141
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
KONSTITUTSIYA – ADOLAT VA TARAQQIYOT MEZONI
O’rinov Jonibek Bahodirovich
Yunusobod tumani 272-maktabning tarix fani o’qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17553304
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi davlat
suvereniteti, ijtimoiy adolat, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurilishidagi asosiy omil
sifatida tahlil qilinadi. Maqola falsafiy-nazariy nuqtayi nazardan Konstitutsiyaning inson va
jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni, adolat konsepsiyasining evolyutsiyasi hamda huquqiy
tafakkurning rivojlanish bosqichlari orqali yoritiladi. Konstitutsiya nafaqat huquqiy hujjat, balki
milliy tafakkur, qadriyatlar va ijtimoiy ongning mevasidir.
Kalit so‘zlar:
Konstitutsiya, adolat, taraqqiyot, huquqiy davlat, inson huquqlari, erkinlik,
fuqarolik jamiyati, milliy qadriyat, falsafa, demokratiya, suverenitet, huquqiy tafakkur.
CONSTITUTION – A CRITERIA OF JUSTICE AND DEVELOPMENT
Abstract.
This article analyzes the Constitution of the Republic of Uzbekistan as a key
factor in the construction of state sovereignty, social justice, the rule of law and civil society. The
article examines from a philosophical and theoretical point of view the role of the Constitution in
the development of man and society, the evolution of the concept of justice and the stages of
development of legal thought. The Constitution is not only a legal document, but also the fruit of
national thought, values and social consciousness.
Keywords:
Constitution, justice, development, rule of law, human rights, freedom, civil
society, national value, philosophy, democracy, sovereignty, legal thought.
КОНСТИТУЦИЯ – КРИТЕРИЙ СПРАВЕДЛИВОСТИ И РАЗВИТИЯ
Аннотация.
В статье анализируется Конституция Республики Узбекистан как
ключевой
фактор
построения
государственного
суверенитета,
социальной
справедливости, верховенства права и гражданского общества. В статье с философско-
теоретической точки зрения рассматривается роль Конституции в развитии человека и
общества, эволюция понятия справедливости и этапы развития правовой мысли.
Конституция – это не только правовой документ, но и плод национальной мысли,
ценностей и общественного сознания.
Ключевые слова:
Конституция, справедливость, развитие, верховенство права,
права человека, свобода, гражданское общество, национальная ценность, философия,
демократия, суверенитет, правовая мысль.
Kirish
Har bir millatning tarixida uning siyosiy tafakkur darajasini, ijtimoiy barqarorlikni va
ma’naviy yuksalishni belgilab beruvchi poydevor hujjat mavjud bo‘ladi. O‘zbekiston xalqi
uchun bunday tarixiy, siyosiy va falsafiy ahamiyatga ega manba — bu Konstitutsiyadir. U xalq
irodasining huquqiy ifodasi, adolat va taraqqiyot mezonidir. Konstitutsiya davlat boshqaruvining
yurak urish ritmini belgilovchi tizim, fuqarolik jamiyati uchun yo‘l xaritasidir.
Insoniyat tarixiga nazar tashlaganda, adolat tushunchasi barcha davrlarda jamiyat
taraqqiyotining asosiy o‘lchovi bo‘lib kelgan. Aristotel adolatni “har kimga o‘z haqqini berish”
sifatida talqin qilgan bo‘lsa, Forobiy uni “fazilatli jamiyatning tayanchi” deb bilgan.
Shu ma’noda, Konstitutsiya adolatni huquqiy shaklga keltirgan eng oliy qadriyat sifatida
namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Konstitutsiyasi ham ana shu qadimiy falsafiy g‘oyaning
zamonaviy davrdagi ifodasidir.
142
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Asosiy qism
1. Konstitutsiya – xalq irodasining huquqiy timsoli
Konstitutsiya xalqning siyosiy irodasi, ma’naviy qadriyatlari va tarixiy tajribasining
huquqiy shaklidir. U xalq va davlat o‘rtasidagi muqaddas ijtimoiy kelishuvni ifodalaydi. Shu
bois, Konstitutsiyani anglash uchun faqat huquqshunoslik emas, balki falsafiy tafakkur,
sotsiologik va siyosiy tahlil zarur.
