XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
335
KOMPONENTLI YONDASHUV ASOSIDA BO’LAJAK TEXNOLOGIK TA’LIM
O’QITUVCHILARINING KASBIY KOMPETENSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH
Kutlimuradov K.A.
Nukus, O‘zbekiston
Ajiniyoz nomidagi Nukus DPI
Aniq va tabiiy fanlarni masofadan o’qitish kafedrasi
katta o’qituvchisi, (PhD)
e-mail:
karamaddin_kutlimuradov@mail.ru
+ 99891-374-81-81
Annotatsiya
Maqolada Respublikamizda ta’lim tizimini takomillashtirish, bu borada
ta’lim oluvchilarning kompetentsiyalari, ta’limda, jumladan texnologik ta’limda
kompetentli yondashuv ta’lim sifatini oshirish omili ekanligi masalalari yoritilgan.
Abstract.
The article discusses the issues of improving the education system in our
republic, and also that a competent approach to education, including technological
education, is a factor in improving the quality of education.
Kalit so’zlar:
Kompetentsiya, kompitentlik, kompetentli yondashuv, texnika va
texnologiyalarning modernizatsiyalashuvi, ilm va fanning jadal taraqqiyoti.
Key words.
Competence, competence, competence approach, modernization
of equipment
and technologies, rapid development of science and technology.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 21-iyundagi PQ-289-sonli
“Pedagogik ta’lim sifatini oshirish va pedagog kadrlar tayyorlovchi oliy ta’lim
muassasalari faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorining 2-
a bandida 2022-2023-o’quv yilidan boshlab ta’lim dasturlarining o’zaro uyg’unligi va
uzluksizligini ta’minlash maqsadida pedagog kadrlar tayyorlovchi oliy ta’lim
muassasalarining ta’lim dasturlarini xorijiy mutaxassislar bilan hamkorlikda qayta ko’rib
chiqish va ularni milliy malaka ramkasi, ta’limni xalqaro standart klassifikatori (MSKO-
2011) va xalqaro baholash dasturlari (PISA, TIMSS, PIRLS, TALIS) talablariga,
pedagog kadrlar tayyorlovchi oliy ta’lim muassasalari o’rtasida akademik mobillikni
yo’lga qo’yish uchun ularning o’quv rejalari va ta’lim dasturlarini bir-biriga
muvofiqlashtish tartibini joriy qilish ko’rsatilgan.
Respublikamizda ta’lim tizimini takomillashtirish orqali har tomonlama yetuk,
barkamol, mustaqil fikrlashga qodir, irodali, faol va tashabbuskor kadrlarni tayyorlashga
katta e’tibor berilmoqda. Hozirgi davrda ishlab chiqarishda texnika va texnologiyalarning
modernizatsiyalashayotganligi, ilm va fanning jadal taraqqiyoti mutaxassis kadrlardan
o’z bilimlarini mustaqil va muntazam ravishda chuqurlashtirib, yangilab, to’ldirib va
kengaytirib borishni talab etadi. Chunki globallashuv sari borayotgan hozirgi dunyoda
xalqaro raqobat jarayoni shartlariga tez moslashuvchan hamda mamlakatning
muvaffaqiyatli va barqaror rivojlanishiga o’z hissasini qo’sha oladigan mutaxassislarni
tayyorlash ta’lim tizimining asosiy maqsadi hisoblanadi.
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
336
Ushbu qarorda belgilangan ko’rsatmalarni amalga oshirish pedagogika
yo’nalishidagi oliy ta’lim muassasalari zimmasiga yuklatilgan bo’lib, ular pedagogika
ta’lim yo’nalishlarining malaka talablari, o’quv rejasi va o’quv dasturlarini TOP-1000 lik
ro’yxatidagi yetakchi oliy ta’lim muassasalarini chuqur tahlil qilgan holda ishlab
chiqishlari kerak bo’ladi.
Pedagogika oliy ta’lim tasnifida 5112100-Texnologik ta’lim yo’nalishi gumanitar
soha tarkibidagi ta’lim yo’nalishi hisoblanadi. Texnologik ta’lim yo’nalishi umumta’lim
fani bo’lganligi uchun 2020-2021-o’quv yilidan boshlab o’qish mazkur ta’lim yo’nalishi
bo’yicha bakalavriat uch yil, magistratura bir yil etib belgilangan. Shuni ta’kidlash joizki,
umumiy o’rta ta’lim tizimida texnologiya fani amaliy fan hisoblanadi. Shuning uchun
ham mazkur fan o’qituvchilaridan chuqur bilim, katta ko’nikma va yuksak malaka talab
etiladi.
