205
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
OILADAGI NIZOLARNI BARTARAF ETISHNING IJTIMOIY- PSIXOLOGIK
JIHATLARI
Xazratqulova Dilfuza Xamraqulovna
TIPDU o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17559936
Izoh.
Oila hayoti davomida muammoli vaziyatlar va nizolar qarama-qarshi ehtiyojlar,
motivlar hamda manfaatlar to‘qnashuvi natijasida yuzaga keladi. Konflikt qarama-qarshi
maqsadlar va pozitsiyalarning to‘qnashuvi sifatida talqin etiladi. Ajralish jarayonida eng zaif
tomon odatda farzandli ayollardir, ular ruhiy zo‘riqish va psixologik muammolarga ko‘proq
moyil bo‘ladilar. Maqolada oilaviy ijtimoiy kelishmovchiliklarni bartaraf etishning ijtimoiy-
psixologik jihatlari yoritilgan.
Kalit so‘zlar
: oila, muammoli vaziyatlar, ziddiyat, pozitsiya, er-xotin, bolalar, ajralish,
jamiyat, salbiy oqibatlar, qarama-qarshilik, ota-ona, qiyinchilik.
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗРЕШЕНИЯ СЕМЕЙНЫХ
КОНФЛИКТОВ
Примечание:
Проблемные ситуации и конфликты в семейной жизни возникают в
результате столкновения противоположных потребностей, мотивов и интересов.
Конфликт трактуется как столкновение противоположных целей и позиций.
Наиболее уязвимыми в процессе развода, как правило, оказываются женщины с
детьми, которые в большей степени подвержены психическому стрессу и
психологическим проблемам. В статье рассматриваются социально-психологические
аспекты разрешения семейных социальных разногласий.
Ключевые слова:
семья, проблемные ситуации, конфликт, позиция, супруг, дети,
развод, общество, негативные последствия, противоречие, родители, трудности.
SOCIO-PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF RESOLVING FAMILY CONFLICTS
Note:
Problematic situations and conflicts in family life arise as a result of a clash of
opposing needs, motives and interests. Conflict is interpreted as a clash of opposing goals and
positions. The most vulnerable in the process of divorce are usually women with children, who
are more prone to mental stress and psychological problems. The article discusses the socio-
psychological aspects of resolving family social disagreements.
Keywords:
family, problematic situations, conflict, position, spouse, children, divorce,
society, negative consequences, contradiction, parents, difficulty.
Bugungi globallashuv va axborot oqimlari tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan davrda oila
institutining barqarorligi jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridan biri hisoblanadi.
Oila — shaxsning shakllanishi, ma’naviy-axloqiy qadriyatlarning tarkib topishi, ijtimoiy
munosabatlarning rivojlanishida beqiyos ahamiyatga ega ijtimoiy tizimdir. Shu bois, oilaviy
munosabatlarda yuzaga keladigan nizolarni o‘z vaqtida aniqlash, ularni ijtimoiy va psixologik
jihatdan to‘g‘ri hal etish masalasi bugungi kunda dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Jamiyatda ro‘y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, migratsiya jarayonlari, gender
rollarining yangilanishi hamda axborot texnologiyalarining oilaviy hayotga kirib kelishi
natijasida turli turdagi nizolar – er-xotin o‘rtasidagi, ota-ona va farzandlar orasidagi, avlodlararo
tushunmovchiliklar ko‘paymoqda. Bu esa oilaviy muhitning psixologik sog‘lomligiga,
farzandlarning ijtimoiy moslashuviga, shuningdek, jamiyatda barqarorlik va totuvlikni
ta’minlash jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
206
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Oilaviy nizolar oilaviy munosabatlarda asosiy rol o‘ynaydi. Ular, ehtimol, turmush
o‘rtoqlarning ehtiyojlarini qondirmaslikdan kelib chiqadi. Oilaviy nizolarning paydo bo‘lishiga
tashqi omillar sezilarli darajada ta'sir qiladi: ko‘plab oilalarning moliyaviy ahvolining
yomonlashishi, ish joyida turmush o‘rtoqlardan birining (yoki ikkalasining) ortiqcha ish bilan
bandligi, turmush o‘rtoqlardan birini oddiy ish bilan ta'minlashning imkoniyati yo‘qligi, uzoq
vaqt davomida o‘z uyining mavjud emasligi, bolalar muassasasini tashkil etish imkoniyatining
cheklanganligi va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy sabablar oilaviy ziddiyatlarning kuchayishiga olib
keladi.
Oilaviy nizolarning kelib chiqishida shaxsiy omillar bilan bir qatorda tashqi — ijtimoiy,
iqtisodiy, ma’naviy va madaniy omillar ham muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham bunday
muammolarni faqat psixologik jihatdan emas, balki kompleks tarzda — ijtimoiy muhit, iqtisodiy
barqarorlik, kommunikativ madaniyat va o‘zaro hurmat tamoyillari asosida yondashib hal etish
zarur.
