ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
179
PARA UZUNLIKKA SAKROVCHI QIZLARDA JISMONIY SIFATLARNING
SHAKLLANISHI VA ULARNI RIVOJLANTIRISH OMILLARI
Xolbekova D.N.
O‘zDJTSU dotsenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17535742
Annotatsiya.
Ushbu ilmiy ishda para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarning
shakllanishi va ularni rivojlantirish omillari tahlil qilingan. Tadqiqotning maqsadi — maxsus
jismoniy tayyorgarlik mashg‘ulotlari orqali sakrash texnikasini takomillashtirish hamda
chidamlilik, kuch, tezkorlik, muvofiqlashtirish va egiluvchanlik kabi asosiy jismoniy sifatlarni
rivojlantirish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Ish jarayonida sportchilarning individual
xususiyatlari, mashg‘ulot sharoitlari va psixologik tayyorgarlik darajasi hisobga olingan.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, to‘g‘ri rejalashtirilgan mashg‘ulot tizimi,
reabilitatsiya mashqlari va motivatsion omillar jismoniy sifatlarning shakllanishi va para
uzunlikka sakrash natijalarining yaxshilanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Mazkur ish para
sport turlari bilan shug‘ullanuvchi murabbiylar, o‘qituvchilar hamda sportchi qizlar uchun
amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan metodik tavsiyalarni o‘z ichiga oladi.
Kalit so‘zlar:
para uzunlikka sakrash, jismoniy sifatlar, kuch, tezkorlik, chidamlilik,
muvofiqlashtirish, mashg‘ulot metodikasi, rivojlantirish omillari.
Аннотация.
В данной научной работе анализируются факторы формирования
физических качеств и их развитие у прыгунов в длину с паралимпийцев.
Цель исследования - выявить пути совершенствования техники прыжков и
развития таких основных физических качеств, как выносливость, сила, скорость,
координация и гибкость посредством специальной физической подготовки. В процессе
работы учитывались индивидуальные особенности спортсменок, условия тренировок и
уровень психологической подготовки. Результаты исследования показали, что правильно
спланированная система тренировок, восстановительные упражнения и мотивационные
факторы оказывают существенное влияние на формирование физических качеств и
улучшение результатов в прыжках в длину с паралимпийцев. В данной работе
содержатся методические рекомендации, имеющие практическое значение для тренеров,
преподавателей и спортсменок, занимающихся паралимпийским спортом.
Ключевые слова:
прыжки в длину с паралимпийцами, физические качества, сила,
скорость, выносливость, координация, методика тренировки, факторы развития.
Annotation.
This research paper analyzes the factors that shape and develop physical
qualities in Paralympic long jumpers. The aim of the study was to identify ways to improve
jumping technique and develop key physical qualities such as endurance, strength, speed,
coordination, and flexibility through specialized physical training. The study took into account
the individual characteristics of the athletes, training conditions, and psychological
preparedness. The results showed that a properly planned training system, recovery exercises,
and motivational factors have a significant impact on the development of physical qualities and
improved performance in the Paralympic long jump. This paper provides methodological
recommendations of practical value for coaches, teachers, and athletes involved in Paralympic
sports.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
180
Key words:
Paralympic long jump, physical qualities, strength, speed, endurance,
coordination, training methods, development factors.
Bugungi kunda sport sohasida jismoniy tarbiya va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
masalalari alohida e’tibor markazida turibdi. Ayniqsa, nogironligi bo‘lgan sportchilar, jumladan,
para sportchilar orasida jismoniy sifatlarni rivojlantirish va ularning sport mahoratini oshirish
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Para uzunlikka sakrash turlari ham shunday sport
yo‘nalishlaridandirki, unda sportchi nafaqat texnik mahoratni, balki kuch, tezkorlik, chaqqonlik,
muvozanat va iroda kabi jismoniy hamda ruhiy sifatlarni yuqori darajada namoyon etadi.
