345
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA KIBERJINOYATLAR UCHUN JINOIY
JAVOBGARLIKNI QÒLLASH MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
Islomova Sadoqat Azim qizi
Nazaraliyeva Safina Nasimjon qizi
Qarshi xalqaro universiteti Ijtimoiy-gumanitar fanlar fakulteti
Milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi yo’nalishi 3-bosqich talabalari
Aloqa uchun: Tel.+998972799955 +998908930828
islomovasadoqat03@gmail.com safinasafi107@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.17583460
Anontatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasida kiberjinoyatlar uchun jinoiy
javobgarlikni qo‘llashning huquqiy asoslari, amaldagi mexanizmlar va ularni takomillashtirish
yo‘llari tahlil etilgan. Axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi kiberxavfsizlikni ta’minlash
va raqamli makonda jinoyatlarning oldini olish masalalarini dolzarb qilib qo’ymoqda. Shu
boisdan, kiberjinoyatlarga qarshi kurashishda xalqaro tajriba, milliy qonunchilik va huquqni
qo‘llash amaliyotini uyg‘unlashtirish zarurligi asoslab berilgan. Maqolada shuningdek, jinoyat
kodeksiga kiritilishi lozim bo‘lgan o‘zgartishlar, tergov va sud amaliyotida raqamli dalillardan
foydalanish mexanizmlari hamda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning salohiyatini oshirish
bo‘yicha takliflar ilgari surilgan.
Kalit sòzlar:
kiberjinoyat, kiberxavfsizlik, jinoiy javobgarlik, raqamli texnologiyalar,
axborot xavfsizligi, huquqiy mexanizm, raqamli dalillar, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi,
xalqaro tajriba, huquqni qo‘llash amaliyoti.
Аннотация.
В статье анализируются правовые основы применения уголовной
ответственности за киберпреступления в Республике Узбекистан, существующие
механизмы и пути их совершенствования. Стремительное развитие информационных
технологий актуализирует вопросы обеспечения кибербезопасности и предупреждения
преступлений в цифровом пространстве. В связи с этим обосновывается необходимость
гармонизации
международного
опыта,
национального
законодательства
и
правоприменительной практики в сфере борьбы с киберпреступлениями. В статье
также выдвигаются предложения по внесению изменений в Уголовный кодекс,
механизмам использования цифровых доказательств в следственной и судебной
практике, повышению потенциала правоохранительных органов.
Ключевые
слова:
киберпреступность,
кибербезопасность,
уголовная
ответственность, цифровые технологии, информационная безопасность, правовой
механизм, цифровые доказательства, законодательство Республики Узбекистан,
международный опыт, правоприменительная практика.
Anontation
. This article analyzes the legal framework for the application of criminal
liability for cybercrimes in the Republic of Uzbekistan, existing mechanisms and ways to
improve them. The rapid development of information technologies makes the issues of ensuring
cybersecurity and preventing crimes in the digital space relevant. Therefore, the need to
harmonize international experience, national legislation and law enforcement practice in
combating cybercrimes is substantiated. The article also puts forward proposals for amendments
to the Criminal Code, mechanisms for using digital evidence in investigation and judicial
practice, and increasing the capacity of law enforcement agencies.
346
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Keywords:
cybercrime, cybersecurity, criminal liability, digital technologies, information
security, legal mechanism, digital evidence, legislation of the Republic of Uzbekistan,
international experience, law enforcement practice.
So‘nggi yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi inson
faoliyatining barcha sohalariga chuqur kirib bordi. Raqamli iqtisodiyot, elektron hukumat,
onlayn ta’lim va elektron tijorat tizimlarining keng qo‘llanilishi jamiyatning samaradorligini
oshirayotgan bo‘lsa-da, shu bilan birga yangi turdagi xavf-xatarlarni ham yuzaga keltirmoqda.
Ana shunday tahdidlar qatorida kiberjinoyatlar eng xavfli va murakkab toifaga kiradi.
Kiberjinoyatlar nafaqat shaxsiy manfaatlarga zarar yetkazadi, balki davlatning axborot
infratuzilmasi, iqtisodiy barqarorligi hamda milliy xavfsizligiga jiddiy tahdid soladi. Shu sababli,
ushbu jinoyatlarga nisbatan samarali huquqiy choralarni qo‘llash, ularning oldini olish va
jazolash mexanizmlarini takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalaga aylangan.