Oiladagi nizolarni hal qilish usullari ko‘p jihatdan jamiyatning ma'lum bir hujjayrasida
qanday janjal sodir bo‘lganiga bog‘liq. Ota-ona munosabatlari va nikoh tushunchalari
bolalardagi oilaviy nizolarga juda salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Ikki kishi o‘z fikrlari yoki istaklari
bilan to‘qnash kelganda, buning natijasida ular umumiy yo‘nalish topmoqchi bo‘lganda, oiladagi
nizolar tabiiy jarayon hisoblanadi.
Hatto janjal paytida janjal bo‘lishiga qaramay, janjal er-xotinning birligini anglatadi,
deyish mumkin. Agar er-xotinlar janjallashayotgan bo‘lsa, ular bilan bo‘lishadigan narsa bor. va
odamlar har doim ham umumiy mulkka ega emas, balki erkinlik, shaxsiy hudud, bolalar va
boshqalar. Boshqacha aytganda, er-xotinlar janjal mavzusi ular uchun muhim bo‘lsagina
janjallashishadi. Bundan tashqari, qarama-qarshi tomon bilan janjallashishni istamagan odam
nizo paydo bo‘ladi. Bunday paradoks: odamlar o‘zlariga zarar bermasdan, bir-birlarini xafa
qilishni xohlamasliklari uchun janjal qilishadi. Ikkinchidan, mojaro, turmush o‘rtoqlar hali ham
bir xil yo‘lda ketayotganligini ko‘rsatadi. Mojaro - bu ikki kishi borishga tayyor bo‘lgan yo‘lning
yo‘qligi. Aynan janjal paytida ular uni topishga harakat qilishgan. Bu shuni anglatadiki, odamlar
birgalikda harakat qilishni xohlashadi, shuning uchun ular bir-birlari bilan uchrashish uchun eng
yaxshi variant deb o‘ylaydigan narsalarni majburlash uchun juda ko‘p harakat qilishadi.
Oilaviy nizolarning eng xarakterli jihatlaridan biri er va xotin o‘rtasidagi nizolardir.
Xo‘sh, nega bir-birini eng ezgu niyatlar bilan sevib qolgan yoshlar oila qurganlaridan
keyin munosabatlarida nizolar, janjallar yuzaga keladi? Nega ular urushadi? Umuman olganda,
er-xotin o‘z hayotida mojarolarsiz, urushlarsiz yashay oladimi? Bu kabi savollarni yana ko‘p
davom ettirish mumkin.
Psixologlar oiladagi janjallarni normal holat deb hisoblashadi. Qarama-qarshiliklar tufayli
er-xotinlar bir-birlaridan nafratlanishni, hatto ajralishni ham boshlaydilar. Shu sababli, oilada har
doim yuzaga keladigan nizolarni qanday hal qilish kerakligi masalasi juda muhim bo‘lib
qolmoqda. Odamlar janjal qilishlari tabiiy, ayniqsa, bu odamlar turmush o‘rtoqlar va mehribon
sherik bo‘lsa. Sizning munosabatingizda hech qachon janjal bo‘lmaydi, deb umid qilish
ahmoqlikdir, chunki dunyoda ikkita bir xil odam yo‘q. Siz qanchalik yaqin va sevimli
bo‘lishingizdan qat'iy nazar, sizning fikringiz sherigingiz bilan mos kelmaydi degan savollar
doimo mavjud. Odamlar odatda bahsli masalalarni qanday hal qilishadi? Ular qichqirishadi,
tanqid qilishadi, qoralashadi, janjal qilishadi, hatto idishlarni sindirib, yugurib kelishadi. Hech
kimga sir emaski, muammolarni hal qilishning bunday usullari nafaqat sevuvchilarning
munosabatlarida o‘z izini qoldiradi.
207
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Biroq, odamlar ba'zi tushunchalar bo‘yicha kelisha olmasalar qichqiradilar. Ammo bir
haqiqatni yodda tutish kerak: qichqiriqni eshitish mumkin emas! Shuning uchun, janjal va
qichqiriqlardan so‘ng, sheriklar bir-birlari bilan xotirjam ohangda muloqot qilishni
boshlamaguncha, muammo hal etilmaydi.
Oiladagi nizolarning turlari.va tasnifi:
1. Konstruktiv konfliktlar. Turli sabablarga ko‘ra bunday nizolar bo‘ladi, lekin ularning
yechimi ikkala tomonni ham mamnun qiladi, boshqacha aytganda, ularning kelishmovchiligini
bartaraf etish kelishuviga aylangan. Yosh oiladagi mojaro bo‘ladimi yoki ko‘p yillik tajribaga
ega oila bo‘ladimi, natija doim gullab yashnaydi.
