Noyabr, 2025-Yil
12
PEDAGOGIKA NAZARIYASI VA PEDAGOGIK TAʼLIMOTLAR TARIXI
Kurbanbaeva Jarqinay
2-son Nukus Abu Ali ibn Sino nomidagi
“Jamoat salomatligi texnikumi” psixologi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17525923
Annotatsiya
. Ushbu maqolada pedagogika fanining shakllanishi, uning nazariy asoslari,
tarixiy rivojlanish bosqichlari, shuningdek, buyuk pedagog va mutafakkirlarning taʼlim-tarbiya
haqidagi qarashlari tahlil qilinadi. Shuningdek, zamonaviy pedagogika nazariyalarining tarixiy
ildizlari va ularning bugungi taʼlim jarayonidagi ahamiyati yoritilgan.
Kalit so’zlar
: Pedagogika, nazariya, rivojlanish, tarix, tarbiya, bilim, asoslar, sivilizatsiya
Аннотация.
В данной статье анализируется становление педагогической науки, ее
теоретические основы, этапы исторического развития, а также взгляды великих
педагогов и мыслителей на образование и воспитание. Также освещены исторические
корни современных педагогических теорий и их значение в современном образовательном
процессе.
Ключевые слова:
Педагогика, теория, развитие, история, воспитание, знание,
основы, цивилизация
Abstract.
This article analyzes the formation of pedagogical science, its theoretical
foundations, stages of historical development, as well as the views of great pedagogues and
thinkers on education and upbringing. Also, the historical roots of modern pedagogical theories
and their significance in the modern educational process are highlighted.
Keywords:
Pedagogy, theory, development, history, upbringing, knowledge, foundations,
civilization.
Pedagogika — insonni har tomonlama shakllantirish, unga ijtimoiy hayot uchun zarur
bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalarni berish jarayonini o‘rganadigan fan hisoblanadi. Uning
nazariy asoslari qadimdan shakllanib kelgan bo‘lib, har bir tarixiy davr o‘zining ijtimoiy-iqtisodiy,
madaniy va ma’naviy sharoitiga mos pedagogik g‘oyalarni ilgari surgan. Pedagogika nazariyasi
taʼlim va tarbiyaning maqsadi, mazmuni, tamoyillari va metodlarini ilmiy asosda o‘rganadi [1.1].
1. Pedagogika nazariyasining shakllanishi
Pedagogika fani qadimgi sivilizatsiyalarda, xususan, Qadimgi Yunoniston, Misr va
Xitoyda shakllana boshlagan. Sokrat, Aflotun, Arastu kabi faylasuflar inson tarbiyasi, bilim berish
va axloqiy kamolot haqida dastlabki nazariy g‘oyalarni ilgari surganlar [2.1]. O‘rta asrlarda esa
ta’lim diniy yo‘nalishda bo‘lib, Avreliy Avgustin, Foma Akvinskiy singari mutafakkirlar tarbiyani
insonni maʼnaviy poklash vositasi deb bilganlar. Uyg‘onish davrida esa insonparvarlik g‘oyalari
kuchayib, Erazm Rotterdamskiy, M. Monten kabi allomalar inson shaxsini erkin rivojlantirishni
ilgari surganlar [3.2].
2. Yevropa pedagogikasining nazariy asoslari
XVII asrda Y.A. Komenskiyning “Didaktika buyuk kitobi” (“Didactica Magna”)
pedagogika tarixida burilish yasadi. U taʼlim jarayonini tizimli, bosqichli tashkil etish g‘oyasini
ilgari surdi. Komenskiy “tabiatga muvofiqlik” tamoyilini asoslab, taʼlimda bolalarning yosh va
individual xususiyatlarini inobatga olish zarurligini ko‘rsatdi [4.1]. XIX asrda K.D. Ushinskiy
Noyabr, 2025-Yil
13
“Inson tarbiya ob’ekti emas, balki sub’ekti” degan g‘oyani ilgari surdi. U pedagogikani mustaqil
fan sifatida qarab, shaxsning ijtimoiy muhitdagi shakllanishini tahlil qildi [5.3]. XX asrda esa Jon
Dyuining pragmatik pedagogikasi, A. Makarenkoning jamoada tarbiya nazariyasi, L.S.