Para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarning shakllanish jarayoni murakkab
bo‘lib, u fiziologik, psixologik va pedagogik omillar bilan chambarchas bog‘liq. Mazkur
sifatlarning to‘g‘ri shakllanishi sportchining harakat texnikasini takomillashtirish, natijalarni
yaxshilash hamda jarohatlar xavfini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, bu
jarayonni boshqarish va rivojlantirish uchun individual yondashuv, ilmiy asoslangan mashg‘ulot
tizimi hamda trener va sportchi o‘rtasidagi samarali hamkorlik zarurdir.
Ushbu maqolada para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarning shakllanish
xususiyatlari, ularni rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillar hamda amaliy mashg‘ulotlarda
qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalari para sportchilar
tayyorgarligini ilmiy asosda tashkil etish hamda ularning sportdagi yutuqlarini yanada oshirishga
xizmat qiladi.
Bugungi kunda sportning barcha turlarida, xususan, para sport yo‘nalishlarida jismoniy
tayyorgarlik va maxsus sifatlarni rivojlantirish masalasi alohida e’tibor markazida turibdi. Para
uzunlikka sakrash bilan shug‘ullanuvchi qizlarda jismoniy sifatlarning shakllanishi nafaqat sport
natijalarini yaxshilash, balki ularning umumiy sog‘lig‘ini mustahkamlash, harakat faolligini
oshirish va psixologik barqarorlikni ta’minlashda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston va jahon miqyosida para sport turlari, jumladan, para yengil
atletika jadal rivojlanmoqda. Bunda ayollar ishtirokining ortishi, ular uchun zarur sharoitlar
yaratilayotgani jismoniy sifatlarni ilmiy asosda shakllantirish va rivojlantirish metodikasini
takomillashtirishni taqozo etadi.
Para uzunlikka sakrovchi qizlarda kuch, tezlik, chaqqonlik, muvozanat va koordinatsiya
kabi jismoniy sifatlarni samarali rivojlantirish, ularning funksional imkoniyatlari va individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda mashg‘ulot jarayonini to‘g‘ri tashkil etish — zamonaviy
sport pedagogikasi oldidagi dolzarb masalalardan biridir.
Shuningdek, bu yo‘nalishdagi ilmiy izlanishlar hali yetarlicha chuqur o‘rganilmagan
bo‘lib, ayniqsa, para sportchilarning jinsiy, yosh va jismoniy xususiyatlarini inobatga olgan
maxsus tayyorlov tizimini ishlab chiqish zaruriyati mavjud. Shu bois, mazkur tadqiqot para
uzunlikka sakrovchi qizlarning jismoniy sifatlarini shakllantirish va rivojlantirish omillarini
o‘rganish orqali ularning sport natijalarini oshirish hamda ijtimoiy integratsiyasiga xizmat qiladi.
Asosiy qism. Para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarning ahamiyati
Para uzunlikka sakrovchi sportchilar, ayniqsa qizlar uchun jismoniy sifatlarning to‘g‘ri
shakllanishi sport natijalarini belgilovchi asosiy omillardandir. Ushbu sport turi kuch, tezlik,
chaqqonlik, muvofiqlashtirish qobiliyati va sakrash texnikasini o‘zida mujassam etadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
181
Jismoniy imkoniyatlar darajasi sportchining nafaqat sakrash bo‘yicha natijasiga, balki
jarohatlardan himoyalanishi va musobaqaga tayyorgarlik samaradorligiga ham ta’sir qiladi.
Para uzunlikka skrovchi sportchilar uchun bu sifatlarning rivoji ko‘p jihatdan individual
imkoniyatlar, tibbiy holat, reabilitatsiya darajasi va ruhiy tayyorgarlikka bog‘liqdir. Shu bois,
mashg‘ulot dasturlarini tuzishda har bir sportchining funksional holati va nogironlik turi
e’tiborga olinishi lozim.
Jismoniy sifatlarning shakllanish bosqichlari.