2. Yomon bahslar. Bunday to‘qnashuvlar juda xavflidir, chunki ularning natijasi ikki
tomonni qoniqtirmaydi va ularni uzoq yillar davomida davom ettirishga majbur qiladi, nikohdan
qoniqish hissini kamaytiradi, uzoq vaqt davomida yoqimsiz omonat qoldiradi. Bunday
nizolarning tez-tez takrorlanishi ajralishga olib kelishi mumkin.
Oilaviy mojaroning ko‘p miqdorda paydo bo‘lishining sabablari mavjud, chunki nikoh
nafaqat umumiy uyni saqlash va farzand ko‘rishni, balki ularning istaklarini amalga oshirish,
ehtiyojlarini qondirish va baxtli yashash istagini ham o‘z ichiga oladi. Erkaklar va ayollar
turmush qurishni davom ettirish orqali o‘z hayotlarini yaxshilashni xohlaydigan odamlar bo‘lib
qoladilar. Afsuski, bunday jarayonlar deyarli har bir oila uchun muqarrar bo‘lib, ko‘pchilik
yoshlar turmush qurish arafasida turmush qurishlarini kutishmaydi. Xo‘sh, bu jarayonlar, ya’ni
er-xotin kelishmovchiligiga kiradimi? Ular er-xotin munosabatlariga qanchalik ta’sir qiladi? Har
qanday oilada u yoki bu darajada ziddiyatli vaziyatlar yuzaga keladi. Nizolar, oila qanday
bo‘lishidan qat’iy nazar, mutlaqo ozod bo‘lolmaydi (himoyalangan, kafolatlangan). Chunki
oiladagi shaxslararo munosabatlar odatda ziddiyatli bo‘lmaydi. Bu mojarolar ma'lum darajada er-
xotin munosabatlarining rivojlanishi uchun katalizator bo‘lib xizmat qiladi. Ammo nizo nizodan
farq qiladi. Ular bir-biridan kelib chiqishi, tashqi ifodasi, takrorlanish chastotasi (soni) va
nihoyat, oqibatlari bilan farqlanadi. Nizolarning takrorlanishi, kuchi, darajasi va boshqa
ma'lumotlarini (ko‘rsatkichlarini) aniq belgilash (olish) mumkin bo‘lgan aniq mezon yo‘q.
Bunda hamma narsa sub'ektning o‘ziga, uning shaxsiy, psixologik xususiyatlariga,
yoshiga, jinsiga, uning kiritilishiga, konflikt qanday qabul qilinishiga va boshqa omillarga
bog‘liq bo‘ladi.
Ajratuvchi nizolarda ularning paydo bo‘lishi va uni hal qilishning asosiy muammosi
turmush o‘rtoqlardan birining manfaatiga qaratilgan bo‘ladi. Bunday nizolarda bir tomonning
manfaatlarini hal qilish ko‘pincha ikkinchi tomon manfaatlarining boy qadr-qimmati hisobiga
sodir bo‘ladi. Bunday nizolarni hal qilish, ya'ni bir tomon manfaatlarini qondirish ko‘p hollarda
ikkinchi tomonning manfaatlarini boyitish hisobiga amalga oshiriladi. Bunday vaziyatlarda
manfaatlari yo‘qolgan tomonda norozilik, e'tiroz saqlanib qoladi va bu keyingi kuchayib
borayotgan mojaroning paydo bo‘lishi uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ajratuvchi
nizolarda nizo hal etilishi bilan konfliktli vaziyat saqlanib qoladi. Shuningdek, ajratuvchi ularni
keltirib chiqargan sabablarni er-xotin munosabatlari doirasidan tashqarida bo‘lgan omillarga
bevosita bog‘liq deb hisoblaydi. Ularning qo‘zg‘atuvchisi va ishtirokchilari ba'zan er-xotindan
tashqari uchinchi shaxs ham bo‘lishi mumkin, buning hal etilishi ham er-xotinning o‘ziga emas,
balki uchinchi (boshqa) ehtimoliy shaxsga bog‘liq. Buning natijasida nizolarning yanada
keskinlashishi, sonining ko‘payishi kuzatilmoqda.
Oilaviy nizolarni hal qilish usullari. Oiladagi nizolarni hal qilishning ko‘plab samarasiz
usullari mavjud, ulardan foydalanish nafaqat sizning qimmatli vaqtingizni olib tashlashi, balki
208
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
oiladagi nizolarni yanada kuchaytirishi mumkin. Oilangizdagi nizolarni bartaraf etish uchun
oilaviy psixologlardan yordam so‘rang. Oilada hech qanday qarama-qarshilik yo‘q, chunki
oilaviy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, qarama-qarshi jins vakillari butunlay
boshqacha hayot hikoyalari va turli xil tarbiya bilan turmush qurishadi va shu bilan birga ular
bir-birining tubida bo‘lishlari kerak. Bu holatda qilish mumkin bo‘lgan yagona narsa oiladagi
nizolarning oldini olishdir. Oiladagi nizolarni hal qilish uchun siz tushunishga intilishingiz kerak.
