mashqalasın úyrenip atır.
Milliy oylaw logikanin’ - jámáátlik hám individual – lingvoma’deniy áhmiyetke
iye bolǵan lingvistik birlikler arqalı túsiniw múmkin. Bul túrdegi birliklerge birinshi
náwbette frazeologiyaliq birlikler - milliy-materiallıq ózgeshelikke iye til birlikleri
kiredi.Ingliz tilindegi frazeologiyaliq birliklerdiń lingvistik hám materiallıq ayriqsha
qásiyetlerin úyreniwge arnalǵan bolıp, olar quramına toponimik komponentler kiredi.
Тоponimik komponentli frazeologiyaliq birlikler avtor pikirin anıqlaw ańlatıwǵa,
personajlar yamasa jaǵdaynı anıqlaw xarakteristikalawǵa járdem beredi. Usınıń menen
birge, frazeologiyaliq birliktiń ulıwma qabıl etilgen konnotatsiyasi avtor kontekstindegi
málim birlik konnotatsiyasi menen uyqas kelmewi múmkin. Sonıń menen birge, bunday
frazeologiyaliq birlikler ózgertiliwi múmkinligin aytıp ótdik. Frazeologiyaliq birliklerdiń
ózgeriwi olardıń semantikasini keńeytiwge, miynettiń syujet sızıǵı hám obrazlı
sistemasına kiriwine járdem beredi.
Inglis toponimik frazeologiyaliq birlikleri kórkem kontekstte tekǵana kórkem
ádebiyatqa baylanıslı miynettiń ekstralingvistik fonın sáwlelendiredi, bálki avtordıń
arnawlı bir xarakter, hádiyse yamasa jaǵdayǵa bahasini da beredi. Bunnan tısqarı, olar
kontekstti hár qıylı sezim-sezimler menen toldıradılar, olardıń tasıwshıları da
qaharmanlardıń ózi, de olardıń avtorı bolıwı múmkin. Hátte aytıw múmkin, toponimik
frazeologiyaliq birlik mazmunınıń ayriqsha emotsional mazmunı kontekst menen
belgilenedi.
Hár bir xalıqtıń tilinde sóylewde sóz sıyaqlı tákirarlanatuǵın, baylanıs yamasa
tekst jazıw processinde jaratılmaytuǵın turaqlı obrazlı sóz dizbekler bar. Bunday turaqlı
so’z dizbekler frazeologiyaliq birlikler dep ataladi.
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
259
«Sóylewde
tákirarlanatuǵın,
muwapıqlastırıwshı
yamasa
boysınıwshı
(nopredikativ yamasa predikativ xarakterdegi) sóz dizbekler tiykarında modellestirilgen,
pútin (yamasa azraq, bólektin’ pútini) mániske iye hám sóz menen birlestirilgen sóz
dizbegi» [Jukov 2006 : 6].
Frazeologiyaliq birlik óziniń kelip shıǵıwına kóre haqıyqatlıq faktining sub’ektiv-
metaforik sawleliniwin tákirarlaytuǵın sóylew jaǵdayınıń jemisi bolıp tabıladı.
Frazeologiyaliq birikpeler tildiń múlki bolıp, leksik quramına bólek sózler menen birge
kirip, málim bir tildi inventarizatsiya qiladi. Olar sóylewde tayın birlikler retinde
isletiledi yagniy til sóylewde tákirarlanadı, lekin erkin birikpeler dep atalatuǵın
jaǵdaylarda bolǵanı sıyaqlı qayta sho’lkemlestirilmeydi. [Zamanagóy orıs tili 2002: 361].
Frazeologiyaliq sóz dizbegin sózlerdiń erkin birikpesinen ajıratıp turatuǵın hám
usınıń menen birge sózge jaqınlastiratug’in tiykarǵı ózgesheligi onıń tákirarlanıwı bolıp
tabıladı, bul bolsa «turli dárejedegi quramalılıqtaǵı lingvistik birliklerdiń sóylewde
úzliksiz tákirarlanıwın, yaǵnıy hár túrlı sapalı qáliplesiwlerdi ańlatadı.» [Jukov 2006: 6].
Bul frazeologiyaliq birliklerge tán bolǵan basqa barlıq ayrıqshalıqlardı, birinshi
náwbette, quramı hám dúzilisindegi turaqlılıqtı hám mánis pútinligin túsindirip beretuǵın
tákirarlanıw ózgesheligi bolıp tabıladı.