O’quv
rejaning
3.00-ixtisosolik
fanlar
blokiga
kiruvchi
3.05-Xalq
hunarmandchiligi va badiiy loyihalash fani o’quv rejada o’tilishi 5-semestrda belgilanib,
jami fanga 148 soat ajratilgan bo’lsa, shundan ma’ruza mashg’ulotiga 36 soat, amaliy
mashg’ulotga 40 soat, mustaqil ta’lim mashg’ulotiga 72 soat ko’rsatilgan. Fanni
“texnologiya”, “dizayn” va “servis xizmati” yo’nalishlariga bo’lib o’qitilishi o’quv rejada
ko’rsatilib o’tilgan.
“3.05-Xalq hunarmandchiligi va badiiy loyihalash” fanining o’quv dasturi
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2019-yil 4-oktabrdagi
822-sonli buyrug’i asosida ishlab chiqilgan. Mazkur dastur 6 qism, 3 ta moduldan tashkil
topgan bo’lib, uning qismlari quyidagicha:
O’quv fanning dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limidagi o’rni
O’quv fanning maqsadi va vazifasi
Asosiy qism (ma’ruza mashg’ulotlari)
Amaliy mashg’ulotlar bo’yicha ko’rsatma va tavsiyalar
Mustaqil ta’limni tashkil etish shakli va mazmuni
Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbalari
Fanni o’zlashtirishda talabalar asosan:
- xalq hunarmandchiligi haqida umumiy tushunchalar, milliy hunarmandchilik
asoslari, turli xalqlar hunarmandchiligi turlari to’g’risida bilimga ega bo’lishi;
- milliy xalq hunarmandchiligi turlari, kashtachilik tarixi, foydalaniladigan
materiallar, asbob uskunalar, kashta tikish texnologiyasi; zardo’zlik tarixi,
foydalaniladigan materiallar, asbob uskunalar, zardo’zlik tikish usullari va texnologiyasi;
do’ppichilik tarixi va taraqqiyoti, o’lchov olish va andoza tayyorlash, foydalaniladigan
materiallar, asbob uskunalar, do’ppi tikish usullari va chilangarlik texnologiyasi,
pichoqchilik texnologiyasi, sandiqdo’zlik texnologiyasi, naqqoshlik texnologiyasi,
ganchkorlik texnologiyasi, zargarlik texnologiyasini bilishi, malaka hosil qilishi va
amalda qo’llay olishi;
- xalq hunarmandchiligi usulida buyum tayyorlash, uni zamonaviy dizayn talablari
bilan uyg’unlashtirish, zarur materiallar tanlash, tikuv buyumlarini zamonaviy dizayn
asosida mustaqil tayyorlash, kerakli asbob uskunalardan foydalanish;
- dizayn va badiiy loyihalashning hayotdagi va bo’lajak texnologik ta’lim
o’qituvchisining kasbiy faoliyatidagi ahamiyati, buyumlarni badiiy loyihalash metodlari,
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
337
belgi va ramzlar, sanoat grafikasi asoslari, hajmli maket tayyorlash asoslari bo’yicha
ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak.
Dasturning asosiy qismidagi ma’ruza, amaliy va mustaqil ta’lim
mashg’ulotlarining mavzulari 1-jadvalda keltirilgan.