Agar ikkala turmush o‘rtoq ham bir-birini eshitishga harakat qilsa, unda murosaga kelish
mumkin. Bu erda g‘alaba qozonishning hojati yo‘q, chunki g‘alaba mag‘lubiyatni bashorat
qiladi. Ittifoq qullar va xo‘jayinlar emas, balki ikki teng huquqli sheriklar ittifoqidir. Ikkala
turmush o‘rtoq o‘z munosabatlarida qulay bo‘lishi kerak, buning natijasida nikoh ittifoqi
birovning xohish-istaklarining bajarilmasligi sababli buzilmaydi.
Ma’lumki, bir-biriga mutlaqo o‘xshash, mos keladigan ikkita odam bo‘lishi mumkin
emas, chunki inson va uning individualligi takrorlanmaydi. Keyin ikki yoki undan ortiq
shaxslardan tashkil topgan oilalarni ko‘p uchratamiz. Bir oila uchun mo‘'tadil bo‘lgan
shaxslararo munosabatlar tizimi, ikkinchi oila bilan to‘liq mos kelmaslik yoki biron bir oila
uchun unchalik ahamiyatsiz bo‘lgan nizo va uning sababi boshqa oila a’zolarining
munosabatlarida jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin va hokazo. Shuning uchun ham umumiy
oilalarga xos bo‘lgan nizolar va ularning sabablarini bir jihat yoki xususiyat bilan ko‘rsatish
masalasi ham mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan asardir. Ammo oilalarning turli toifalarini o‘rganish,
oila a’zolarining munosabatlarini solishtirish va hokazolar asosida qandaydir nisbiy xulosalar,
mulohazalarga kelish mumkinki, bu qarindoshdan o‘zi uchun nisbatan “tegishli” xulosalar
chiqarishga to‘g‘ri keladi.
Oilaviy nizolarni bartaraf etishda quyidagi yo‘nalishlar samarali natija beradi: oila
a’zolari o‘rtasida ochiq va ishonchli muloqotni yo‘lga qo‘yish;emosional intellekt va murosa
madaniyatini shakllantirish; psixologik maslahat va treninglar orqali nizolarning oldini olish;
ijtimoiy qo‘llab-quvvatlov tizimlarini (mahalla, maslahat markazlari, oilaviy psixologlar) faol
ishlatish.
Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, oilada bunday nizolarni oldini olish uchun oila
ishonchli munosabatlarga ega bo‘lishi kerak. Oilaviy nizolarni hal qilishda muammolardan
qochish emas, balki ularni hal qilish kerak. Muammoni hal qilish uchun uni xotirjam qabul qilish
kerek, uchinchi shaxslarni oilaviy munosabatlarga aralashtirish yoki jalb qilish tavsiya etilmaydi.
Oilaviy nizolarga o‘zgalarning aralashuvi vaziyatni keskinlashtirishi mumkin, xatto
ajrimga ham olib kelishi mumkin. Ajrimlar esa nizoning echimi hisoblanmaydi. Nizo holatlari
nafaqat shaxslararo munosabatlar, balki butun oilaning barqarorligi, farzandlar tarbiyasi va
jamiyatdagi psixologik muhitga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Oilaviy nizolarni ijtimoiy-psixologik jihatdan bartaraf etish — bu nafaqat oila
barqarorligini, balki jamiyatda tinchlik, totuvlik va ma’naviy sog‘lom muhitni ta’minlashning
muhim shartidir. Shu bois, ushbu sohadagi ilmiy izlanishlar natijalari amaliy hayotga tadbiq
etilishi orqali oilaviy qadriyatlarni mustahkamlash, sog‘lom va baxtli avlodni tarbiyalashga keng
imkoniyat yaratadi.
ADABIYOTLAR:
1.
D. Levinson."Madaniyatlararo nuqtai nazardan oiladagi zo‘ravonlik". Nyuberi parki,
Kalifomiya: Sage. (1989)
209
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
2.
H. McCubbin, S. Figli, "Stress va oila: me'yoriy o‘tishlar bilan kurashish". Nyu-York:
Bruner / Mazel. (1983).
3.
Jurayev SH.S., Abu Ali ibn Sino falsafiy qarashlarida baxt masalasi // Taʼlim fanlari
boʻyicha akademik tadqiqotlar, 2 (Maxsus 1-son), 395-401 B.
4.
V. V. Kunitskaya. "Oiladagi nizolar va ularni hal qilish yo‘llari" ijtimoiy o‘qituvchi.
(2017) y