O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda kiberxavfsizlik sohasida mustahkam huquqiy
asos yaratish, xalqaro standartlarga mos mexanizmlarni joriy etish hamda huquqni muhofaza
qiluvchi organlarning salohiyatini oshirish yo‘lida qator islohotlarni amalga oshirmoqda. Shu
bilan birga, global miqyosdagi texnologik o‘zgarishlar va kiberjinoyatchilik usullarining
murakkablashib borayotgani mavjud tizimni doimiy ravishda yangilab borishni taqozo etmoqda.
Mazkur maqolada O‘zbekiston Respublikasida kiberjinoyatlar uchun jinoiy javobgarlikni
qo‘llash amaliyoti, uning huquqiy mexanizmlari va ularni yanada takomillashtirish bo‘yicha
takliflar ilmiy tahlil asosida ko‘rib chiqiladi.
Zamonaviy dunyoda axborot texnologiyalari inson faoliyatining ajralmas qismiga
aylangan bo‘lib, iqtisodiyot, ta’lim, tibbiyot, boshqaruv va hatto shaxsiy muloqot sohalarini ham
raqamli makonga ko‘chirdi. Biroq, bu jarayon bilan bir qatorda, texnologik imkoniyatlardan
g‘arazli maqsadlarda foydalanish holatlari ham ko‘paymoqda. Ana shunday salbiy faoliyat turlari
umumiy holda “kiberjinoyatlar” deb ataladi. “Kiberjinoyat” atamasi ilk bor XX asrning oxirida,
internet tarmog‘ining keng tarqala boshlagan davrida paydo bo‘lgan. Bugungi kunda bu
tushuncha nafaqat texnik vositalardan foydalanib sodir etilgan jinoyatlarni, balki raqamli
muhitda sodir bo‘ladigan huquqbuzarliklarning keng doirasini qamrab oladi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va Yevropa Kengashi ekspertlarining ta’riflariga
ko‘ra, kiberjinoyat - bu axborot tizimlari, kompyuter tarmoqlari yoki raqamli qurilmalardan
foydalanish orqali jinoyat sodir etish jarayonidir. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi
qonunchiligida “kiberjinoyat” atamasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri belgilab qo‘yilmagan bo‘lsa-da, Jinoyat
kodeksining 278¹–278³-moddalari orqali “axborot tizimlariga noqonuniy kirish”, “kompyuter
ma’lumotlarini buzish yoki yo‘q qilish”, “axborot resurslaridan ruxsatsiz foydalanish” kabi
qilmishlar kiberjinoyatlar sirasiga kiradi.
Kiberjinoyatlar o‘z mohiyatiga ko‘ra juda xilma-xil bo‘lib, ularning har biri texnik usul,
maqsad va oqibat jihatidan farq qiladi. Quyida eng keng tarqalgan turlar keltirilgan:
1. Axborot tizimlariga noqonuniy kirish – begona shaxsning ruxsatisiz kompyuter yoki
tarmoqqa kirish orqali ma’lumotlarni olish, o‘zgartirish yoki yo‘q qilish.
2. Zararli dasturlar tarqatish – foydalanuvchining axborot tizimiga zarar yetkazuvchi yoki
ma’lumotlarni yashirin tarzda o‘g‘irlaydigan dasturlarni joylashtirish.
3. Onlayn firibgarlik – internet orqali aldov yo‘li bilan foyda olish, soxta saytlar yoki
elektron to‘lov tizimlari orqali moliyaviy zarar yetkazish.
347
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
4. Shaxsiy ma’lumotlarni o‘g‘irlash – foydalanuvchilarning parol, shaxsiy identifikatsiya
raqami, bank ma’lumotlarini noqonuniy yo‘l bilan qo‘lga kiritish.
5. Kiberterrorizm va davlatga qarshi kiberhujumlar– strategik axborot tizimlariga
(energetika, transport, mudofaa tizimlari va h.k.) zarar yetkazish orqali davlat xavfsizligiga
tahdid solish.
6. Onlayn ta’qib – ijtimoiy tarmoqlarda shaxsni obro‘sizlantirish, ruhiy bosim o‘tkazish
yoki sha’ni va qadr-qimmatiga tajovuz qilish. Bu turlar orasida eng xavflilari iqtisodiy
yo‘nalishdagi va davlat axborot tizimlariga qaratilgan jinoyatlar bo‘lib, ular nafaqat alohida
shaxs, balki butun jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazadi.
Kiberjinoyatlarning oqibatlari ko‘pincha ko‘zga ko‘rinmas, ammo nihoyatda jiddiy
bo‘ladi. Ular iqtisodiy yo‘qotishlar, axborot maxfiyligining buzilishi, fuqarolarning huquqiy
himoyasining susayishi hamda davlatning axborot suverenitetiga tahdid soladi. Shu sababdan,
kiberjinoyatlarni aniqlash va ularning oldini olish uchun nafaqat huquqiy, balki texnologik,
tashkiliy va ta’limiy choralar majmuasi zarur hisoblanadi.