Para uzunlikka sakrovchi qizlarda
jismoniy sifatlar bosqichma-bosqich shakllanadi:
Boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichi – umumiy jismoniy tayyorgarlik, mushaklar
faoliyatini yaxshilash, harakat koordinatsiyasini rivojlantirishga qaratiladi.
Maxsus tayyorgarlik bosqichi – sakrash texnikasini takomillashtirish, start tezligi,
yugurish ritmi va depsinish kuchini oshirish mashqlari bajariladi. Musobaqaga tayyorlov
bosqichi – sportchi holatini barqarorlashtirish, mashqlarni individuallashtirish, psixologik
tayyorgarlikka e’tibor beriladi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirish omillari.
Para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarning samarali rivojlanishi quyidagi
omillar bilan belgilanadi: Individual yondashuv – sportchining jismoniy va funksional
imkoniyatlarini hisobga olgan holda mashg‘ulot yuklamalarini to‘g‘ri taqsimlash.
Mashg‘ulot
metodikasi – plyometrik mashqlar, maxsus yugurish mashqlari, depsinish va uchish fazalarini
takomillashtiruvchi mashg‘ulotlaridan iborat.
Reabilitatsiya va tiklanish – fizioterapiya, massaj, suv muolajalari, nafas mashqlari
yordamida mushaklarning tiklanishini ta’minlash. Psixologik tayyorgarlik – motivatsiya, o‘ziga
ishonch, irodaviy sifatlarni rivojlantirish orqali musobaqalarda ruhiy barqarorlikni saqlash.
Murabbiy va tibbiy xodimlar hamkorligi – mashg‘ulot yuklamalarini nazorat qilish,
sog‘liqni doimiy monitoring qilish orqali jarohatlanish xavfini kamaytirish. Mashg‘ulot tizimini
takomillashtirish yo‘nalishlari. Para uzunlikka sakrovchi qizlar uchun mashg‘ulot tizimini
quyidagi yo‘nalishlarda takomillashtirish maqsadga muvofiq. Harakat tezligini oshirish uchun
qisqa masofaga sprint mashqlari. Depsinish kuchini oshirish uchun plyometrik mashqlar
(qadamli sakrashlar, vertikal sakrashlar). Texnikani mukammallashtirish uchun video-tahlil va
texnik diagnostika vositalaridan foydalanish. Maxsus jismoniy tayyorgarlikni nazorat qilish
uchun test sinovlarini muntazam o‘tkazish.
Para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarning shakllanishi
Para uzunlikka sakrovchi sportchilar uchun asosiy jismoniy sifatlar —
kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, muvozanat, koordinatsiya va chidamlilik
hisoblanadi. Ayniqsa qizlarda bu
sifatlar tabiiy fiziologik xususiyatlar (mushak massasi, gormonal muvozanat, bo‘y uzunligi, oyoq
mushaklarining nisbiy kuchi) bilan chambarchas bog‘liq.
Shuningdek, nogironligi bo‘lgan sportchilar uchun harakatlanish imkoniyatlarining
cheklanganligi sababli
kompensator moslashuvlar
muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayon
mushaklararo muvofiqlikni yaxshilash va mavjud imkoniyatlarni maksimal darajada safarbar
etish orqali jismoniy sifatlarning shakllanishiga yordam beradi.