Vygotskiyning sotsiokultural yondashuvi pedagogika fanining zamonaviy yo‘nalishlarini belgilab
berdi [6.2].
3. Oʻzbek pedagogik fikrining rivojlanishi
Oʻzbek pedagogikasining ildizlari xalq og‘zaki ijodi, qadimiy allomalar merosi — Ahmad
Donish, Alisher Navoiy, Bahouddin Naqshband qarashlarida namoyon bo‘lgan. XX asr boshlarida
Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov singari jadid
pedagoglari milliy maktab, ona tili, maʼnaviyat va vatanparvarlik tarbiyasi g‘oyalarini ilgari
surdilar. Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asari milliy pedagogika tarixining durdona
namunasi bo‘lib, unda insonparvarlik, milliy qadriyatlar va axloqiy poklik g‘oyalari ilgari surilgan
[7.4]. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida pedagogika fani ilmiy yondashuvlar,
innovatsion texnologiyalar va kompetensiyaga asoslangan taʼlim tizimi orqali rivojlanmoqda.
Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek:
“Taʼlim-tarbiya tizimini zamon talablariga mos isloh qilish — mamlakat kelajagini
belgilovchi eng muhim masaladir” [8.1].
4. Zamonaviy pedagogika nazariyalarining tarixiy ildizlari
Bugungi kunda keng qo‘llanilayotgan shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, konstruktivistik
yondashuv, kompetensiyaga asoslangan ta’lim kabi nazariyalar o‘z ildizlarini Komenskiy,
Ushinskiy va Avloniylarning g‘oyalaridan oladi. Ularning umumiy mohiyati — ta’limni inson
ehtiyojiga, mustaqil fikrlash va ijodkorlikni rivojlantirishga yo‘naltirishdir [9.2]. Shu bois,
pedagogika nazariyasi tarixni bilmasdan rivojlana olmaydi. Har bir yangi ta’lim konsepsiyasi —
o‘tgan avlodlarning ilmiy merosiga tayangan holda shakllanadi. Pedagogika nazariyasi va
pedagogik ta’limotlar tarixi — insoniyat tafakkurining eng qadimiy va muhim sohalaridan biridir.
Bu fan o‘z tarixida ko‘plab davrlarni bosib o‘tdi, biroq uning asosiy maqsadi — komil insonni
tarbiyalash g‘oyasi o‘zgarmay qoldi. Komenskiy, Ushinskiy, Dyui, Avloniy kabi buyuk
pedagoglarning merosi zamonaviy ta’lim tizimining ilmiy poydevorini tashkil etadi. Bugungi
kunda O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar aynan shu tarixiy
tajribalar bilan uyg‘unlashib, yangi pedagogik paradigmalarning shakllanishiga xizmat qilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Hasanboyev J., Xoliqberdiyev K. Pedagogika. – Toshkent: “Fan”, 2019.
2. Komenskiy Y.A. Buyuk didaktika. – Moskva: Pedagogika, 1982.
3. Erazm Rotterdamskiy. Pedagogik risolalar. – Amsterdam, 1965.
4. Ushinskiy K.D. Inson – tarbiya predmeti sifatida. – Moskva: Prosveshcheniye, 1974.
5. Dyui J. Demokratiya va ta’lim. – Nyu-York, 1916.
6. Vygotskiy L.S. O‘qitish va rivojlanish. – Moskva, 1991.
7. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992.
8. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2021.
9. Rajabov Q. Pedagogika nazariyasi va tarixi. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2020.
10. Karimov A.A. Zamonaviy ta’lim konsepsiyalari. – Toshkent: “Innovatsiya”, 2023.