Namunaviy fan dasturdagi ma’ruza mavzulari
1-jadval
№
Mavzularning nomi
1
O’zbek milliy xalq hunarmandchiligi san’ati haqida umumiy ma’lumot
2
O’zbek milliy xalq hunarmandchiligi turlari
3
O’zbek milliy hunarmandchiligi maktablari
4
Naqqoshlik san’ati
5
Ganchkorlik san’ati
6
Yog’och o’ymakorligi san’ati
7
Kulolchilik san’ati
8
Zargarlik san’ati
9
Kandakorlik san’ati
10
Me’morchilik san’ati
11
Pichoqchilik san’ati
12
Miniatyura san’ati
13
Grafik dizayn
14
Shriftlarga qo’yiladigan funksional talablar
15
Shrift yozuvlarini rangda bajarish texnologiyasi
16
Belgi va ramzlar
17
Badiiy loyihalash
18
Kompozitsiya
19
Badiiy loyihalashda kombinatorika
20
Rangshunoslik asoslari
21
Qo’lda va mashinada kashta tikish turlari haqida umumiy ma’lumot
22
Kiyimlarni kashta bilan bezash usullari
23
Buyumlarni bezash tartibi
24
Oshxona buyumlarini bezash usullari
25
Do’ppi tikish texnologiyasi
26
Quroqchilik texnikasi
27
Gazlama qoldiqlari bilan ishlash (Applikatsiya)
28
Zardo’zlik haqida
29
Tikuv buyumlarini zardo’zlik usuli bilan bezash
30
To’qimachilik va kashtachilik san’ati
31
Gilam to’qish san’ati
32
Savat to’qish san’ati
Tadqiqot ishini olib borish jarayonida ushbu mavzular bo’yicha 1-jadvalga asosan
texnologiya va dizayn yo’nalishi bo’yicha ishchi fan dasturi ishlab chiqildi
Ishchi fan dasturdagi ma’ruza mavzulari
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
338
2-jadval
№
Mavzularning nomi
1
Kirish. Qoraqalpoq naqshilik hunarining rivojlanish tarixi
2
Qoraqalpoq naqshlarining o’ziga xos xossasi. Buyumlarda qo’llanilishi
3
Qoraqalpoq milliy naqshlarining materiallari va ishlash texnikasi
4
Qoraqalpoq milliy naqshlarining turlari naqsh nomlari
5
Zoomorfli naqshlar (hayvonot, qushlar va hakozo)
6
Qoraqalpoq milliy naqshlarida geometrik shaklga ega naqsh turlari va
nomlari
7
Kulolchilik hunari
8
Quraq qurash hunari
9
Qoraqalpoq milliy kiyimlari.
10
To’qimachilik va boshqada ayrim kasblar
11
Qur to’qish. Gilamchilik
12
Namat bosish va chiy to’qish hunari
13
Zargarlik hunari
14
Temir ustachiligi va cho’yan quyish kasbi
15
Teridan narsa ishlash hunari
16
Rudalarchilik va Etikdo’zlik
17
Yog’och ustachiligi
18
Yog’ochsozlik hunarida foydalanadigan asboblar va materiallar
19
Qora uyning tuzilishi va bezalishi
20
Kulolchilik
5112100-Texnologik ta’lim yo’nalishi talabalariga 3.05-Xalq hunarmandchiligi va
badiiy loyihalash fanini o’qitish jarayonida bo’lajak texnologik ta’lim o’qituvchilariga
nazariy, amaliy va mustaqil ta’lim mashg’ulotlarining har bir mavzusini Qoraqalpoq
milliy qadriyatlari vositasida o’qitish mumkin. Milliy qadriyatlarni talabalar mukammal
o’rgansa ularda quyidagilar hislatlar shakllanadi:
- o’z tarixini bilish;
- o’zgalar mehnatini qadrlash;
- milliylikni ulug’lash;
- hunar o’rganish va mehnat ko’nikmalari paydo bo’ladi.
Hunarni o’rganish natijasida qo’shimcha daromat topish bo’yicha tadbirkorlik
ko’nikmalari shaklanadi.
Hozirgi davrda oliy ta’lim muassasalarida texnologik ta’lim yo’nalishi talabalarini
xalq hunarmandchiligiga oid sohalarni o’rgatish, bilim, ko’nikma va malakaga ega
bo’lishlari uchun amaliy ishlarni o’qitish rejaga kiritildi. Bu reja bilan bo’lajak
texnologik ta’limi o’qituvchilariga yog’och o’ymokorligi, metallarga naqshlar o’yish,
kashtachilik, qora uy qurish, soz asboblarini ishlash, gilam to’qish, kigiz bosish va
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
339
hakozalar shakllantirildi. Bu qoraqalpoq milliy hunarmandchiligiga oid buyumlarini ichki
va dunyo bozoriga olib chiqishga yo’l ochilishiga zamin yaratiladi.
Bo’lajak texnologik ta’lim o’qituvchilariga qoraqalpoq milliy hunarmandchilik
sirlarini o’rgatishdan maqsad ularda badiiy tasavvur hosil qilish, fikrlashni shakllantirish
va shu tariqa ongni o’stirishdan iborat. Mavzuning ustuvorligi hozirgi vaqtda
Qoraqalpog’iston Respublikasi sharoitida xalq hunarmandchiligi ustalari ko’p emas.