O‘zbekiston Respublikasining 1992-yilda qabul qilingan Konstitutsiyasi xalqimizning o‘z
mustaqil yo‘lini tanlaganini huquqiy jihatdan mustahkamladi. U inson huquqlari, adolat, tenglik,
demokratiya, suverenitet va ijtimoiy hamjihatlik tamoyillariga asoslanadi. Bularning barchasi
falsafiy mazmunga ega, chunki ular jamiyatni nafaqat boshqarish, balki uni ma’naviy
yuksaltirishga xizmat qiladi.
2. Adolat falsafasi va Konstitutsiyaning mazmuni
Adolat (lotincha justitia) qadimdan insoniyat tafakkurining markaziy tushunchalaridan
biridir. Sharq mutafakkirlari — Forobiy, Ibn Sino, Navoiy, Beruniy — adolatni jamiyat
barqarorligining mezoni sifatida ko‘rganlar. Zamonaviy O‘zbekiston Konstitutsiyasi ana shu
falsafiy ildizlarga tayangan holda, adolatni davlat siyosatining asosi sifatida belgilagan.
Konstitutsiyaning har bir moddasida adolat printsipi mujassamdir. Masalan, 13-moddada
inson huquqlari va erkinliklari oliy qadriyat sifatida e’tirof etiladi. Bu — huquq falsafasining
yutug‘idir. Adolat faqat jazolash yoki mukofotlash mexanizmi emas, balki har bir fuqaroning
imkoniyatlar tengligi, huquqiy himoyasi va ijtimoiy ishtirokini ta’minlash tizimidir.
Adolat va taraqqiyot o‘zaro uzviy bog‘liq. Adolat bo‘lmagan jamiyatda barqaror
taraqqiyot bo‘lishi mumkin emas. Shu bois Konstitutsiya nafaqat davlat hokimiyatini tartibga
soladi, balki ijtimoiy adolatni himoya qilishning falsafiy negizini yaratadi.
3. Taraqqiyot mezoni sifatida Konstitutsiya
Taraqqiyot — bu faqat iqtisodiy o‘sish emas, balki inson salohiyatining ro‘yobga chiqishi,
ijtimoiy tenglikning mustahkamlanishi va ma’naviy qadriyatlarning yuksalishidir.
Konstitutsiya ana shu jarayonning huquqiy yo‘nalishini belgilaydi. O‘zbekistonning
yangi tahrirdagi Konstitutsiyasi (2023) bu borada tub burilish yasadi. U “Inson – jamiyat –
davlat” tamoyilini ilgari surib, taraqqiyot markaziga inson manfaatlarini qo‘ydi.
Bu yondashuv falsafiy jihatdan ekzistensial qadriyatlarni huquqiy tizim bilan
uyg‘unlashtiradi. Inson endi davlat siyosatining ob’ekti emas, balki sub’ekti sifatida qaralmoqda.
Bu o‘zgarish milliy taraqqiyot paradigmasining yangilanishini anglatadi. Shu ma’noda,
Konstitutsiya – bu hujjat emas, balki yashovchan falsafiy tizim, ijtimoiy ongning ramzidir.
4. Konstitutsiya va huquqiy tafakkur evolyutsiyasi
O‘zbekiston Konstitutsiyasi 30 yildan ortiq davrda nafaqat huquqiy hujjat sifatida, balki
ijtimoiy tafakkurni shakllantiruvchi manba sifatida rivojlanib keldi. Dastlab u mustaqillikni
huquqiy jihatdan mustahkamlashga xizmat qilgan bo‘lsa, bugungi kunda jamiyatning ma’naviy-
axloqiy yangilanishini boshqaruvchi konseptual manbaga aylandi.
Falsafiy nuqtayi nazardan, Konstitutsiya huquqiy tafakkurning uch bosqichini aks ettiradi:
1. Normativ bosqich – huquqiy tartibga solish va davlat tuzilishini belgilash;
2. Aksiologik bosqich – adolat, tenglik, erkinlik kabi qadriyatlarni mustahkamlash;
3. Egzistensial bosqich – insonning jamiyatdagi haqiqiy hayotiy ishtirokini ta’minlash.
Demak, Konstitutsiya nafaqat qonunlar majmuasi, balki inson borlig‘ining huquqiy
ifodasidir.