Jismoniy sifatlarni rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillar
Para sportchilar, xususan, qizlarda jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasi
quyidagi
ichki va tashqi omillar
ga bog‘liq
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
182
T/r
Omil turi
Omil tavsifi
Ta’sir
darajasi
1
Fiziologik omillar
Mushak kuchi, bo‘g‘im harakatchanligi, yurak-qon
tomir tizimi faoliyati
Yuqori
2
Psixologik omillar
Motivatsiya, irodaviy sifatlar, o‘ziga ishonch
O‘rta–yuqori
3
Texnik-taktik
tayyorgarlik
Sakrash texnikasi, yugurish fazalari, sakrash burchagi
Yuqori
4
Mashg‘ulot
sharoitlari
Stadion, jihozlar, maxsus protez yoki tayanch vositalar
sifati
O‘rta
5
Trenerlik uslubi
Individual yondashuv, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash
Yuqori
6
Oziqlanish va
tiklanish
Vitaminlar, oqsil, suv balansi, uyqu sifati
O‘rta
Jismoniy sifatlarni rivojlantirish usullari
Para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun mashg‘ulotlar
individual reja
asosida tashkil qilinadi. Quyidagi jadvalda asosiy mashqlar va ularning
rivojlantiruvchi yo‘nalishi keltirilgan:
Jismoniy
sifat
Mashq turi
Mashq namunasi
Mashq davomiyligi /
Takror soni
Kuch
Oyoq mushaklarini
mustahkamlovchi mashqlar
O‘tirib sakrash, step-up, leg-
press (yengil og‘irlikda)
3–4 marotaba, 10–12
takror
Tezkorlik
Qisqa masofaga yugurish
(20–40 m)
Start tezligini oshirishga
qaratilgan mashqlar
5–6 marotaba
Koordinatsiya
Harakatni muvofiqlashtirish
mashqlari
Arqon bilan sakrash,
10–15 daqiqa
Chaqqonlik
To‘siqlardan o‘tish, yonlama
sakrash
Kichik to‘siqlardan seriyali
sakrash
4–5 seriya
Chidamlilik
Uzluksiz mashqlar
600–800 m yugurish,
aralash mashqlar kompleksi
15–20 daqiqa
Para sportchilarda jismoniy tayyorgarlikning o‘sish dinamikasi
Quyidagi jadvalda 3 oylik mashg‘ulotdan so‘ng para uzunlikka sakrovchi qizlarda
kuzatilgan o‘zgarishlar ko‘rsatilgan (shartli ma’lumotlar asosida).
Ko‘rsatkich
Boshlang‘ich
natija
3 oydan so‘ng
O‘sish foizi (%)
Sakrash uzunligi (m)
2.45
2.88
+17.5%
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
183
Ko‘rsatkich
Boshlang‘ich
natija
3 oydan so‘ng
O‘sish foizi (%)
Start tezligi (m/s)
4.2
4.8
+14.3%
Oyoq kuchi (kg)
65
78
+20.0%
Muvozanatni saqlash vaqti (s)
8.4
10.2
+21.4%
Tahlil va xulosa (asosiy qism yakuni sifatida)
Olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy
sifatlarni
rivojlantirishda
individual
yondashuv,
psixologik
qo‘llab-quvvatlash
va
mashg‘ulotlarning bosqichma-bosqich intensivligi muhim ahamiyatga ega. Har bir sportchining
nogironlik turi va darajasidan kelib chiqib, mashqlar hajmi va yuklamasi moslashtirilishi zarur.
Xulosa.
Para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarning shakllanishi va ularni
rivojlantirish omillari sport tayyorgarligining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu sport turi
yuqori darajada kuch, tezlik, chaqqonlik, muvofiqlashtirish va sakrash texnikasini talab qiladi.
Shuning uchun jismoniy sifatlarni kompleks rivojlantirish — sportchining natijalarini
oshirishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, para sportchilar, xususan, qizlarda jismoniy sifatlarni
shakllantirishda individual yondashuv, reabilitatsion mashqlarni sport mashg‘ulotlari bilan
uyg‘unlashtirish, hamda psixologik qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega. Mashg‘ulotlarda
kuchni oshiruvchi mashqlar, tezkorlik va portlovchi kuchni rivojlantiruvchi sakrash mashqlari,
shuningdek, moslashtirilgan trenajyorlar bilan ishlash katta samara beradi.