Kiberjinoyat - bu axborot-kommunikatsiya vositalari, kompyuter tarmoqlari va raqamli
qurilmalar yordamida sodir etiladigan huquqbuzarliklarning umumiy atamasidir. U an’anaviy
jinoyatlardan mexanik jihatdan - vosita va vositachilarda; mazmunan esa - maqsad, ob’ekt va
oqibatlar nuqtai nazaridan farq qiladi. Kiberjinoyatlar quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi:
Virtual vositalik: jinoyatning vositasi - axborot tizimi yoki uning komponentlari; aniq
fizik to‘qnashuv yo‘q.
Anonimlik va global xarakter: hujumchilar geografik chegaralarni chetlab o‘tishi va
anonim usullar orqali harakat qilishi mumkin.
Tez tarqalish: zararli kodlar yoki xakerlik operatsiyalari qisqa vaqt ichida keng tizimlarga
yoyilib katta miqdorda iqtisodiy va operatsion zarar yetkazishi mumkin.
Texnik murakkablik: huquqni muhofaza qilish va ekspertiza talablarining yuqoriligi -
raqamli izlarni aniqlash, saqlash va tahlil qilish qiyin.
Maxfiylik buzilishi va qaytarilmas oqibatlar: ma’lumotlarni nusxa ko‘chirish yoki
tarqatish qaytarilmas zarar keltirishi mumkin.
Kiberjinoyatlar ko‘plab mezonlarga ko‘ra guruhlanadi: maqsad, texnika, nishon va oqibat
bo‘yicha. Quyida amaliy jihatdan eng muhim kategoriyalar bayon etiladi:
1. Ruxsatsiz kirish: axborot tizimlariga ruxsatsiz kirish, foydalanuvchi hisoblarini buzish,
serverlarga hujumlar. (Bu tur JKning tegishli moddalarida nazarda tutiladi).
2. Ma’lumotlarni o‘zgartirish yoki yo‘q qilish: ma’lumotlarni modifikatsiyalash, fayllarni
shifrlash, ma’lumotlar bazasini buzish. Bu tur davlat yoki biznes infratuzilmasiga jiddiy zarar
yetkazishi mumkin.
3. Zararli dasturlar tarqatish: foydalanuvchi qurilmasiga maxfiy kirish yoki ma’lumotlarni
o‘g‘irlash uchun mo‘ljallangan dasturlarni tarqatish.
4. Moliyaviy va onlayn firibgarlik: to‘lov ma’lumotlarini o‘g‘irlash, soxta to‘lov
sahifalari yoki identifikatsiya bilgilaridan foydalanib moliyaviy zarar yetkazish.
5. Shaxsiy ma’lumotlarni o‘g‘irlash va identifikatsiya o‘g‘irligi: parollar, davlat
identifikatorlari, bank ma’lumotlarini noqonuniy qo‘lga kiritish va ular bilan noqonuniy
operatsiyalarni amalga oshirish.
6. Kiberterrorizm va strategik infratuzilmaga hujumlar: energetika, transport, sog‘liqni
saqlash kabi tizimlarga hujum qilib fuqarolarning xavfsizligiga yoki davlat funksiyalariga tahdid
solish.
348
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
7. Axborot manipulyatsiyasi va noto‘g‘ri xabar tarqatish: siyosiy yoki ijtimoiy
beqarorlikni keltirib chiqarish maqsadida onlayn manipulyatsiyalardan foydalanish.
O‘zbekistonning jinoyat va ma’muriy javobgarlik tizimi so‘nggi yillarda axborot
texnologiyalari sohasidagi tahdidlarni hisobga olib yangilandi. Kiberxavfsizlik va axborot
sohasini tartibga soluvchi bir qator asosiy hujjatlar mavjud.
1. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi - axborot-texnologiyalar yordamida sodir
etiladigan jinoyatlar (jumladan, axborot tizimlariga ruxsatsiz kirish, ma’lumotlarni buzish) uchun
alohida moddalar belgilangan. Jinoyat kodeksi mazkur huquqbuzarliklarni maxsus boblar orqali
tartibga soladi.
2. “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi qonun kiberxavfsizlik sohasidagi munosabatlarni keng
qamrovda tartibga solish, tizimlar xavfsizligini ta’minlash va javobgarlik mexanizmlarini
belgilashga qaratilgan. Ushbu Qonun kiberxavfsizlik siyosati, operatorlar majburiyatlari va
favqulodda holatlar bo‘yicha norma va mexanizmlarni belgilaydi.