5. Adolat va taraqqiyotning integratsion modeli
143
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Konstitutsiya asosida shakllangan adolatli jamiyat modelini “integratsion adolat” deb
atash mumkin. U uchta asosiy o‘lchovga tayanadi:
Huquqiy tenglik – fuqarolarning qonun oldida tengligi;
Ijtimoiy barqarorlik – ijtimoiy tabaqalar o‘rtasidagi muvozanat;
Ma’naviy uyg‘unlik – jamiyat ongida adolat g‘oyasining mustahkam o‘rni.
Taraqqiyot esa bu uchlikning natijasi sifatida yuzaga chiqadi. Agar adolat huquqiy
shaklga ega bo‘lsa, taraqqiyot ijtimoiy voqelikka aylanadi. Shu jihatdan Konstitutsiya adolatni
huquqiy normadan falsafiy tizimga aylantiruvchi manbadir.
6. Yangi O‘zbekiston Konstitutsiyasi – yangi tafakkur
2023-yilgi tahrir O‘zbekiston Konstitutsiyasini yangi bosqichga olib chiqdi. Unda inson
huquqlari, ijtimoiy adolat va barqaror taraqqiyot o‘rtasidagi bog‘liqlik yanada chuqurroq yoritildi.
Falsafiy nuqtayi nazardan, bu “insonparvar konstitutsiyaviylik” tamoyilidir.
Endi davlat siyosatining markazida inson turadi. Bu G‘arb falsafasidagi Kantning
“insonni maqsad sifatida ko‘rish” g‘oyasiga hamohangdir. Shu bilan birga, Sharq falsafasidagi
“inson kamoloti – jamiyat kamoloti” konsepsiyasi ham amalda o‘z ifodasini topdi.
Xulosa
Konstitutsiya – bu insoniyat tafakkurining yuksak yutug‘i, davlat va jamiyat o‘rtasidagi
eng muhim axloqiy-huquqiy kelishuvdir. U faqat qonunlar majmuasi emas, balki millatning
o‘zlikni anglash, ijtimoiy adolatni qaror toptirish va ma’naviy barkamollikka intilish yo‘lidagi
huquqiy manzili hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi ham ana shunday
tarixiy va falsafiy ahamiyatga ega manbadir. U xalqning asriy orzularini, adolatga bo‘lgan
intilishini va taraqqiyot yo‘lini huquqiy shaklda mustahkamlagan.
Konstitutsiya adolatning eng oliy mezoni sifatida insonni, uning sha’ni, qadr-qimmati va
erkinligini yuksak qadriyat sifatida e’tirof etadi. Bu tamoyil qadimiy Sharq falsafasida
shakllangan “odamiylik – barcha fazilatlarning onasi” g‘oyasining zamonaviy huquqiy ifodasidir.
Inson huquqlarini kafolatlash orqali Konstitutsiya jamiyat taraqqiyotining ichki
mohiyatini belgilab beradi. Chunki adolat faqat jazoni yoki mukofotni emas, balki imkoniyatlar
tengligini, ijtimoiy ishtirok va huquqiy mas’uliyatni ham o‘z ichiga oladi.
Bugungi kunda Konstitutsiyaning falsafiy ahamiyati shundaki, u jamiyat tafakkurida
adolatni nafaqat qonuniy norma, balki axloqiy mezon sifatida mustahkamlamoqda. Inson o‘z
huquqini bilgan va uni qadrlagan jamiyatda huquqiy madaniyat shakllanadi, bu esa demokratiya
va barqarorlikning kafolatidir. Shu ma’noda, Konstitutsiya adolatni nazariy tushunchadan amaliy
qadriyatga aylantiruvchi eng muhim huquqiy mexanizm hisoblanadi.
Konstitutsiyaning falsafiy mohiyatida adolat va taraqqiyot o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik
yotadi. Adolat yo‘q joyda taraqqiyotning poydevori mustahkam bo‘lolmaydi, taraqqiyot yo‘q
joyda esa adolatning mazmuni so‘nadi. Shu bois Konstitutsiya bu ikki tushunchani
uyg‘unlashtirib, ularni davlat va jamiyat siyosatining markaziga qo‘yadi. Inson manfaatlari,
tenglik, ijtimoiy himoya va erkinlikni ta’minlash orqali u jamiyatning har bir qatlamida barqaror
rivojlanish sharoitini yaratadi.