Shuningdek, trenerning metodik yondashuvi, to‘g‘ri ovqatlanish, dam olish va tiklanish
rejimiga rioya qilish sportchining umumiy tayyorgarligini oshiradi. Para sportchilarda
motivatsiya va irodaviy sifatlarni rivojlantirish ham jismoniy tayyorgarlik darajasiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
Umuman olganda
, para uzunlikka sakrovchi qizlarda jismoniy sifatlarni
rivojlantirish — murakkab, ammo to‘g‘ri tashkil etilgan mashg‘ulot jarayonida yuqori natijalarga
erishish imkonini beruvchi jarayondir. Maxsus mashqlar tizimi, individual yondashuv, sog‘lom
turmush tarzi va psixologik tayyorgarlik ushbu sportchilarni muvaffaqiyat sari yetaklovchi
asosiy omillar hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Солиев И. Р. и др. Ўрта масофага югурувчиларни мусобақаларга тайёрлаш
технологияси //Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS). –
2021. – Т. 1. – №. 2. – С. 100-109.
2.
Xoʻjamkeldiyev G. S. et al. KICHIK RAZRYADLI O’RTA MASOFALARGA
YUGURUVCHILARNING MUSOBAQA OLDI TAYYORGARLIGI //Central Asian
Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS).-2021.-Т. 1.-№. 3. – С. 270-274.
3.
Ziyayev F. C. et al. YENGIL ATLETIKA SPORT TURINI RIVOJLANTIRISHDA
UMUMIY
O’RTA
T’ALIM
MAKTABLARINING
JISMONIY
TARBIYA
DARSLARIDA YENGIL ATLETIKA TURLARINI O ‘RGATISH METODIKASINI
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
184
TAKOMILLASHTIRISH SAMARADORLIGI //Central Asian Research Journal for
Interdisciplinary Studies (CARJIS). – 2021. – Т. 1. – №. 3. – С. 348-355.
4.
Ортиқов М. и др. Биатлончиларни мусобақаларга тайёрлашда машғулот юкламалари
воситаларининг оптималалштириш
//Central
Asian
Research
Journal
for
Interdisciplinary Studies (CARJIS). – 2021. – Т. 1. – №. 4. – С. 156-163.
5.
Каримов Ф. М. и др. БОШЛАНҒИЧ ИХТИСОСЛИК ГУРУҲИДАГИ УЗУНЛИККА
САКРОВЧИ ҚИЗЛАРНИНГ ДЕПСИНИШ КУЧИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ //Central
Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS). – 2021. – Т. 1. – №. 4. –
С. 119-125.
6.
Ziyayev F. C. et al. O ‘RTA MASOFAGA YUGURUVCHI YENGIL
ATLETIKACHILARNI MUSOBAQA OLDI TAYYORGARLIGI SAMRADORLIGINI
OSHIRISH //Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS). –
2021. – Т. 1. – №. 4. – С. 78-90.
7.
Ch Z. F. YENGIL ATLETIKACHILARNI UZUNLIKKA SAKROVCHANLIGINI
MAXSUS MASHQLAR YORDAMIDA RIVOJLANTIRISH //PEDAGOGS jurnali. –
2022. – Т. 18. – №. 1. – С. 183-185.
8.
Karimov F. M. UZUNLIKKA SAKROVCHILARNI CHIDAMLIK SIFATINI
RIVOJLANTIRISH ME’ZONLARI //Educational Research in Universal Sciences. – 2023.
– Т. 2. – №. 1 SPECIAL. – С. 269-273.
9.
Karimov F. M. UZUNLIKKA SAKROVCHILARNI CHIDAMLIK SIFATINI
RIVOJLANTIRISH ME’ZONLARI //Educational Research in Universal Sciences. – 2023.
– Т. 2. – №. 1 SPECIAL. – С. 269-273.
10.
Ziyayev F. C. et al. BOSQON ULOQTIRUVCHI SPORTCHILARNI TAYYORLASHDA
MODELLASHTIRISH ORQALI SAMARADORLIGINI ANIQLASH //Central Asian
Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS). – 2022. – Т. 2. – №. 10. – С.
280-285.