Shuning uchun bu sohani o’rgatish, rivojlantirish muhim hisoblanadi.
Tadqiqot ishimizda bo’lajak texnologik ta’lim o’qituvchilarida kasbiy
kompetensiyalarini milliy qadriyatlar asosida rivojlantirishda hunarmandchilikka oid
tushunchalarga e’tibor qaratildi. Hunarmandchilik, milliy hunarmandchilik va xalq
hunarmandchiligining mavjud ta’riflari 3-jadvalda keltirildi.
3-jadval
Milliy qadriyatlar va xalq hunarmandchiligiga oid keltirilgan atamalar va
ta’riflari
/r
Atama
Atamaning ta’rifi
1.
Hunarmandchilik
Milliy-an’anaviy, mayda tovar ishlab chiqarish, oddiy
mehnat qurollari yordamida yakka tartibda va qo’l mehnatiga
asoslangan sanoat turi: shunday mahsulotlar tayyorlanadigan
kasblarning umumiy nomi [1].
2.
Xalq
hunarmandchiligi
Aynan bir hududda millatidan qat’iy nazar, o’sha har bir
xalqning kundalik ehtiyoji uchun xizmat qiladigan qo’lda ishlov
berish yo’li bilan tayyorlangan buyumlar majmui tushuniladi [2].
3.
Milliy
hunarmandchilik
Aynan bir millatga taaluqli bo’lgan hunarmandchilik
hisoblanib, unda ushbu millatning madaniyati va ma’naviyati aks
etib, hunarmandchilikning qadimiy turlari, badiiy ishlovi, qo’l
mehnati bichimlari bilan farq qiladigan hunarmandchilik turi [3].
4.
Qadriyatlar
til, madaniyat, tarixi, urf-odatlar, an’analar, moddiy va
ma’naviy boyliklar
5.
Milliy
qadriyatlar
Milliy qadriyatlar – muayyan bir millat, elat va xalq hayoti,
turmush tarzi, ularning o’tmishi, kelajagi va yashayotgan ijtimoiy
muhiti bilan bog’liq.
6.
Moddiy va
ma’naviy
qadriyatlar
har bir jamiyat, millat, xalq o’z kelajagi, kelgusi avlodlarini
yuksak ma’naviyatli, ilmli va eng asosiysi, baxtli bo’lishlari uchun
kurashadi. Shuning uchun moddiy va ma’naviy qadriyatlarni
rivojlantirish hozirgi kunda dolzarb masalasi hisoblanadi.
7.
Ta’limiy
qadriyatlar
O’qituvchi va talabalarning maqsadlari bilim, ko’nikma,
fazilatlar, uslubiy (uslubiy, tashkiliy shakllar, moddiy-texnik
ta’minot) o’qituvchi va talabalar faoliyatining turlari va shakllari
mavjud.
Shuning uchun oliy ta’lim muassasalari talabalarida xalq hunarmandchiligiga oid
buyumlar tayyorlashda, amaliy mashg’ulotlar orqali rivojlantirish, ularni zarur jihozlar,
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
340
asbob-uskunalar, kerakli xomashyo materiallari, qo’llanmalar bilan ta’minlashga jiddiy
e’tibor berish zarur.
Hunarmandchilik milliy-an’anaviy mayda tovar ishlab chiqarish, oddiy mehnat
qurollari yordamida yakka tartibda va qo’l mehnatiga asoslangan sanoat turi: shunday
mahsulotlar tayyorlanadigan kasblarning umumiy nomi. Hunarmandchilik yirik sanoat
ishlab chiqarishi vujudga keligandan so’ng ham xalq xo’jaligida xizmat qilmoqda.
Xalq hunarmandchiligi moddiy madaniyatimizning qadimiy muhim turlaridan
hisoblanadi. Ammo tasviriy va amaliy san’at, yasalgan buyumlarga badiiy ishlov berish
jarayonining o’ziga xosligi, yo’llarini, xususiyatlarini, o’xshashliklarini va qolaversa, bir-
biridan farqlarini ajratish muhimdir [4].