3. “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonun va boshqa normativ aktlar - axborot tizimlarini
joriy etish, ma’lumotlarni himoya va axborot resurslaridan foydalanish qoida-me’yorlari.
So‘nggi yillarda qabul qilingan qaror va farmoyishlar (masalan, 2024 va 2025 yillardagi
normativ yangilanishlar) axborot texnologiyalari sohasida javobgarlikni kuchaytirish va ishlash
mexanizmlarini takomillashtirishga xizmat qilmoqda.
Jinoyat kodeksi axborot sohasidagi huquqbuzarliklarni aniqlash va jazolash uchun
maxsus mexanizmlar belgilaydi. Amaliy nuqtai nazardan quyidagilar muhim:
Maxsus modda va kategoriyalar: axborot tizimlariga ruxsatsiz kirish, axborot resurslarini
buzish, ruxsatsiz foydalanish kabi xatti-harakatlar alohida modda yoki modda guruhlari bilan
jazolanadi. Bu moddalarning talqini va qo‘llanilishi amalda tergovning texnik jihatlariga
moslashtirilishi kerak. Jazolar va protsessual choralar: jazo choralari moddaga va oqibatga qarab
jarima, ozodlikdan mahrum etish yoki ma’lum huquqlardan mahrum qilish kabi ko‘rinishda
belgilangan. Protsessual jihatdan esa dastlabki tekshiruv, raqamli izlarni saqlash va ekspertizalar
muhim rol o‘ynaydi.
Raqamli dalillarning ta’limi va yaroqliligi: jinoyat protsessi doirasida raqamli dalillarni
to‘g‘ri yig‘ish, zanjirlash va ekspertiza qilish uchun maxsus protseduralar zarur - bu dalillarning
sudda qabul qilinishini ta’minlaydi.
Kiberjinoyatlarni ochish va sudda isbotlash bir qancha o‘ziga xos protsessual
muammolarni yuzaga keltiradi. Dalilni himoya va saqlash muammosi: raqamli dalillar oson
o‘zgartirilishi yoki yo‘qolishi mumkin; shuning uchun dalil zanjiri (chain of custody) va hash-
metodlari qo‘llanilishi talab etiladi. Texnik ekspertizalarning yetishmasligi: mamlakatda
yetarlicha malakali kiber-ekspertlar, laboratoriyalar va texnik jihozlar talab darajasida bo‘lishi
shart. Xalqaro ma’lumot almashinuvi: ko‘p jinoyatlar chegara bo‘ylab amalga oshirilgani sababli
chet el organlari bilan tezkor ma’lumot almashinuvi va huquqiy yordam mexanizmlari muhim.
O‘zbekiston xalqaro hamkorlikni kengaytirib, muvofiqlashtirilgan tartiblarni mustahkamlashga
e’tibor qaratmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda kiberjinoyatlarni aniqlash, ularning oldini
olish va jinoiy javobgarlikni ta’minlash sohasida bir qator islohotlar amalga oshirilgan. 2022-
yilda qabul qilingan “Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi Qonun mamlakatda axborot xavfsizligini
mustahkamlash, tizimli nazoratni kuchaytirish va javobgarlik mexanizmlarini aniqlashtirishda
muhim bosqich bo‘ldi.
349
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Shuningdek, “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida raqamli muhit
xavfsizligini ta’minlash, davlat axborot resurslarini himoya qilish va fuqarolarning shaxsiy
ma’lumotlarini kafolatlash masalalari davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Biroq amaliyotda hali
ham qator tizimli muammolar saqlanib qolmoqda. Avvalo, kiberjinoyatlarni aniqlash va tergov
qilishda texnik vositalar hamda maxsus mutaxassislar yetishmovchiligi mavjud. Ayrim
holatlarda jinoyat izlari - raqamli dalillar - to‘g‘ri yig‘ilmagani yoki saqlanmagani sababli sudda
ularning ishonchliligi shubha ostida qoladi. Raqamli dalillarni ekspertiza qilish, ularni
protsessual jihatdan mustahkamlash va sudda dalil sifatida tan olish amaliyoti hali yetarli
darajada
yo‘lga qo‘yilmagan. Kiberjinoyatlarga qarshi kurashish mexanizmlarini
takomillashtirish bir nechta asosiy yo‘nalishlarda olib borilishi lozim.