Falsafiy tahlil nuqtayi nazaridan qaraganda, Konstitutsiya insoniyat tafakkurining
evolyutsion bosqichlarini o‘zida mujassam etgan. U avvalo normativ bosqichda davlat tuzilishini
belgilaydi, keyin aksiologik bosqichda qadriyatlarni mustahkamlaydi, va nihoyat ekzistensial
bosqichda inson borlig‘ini himoya qiladi. Bu jarayon har bir fuqaroning hayot falsafasiga,
ijtimoiy ongi va o‘zligini anglash darajasiga ta’sir ko‘rsatadi.
144
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Shu ma’noda, Konstitutsiya huquqiy matndan tashqari, falsafiy matn hamdir – unda inson
va jamiyat o‘rtasidagi ma’naviy aloqalar ramziy shaklda mujassam.
Yangi O‘zbekiston sharoitida Konstitutsiyaning mazmuni yanada boyidi. 2023-yilda
qabul qilingan tahrir insonni davlat siyosatining markaziga qo‘ydi. Bu tamoyil falsafiy jihatdan
Kantning “insonni maqsad sifatida ko‘rish” g‘oyasiga yaqin. Shu bilan birga, bu yondashuv
Sharq falsafasidagi inson kamoloti, jamiyat va davlat uyg‘unligi haqidagi qarashlarni zamonaviy
huquqiy asosda qayta talqin qiladi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiya, aslida, O‘zbekistonning yangi
falsafiy paradigmasidir: u jamiyatni boshqarish emas, balki uni anglash va rivojlantirish
vositasiga aylangan.
Konstitutsiya – bu o‘zgaruvchan dunyoda barqarorlik timsoli. U zamon bilan birga
yangilanadi, biroq mohiyati o‘zgarmaydi. Chunki adolat va taraqqiyot insoniyatning abadiy
qadriyatlaridir. Har bir avlod Konstitutsiyani qayta o‘qib, o‘z davrining talablari va ruhiyatiga
mos ma’no topadi. Shu sababli, u hujjat emas, balki tirik organizm – millat tafakkurining yurak
urishidir.
Falsafiy jihatdan olganda, Konstitutsiya adolatning “metafizik o‘lchovi”dir. U nafaqat
qonuniy tartibni, balki insoniyatning axloqiy uyg‘unligini ham belgilaydi. Unda adolat faqat
davlat vazifasi sifatida emas, balki fuqarolik ongining me’yoriy holati sifatida qaraladi. Shu bois,
haqiqiy adolat Konstitutsiya matnida emas, balki uning tamoyillarini hayotga tadbiq etayotgan
insonlarning ongida yashaydi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Konstitutsiya – bu jamiyatning ruhiy va huquqiy
uyg‘unligi mahsuli. U insonni himoya qiluvchi qalqon, davlatni boshqaruvchi kompas, jamiyatni
birlashtiruvchi g‘oya, tafakkurni yuksaltiruvchi manbadir. Har bir fuqaro Konstitutsiyani o‘z
hayotining bir qismi sifatida anglagandagina, undagi adolat va taraqqiyot tamoyillari to‘liq
ro‘yobga chiqadi.
Shunday ekan, Konstitutsiyani o‘rganish – bu faqat qonunni emas, balki inson mohiyatini,
milliy tafakkur yo‘lini va jamiyatning ma’naviy istiqbolini o‘rganishdir. Chunki Konstitutsiya –
adolatni o‘lchovga, taraqqiyotni mezonga aylantirgan eng buyuk ijtimoiy falsafadir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent, 2023.
2.
Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O‘zbekiston,
2011.
3.
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent, 2022.
4.
Forobiy A. Fozil odamlar shahri. – Toshkent: Yozuvchi, 1993.
5.
Ibn Sino A. Donishnoma. – Toshkent: Fan, 1980.
6.
Navoiy A. Mahbub ul-qulub. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 1983.
7.
Aristotel. Politika. – Moskva: Nauka, 1984.
8.
Kant I. Kritika prakticheskogo razuma. – Moskva: Mysl, 1994.
9.
Beruniy A.R. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. – Toshkent: Fan, 1973.
10.
To‘raev A. Huquq falsafasi asoslari. – Toshkent: TDYuU nashriyoti, 2019.
11.
Abdullayev A. O‘zbekiston konstitutsiyaviy huquqi. – Toshkent: Adolat, 2020.
12.
Saidov A.X. Inson huquqlari umumiy nazariyasi. – Toshkent, 2018.
13.
Rahmonov M. Fuqarolik jamiyatining falsafiy asoslari. – Toshkent: Universitet, 2021.