Kompetentlik bo’lajak o’qituvchining shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega kasbiy
faoliyatni amalga oshirishi uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni egallashi
hamda ularni kasbiy faoliyatda qo’llay olishini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan xolda
“kompetentlik”, jumladan “Texnologiya o’qituvchisining kompitentligi” tushunchasining
mohiyati u quyidagi ikki ko’rinishda namoyon bo’ladi:
- Texnologiya o’qituvchisining kompitentligi–Texnologiya o’qituvchisining
shaxsiy sifatlari to’plami;
- Texnologiya o’qituvchisining kasbiy faoliyati (sohasi) ning asosiy talablari
ko’rinishida.
Kompetentlik talaba tomonidan alohida bilim va malakalar egallanishini emas,
balki har bir mustaqil yo’nalish bo’yicha integrativ bilimlar va harakatlarning
o’zlashtirilishini nazarda tutadi. Shuningdek, bitiruvchilarning kasbiy tayyorgarligi
darajasiga qo’yiluvchi talablar nuqtai nazaridan kompetentlik talabalarning muayyan
vaziyatlarda bilim, malaka va faoliyat usullari to’plamini maqsadga muvofiq qo’llash
qobiliyatini anglatadi.
Shu nuqtaiy nazardan Texnologik ta’limda kompetentli yondashuv ta’lim sifatini
oshirish-rakobotbardosh Texnologiya o’qituvchisini tayyorlash omili xisoblanadi.
Xilosa:
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2020-
yil 14-avgustdagi 418-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan 5112100-Texnologik ta’lim
bakalavriat ta’lim yo’nalishining malaka talablari asosida bo’lajak texnologik ta’lim
o’qituvchilariga qo’yiladigan talablar, kasbiy faoliyatining obyektlari, kasbiy
faoliyatlarining turlari, kasbiy kompetensiyalari aniqlandi.
Bo’lajak texnologik ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetensiyalarini
rivojlantirishda milliy qadriyatlarning o’rni va ahamiyati, shuningdek, qadriyatlar va
ularning turlari, qadriyatlarning rivojlanish piramidasi, hayotiy qadriyatlar, talabaning
shaxsiy faoliyati, talabalarda milliy qadriyatlarga oid tushunchalarni rivojlantirishning
ijtimoiy-pedagogik mexanizmi yoritib berildi.
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
341
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Qodirov
B.E.
Elektron
axbopot
ta’lim
muhitida
o’quvchilarning
hunarmandchilikka oid tayanch kompetensiyalarini rivojlantirish metodikasi: – Tepmiz:
2021. – 142 b.
2.
Bulatov C.C. O’zbek xalq amaliy bezak san’ati. – T.: Mehnat, 1991. –384 b.
3.
Mukumova F.X. O’quvchilarning milliy hunarmandchilikka oid kreativ
qobiliyatlarini rivojlantirish texnologiyalari: PhD dok.dis. –Termiz, 2021. – 129 b.
4.
Jamoliddinova O.P. Katta bog’cha yoshidagi bolalarga xalq hunarmandchiligi
vositasida mehnatsevarlikka tarbiyalash. Ped. fan. nomz. … diss. – T., 1997. – 136 b.
5.
Shomirzaev M.X. Milliy hunarmandchilikning shakllanishi va spektpial-variativ
rivojlanishida fanlar integratsiyasi. – Toshkent: Tafakkur, 2020. – 164 b.
6.
Shomirzaev M.X. O’zbek milliy hunarmandchiligining shakllanish genezisi va
rivojlanish texnologiyasi. O’quv-uslubiy qo’llanma. –T.: Yangi nashr, 2016. – 88 b.
7.
Sharipov Sh.S., Muslimov N.A Texnik ijodkorlik va dizayn. O’quv qo’llanma. –
Toshkent, 2007.
8.
Shodiev N.Sh. Studentlarga o’quvchilarni kasb tanlashga yo’llashni o’rgatish. –
Toshkent: O’qituvchi, 1987. – 232 b.
9.
Ximmataliev D.O. Kasbiy faoliyatga tayyorganlik diagnostika qilishda pedagogik
va texnik bilimlar integratsiyasi. Monografiya. – T.: O’zbekiston, 2018. – 168 b.
10.
Tohirov O’.O. va boshqalar. Texnologiya 8-sinf o’quvchilari uchun darslik. –
Toshkent: Ilm Ziyo, 2019. –155 b.