Turaqlılıq degende komponentlerdiń ólshewi, mánis birligi dárejesi hám
ajıralmaytuǵınlıǵı túsiniledi. V.P. Jukovtiń sózlerine kóre turaqlılıq « idiomatiklik penen
tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Erkin qollanǵan sózler hám frazeologiyaliq birliktiń tiyisli
komponentleri ortasındaǵı semantik ayırmashılıq ólshewi qanshellilik turaqli bolsa,
bunday sóz dizbegi sonshalıq idiomatik boladı”
Frazeologiyaliq birlik de pútin mániske iye bolıp, onı strukturalıq bólimlerdiń
mánisinen alıw qıyın yamasa imkansiz bolǵan mánis retinde túsiniw kerek. Mısalı, ingliz
frazeologiyaliq birligi give
smb the edge of one’s tongue
(“birewge keskin sóylew,
eskertiw beriw”) shet til sózleri járdeminde anıqlama beriledi. V. P. Jukov kóz qarasınan
semantik pútinlik - bul frazeologiyaliq birliktiń ishki semantik birligi bolıp, na’tiyjede
komponentler tárepinen óz leksik mánisin tolıq yamasa bo’leginin’ joytıwına alıp keledi»
[Jukov 2006: 8].
Sonı atap ótiw kerek, « frazeologik birlik» termini yamasa « frazeologizm»
yag’niy rus filologları tárepinen qollanıladı. Shet el lingvistikasinda “idioma”
(ideoma)termini kirip kelgen. Idioma termini XX ásir ortalarında ingliz leksikografi L. P.
Smit ta’repinen izertlengen. Bul izertlewshi odan frazeologik birliklerdi belgilew ushın
paydalanǵan.»Bul grammatika qaǵıydaların yamasa logika nızamların buzatuǵın sóylew
anomaliyalari» [Smit 1959: 10].
N.N. Amosova, sonıń menen birge, frazeologiyaliq birliklerdiń eki túrin
frazemalarni hám idiomalarni ajratadı. Frazemalar - strukturalıq bólimlerden birewiniń
frazeologiyaliq tárepten baylanıslı mánisi menen turaqlı kontekst birlikleri. Mısalı,
cold
weapon
(« suwıq qural»),
dog’s life
(« qıyın turmıs»). Idiomalar, sóz dizbegilerden
ayrıqsha bolıp esaplanıw, pútkilley qayta oylanǵan shaxslar bolıp tabıladı. Mısal ushın,
to
fall by the wayside
(«oyınnan shıǵıw»),
cut and dried
(«juwmaqlawshı hám qaytarıp
bolmaydıgan») [Amosova 1963].
Juwmaqlastirip aytatin bolsaq maqalada frazeologiyaliq birliklerdin’ teoriyaliq
a’meliy ta’repleri ko’rsetilgen. Toponimik frazeologiyada bul frazeologik birlik
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
260
quramında “sapa ózgerislerine ushırasıp, jańa mánini payda etiwshi, sol arqalı
frazeologik birliklerdiń milliy korinisin arttiriwshi” toponimik komponent esaplanadı.
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR DIZIMI:
1.
Амосова H.H. Основы английской фразеологии. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1963. –
208 с.
2.
Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. – М.: Просвещение,
1978. – 160 с.
3.
Жуков В.П., Жуков А.В. Русская фразеология. – М.: Высшая школа, 2006. –
408 с.
4.
Жучкевич В.А. Общая топонимика. – Минск: Высшая школа, 1980. – 288 с.
5.
Смит Л.П. Фразеология английского языка. - М, Учпедгиз: 1959. – 208 c.
6.
Seytniyazova, G., & Atashova, F. (2022). THE CATEGORY OF PLURALITY IN
RUSSIAN AND ENGLISH LANGUAGES. Educational Research in Universal Sciences,
1(1), 74–78. Retrieved from http://erus.uz/index.php/er/article/view/477
7.
Садуллаева А., Сейтянов Ж. Differences of application of the concept»
muhabbat/love» in poetry genre //Ренессанс в парадигме новаций образования и
технологий в XXI веке. – 2022. – №. 1. – С. 89-91.
8.
Atashova F. D., Seytniyazova G. M. DEVELOPING COMMUNICATIVE
COMPETENCE
OF
ESP
LEARNERS
ESP
ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ
КОММУНИКАТИВ
КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
//Mental
Enlightenment Scientific-Methodological Journal. – 2022. – Т. 2022. – №. 2. – С. 38-50.
9.
Feruza A., Dilbar P., Firuza D. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF
THEORETICAL AND APPLIED SCIENCES. – 2021.
10.
Atashova F. D., Konisov G. U. THE CONCEPT OF COMPETENCE
APPROACH IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGE ЧЕТ ТИЛИНИ
ЎҚИТИШДА
КОМПЕТЕНЦИЯ
ЁНДАШУВИ
ТУШУНЧАСИ
//Mental
Enlightenment Scientific-Methodological Journal. – 2022. – Т. 2022. – №. 2. – С. 24-37.