Birinchidan, Jinoyat kodeksiga zamonaviy raqamli jinoyatlar shakllarini aniq belgilovchi
yangi modda va izohlarni kiritishzarur. Masalan, kriptovalyuta bilan bog‘liq firibgarlik, raqamli
shaxsni o‘g‘irlash, onlayn ta’qib va zararli kontent tarqatish kabi xatti-harakatlar uchun
javobgarlik mexanizmlarini aniq va to‘liq shaklda belgilash talab etiladi. Ikkinchidan, huquqni
muhofaza qiluvchi organlar tarkibida kiberjinoyatlarga ixtisoslashgan maxsus bo‘linmalar
faoliyatini kuchaytirish va ularni zamonaviy texnik vositalar bilan ta’minlash muhimdir. Har bir
tergovchi yoki prokuror raqamli dalillarni to‘plash, saqlash va tahlil qilish bo‘yicha maxsus
malakaga ega bo‘lishi kerak. Shu maqsadda, O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi va
Bosh prokuratura tizimida kiberxavfsizlik akademiyasi yoki o‘quv markazlarini tashkil
etish amaliy jihatdan dolzarbdir. Uchinchidan, raqamli dalillar bilan ishlash bo‘yicha yagona
protsessual standartishlab chiqish zarur. Hozirda dalillarni yig‘ish va saqlash bo‘yicha yagona
texnik reglament yo‘qligi sababli, sudlar bu dalillarni turlicha talqin qilmoqda. To‘rtinchidan,
xalqaro hamkorlik va axborot almashinuvi tizimini kengaytirish talab etiladi. O‘zbekiston
Interpol, va MDH davlatlari bilan mavjud hamkorlik asosida kiberjinoyatlarni oldini olish
bo‘yicha tezkor ma’lumot almashish protokollarini joriy etishi zarur. Shuningdek, qo‘shni
davlatlar bilan qo‘shma tergov guruhlarini tashkil etish mexanizmini yo‘lga qo‘yish ham muhim
amaliy choradir. Beshinchidan, jamiyatda kiberxavfsizlik madaniyatini shakllantirishzarur.
Aksariyat kiberjinoyatlar texnik sababdan emas, balki inson omili – e’tiborsizlik,
xabardorlikning pastligi yoki oddiy ehtiyotsizlik natijasida sodir bo‘ladi. Shu bois, o‘quv
yurtlari, davlat idoralari va xususiy tashkilotlarda axborot xavfsizligi bo‘yicha muntazam o‘quv
mashg‘ulotlari o‘tkazish, ommaviy axborot vositalarida profilaktik kampaniyalar tashkil etish
foydali natija beradi. Kiberjinoyatlarga qarshi kurashish faqat jazolash bilan emas, balki oldini
olish, ogohlantirish va profilaktika bilan uyg‘un bo‘lishi lozim. Shu maqsadda, davlat organlari,
fuqarolik jamiyati institutlari va IT sohasi vakillari o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni mustahkamlash
talab etiladi.
Kiberjinoyatlar bugungi kunda davlatlar suvereniteti, iqtisodiy barqarorlik va fuqarolar
xavfsizligiga tahdid soluvchi eng jiddiy xavflardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Ularning
tezkor rivojlanishi, murakkab texnik tabiati va global xarakteri sababli, bu sohada milliy
qonunchilikni muntazam yangilab borish zarur. O‘zbekiston Respublikasi kiberjinoyatlarga
qarshi kurashish yo‘lida sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, xalqaro tajriba va texnologik
rivojlanish sur’atlarini inobatga olgan holda, mavjud mexanizmlarni yanada takomillashtirish
dolzarbdir. Xulosa qilib aytganda, samarali kiberjinoyatlarga qarshi kurashish tizimini yaratish
uchun quyidagilar ustuvor yo‘nalish sifatida e’tirof etilishi lozim:
– jinoiy javobgarlikni belgilovchi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish;
– raqamli dalillar bilan ishlash standartlarini ishlab chiqish;
350
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
– tergov va sud organlarining texnik salohiyatini kuchaytirish;
– xalqaro hamkorlik va axborot almashinuvi tizimini mustahkamlash;
– fuqarolarda kiberxavfsizlik madaniyatini shakllantirish.
Ana shu yo‘nalishlarda kompleks yondashuvni qo‘llash, kiberjinoyatlarga qarshi kurashni
nafaqat huquqiy, balki axloqiy va ijtimoiy jarayon sifatida tashkil etish, O‘zbekiston
Respublikasining axborot makonidagi barqarorligini ta’minlaydi va milliy xavfsizlikning muhim
omillaridan biriga aylanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
2.
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi
3.
O’zbekiston Respublikasi Kiberxavfsizlik to’g’risidagi qonun
4.
O’zbekiston Respublikasi Axborotlashtirish to’g’risidagi qonun
5.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni “Raqmli O’zbekiston – 2030”
https://lex.uz/ru/docs/-5030957
