ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1335
КОРПОРАТИВ НИЗОЛАРНИ ҲАЛ ЭТИШДА МОДДИЙ ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИ
ҚЎЛЛАШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Саъдуллаев Ҳамидулло Хайруллаевич
Ўзбекистон Республикаси Судялар олий кенгаши ҳузуридаги Судялар олий
мактаби тингловчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.7990466
Аннотация.
Мазкур мақолада корпоратив низоларни ҳал этишда Моддий ҳуқуқ
нормаларини қўллашнинг айрим масалаларига тўхталиб ўтилган. Мақола давомида мавзу
доирасидаги асосли фикр ва мулоҳазалар бериб ўтилган.
Калит сўзлар:
корпоратив низолар, келишувнинг йўқлиги,
ҳуқуқ нормаларини
қўллаш.
SOME ISSUES OF APPLICATION OF SUBSTANTIVE LAW NORMS IN
RESOLVING CORPORATE DISPUTES
Abstract.
This article focuses on some issues of the application of substantive law norms
in the resolution of corporate disputes. In the course of the article, reasonable opinions and
comments are given within the scope of the topic.
Key words:
corporate disputes, lack of agreement, application of legal norms.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРИМЕНЕНИЯ НОРМ МАТЕРИАЛЬНОГО
ПРАВА ПРИ РАЗРЕШЕНИИ КОРПОРАТИВНЫХ СПОРОВ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются некоторые вопросы применения
норм материального права при разрешении корпоративных споров. По ходу статьи
даются обоснованные мнения и комментарии в рамках темы.
Ключевые слова:
корпоративные споры, отсутствие соглашения, применение
правовых норм.
Ҳар қандай низонинг моҳиятини томонлар ўртасида келишувнинг йўқлиги сифатида
таърифлаш мумкин. Корпоратив муносабатлар субъектлари ўртасида манфаатлар
мувозанатининг йўқлиги корпоратив низоларга сабаб бўлиши мумкин. Корпоратив низолар
деганда жамият акциядорлари ўратасида, жамият акциядорлари ва менежерлари ўртасида,
инвесторлар (потенциал акциядорлар) ва жамият ўртасида вужудга келадиган, қуйидаги
оқибатлардан бирига олиб келадиган келишмовчиликлар ва тортишувлар тушунилади:
-
амалдаги қонунчилик меъёрлари, жамият низоми ёки ички ҳужжатлари,
акциядорлар ёки уларнинг гуруҳлари ҳуқуқларининг бузилиши;
-
жамият ва унинг бошқарув органларига қабул қилинган қарорлар бўйича даъволар;
-
амалдаги бошқарув органлари ваколатларини муддатидан олдин тўхтатиш;
-
акциядорлар таркибида жиддий ўзгаришлар.
Корпорациялар фаолиятининг ўзига хосликлари туфайли низолар вужудга келиши
учун қуйидаги сабабларни кўрсатиш мумкин. Акциядорлик мулкида иштирок этиш учун
кенг имкониятлар капиталларнинг мураккаб тарзда чигаллашиб кетиши ва мос равишда,
манфаатдор томонлар доирасининг доимий бўлмаслигини назарда тутади. Мулкни
бошқарувдан ажратиш (қарор қабул қилиш ва рискни қабул қилиш функцияларининг
тақсимланиши) ва назорат функциясининг рискни қабул қилмайдиган ва бошқарувда
иштирок этмайдиган шахслар томонидан амалга ошириладиган алоҳида бир функцияга
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1336
ажратилиши корпорация фаолияти натижаларидан манфаатдор турли шахслар ўтасида
манфаатлар можаросининг юзага келишини белгилаб берди. Корпорация менежменти,
акциядорлар ва бошқа манфаатдор шахслар ўртасида белгиланадиган муносабатлар
тизимига турли иқтисодий субъектлар гуруҳлари томонидан ижозат берилади:
1. Давлат ва корпорация ўтасидаги муносабатларга давлат томонидан ижозат
берилади ва у давлат-ҳукумат характерига эга бўлади.
2. Менежмент ва акциядорлар ўртасидаги алоқаларнинг муайян жиҳатлари
корпорация бошқарув органлари томонидан амалдаги қонунчилик доирасида қабул
қилинган қўшимча битим ва келишувлар билан тартибга солиниши мумкин.
3. Менежмент ва бошқа манфаатдор шахслар ўртасидаги муносабатлар турли
йўналишдаги характерга эга бўлиб, манфаатдор шахсларнинг корпорация учун ички ёки
ташқи муҳитга мансублигига боғлиқ бўлади. Улар қонун ҳужжатлари ва жамиятнинг ички
регламенти билан тартибга солинади. Замонавий иқтисодиётда корпоратив муносабатлар
субъектлари ўртасида вужудга келаётган жиддий қарама-қаршиликлар ва ихтилофлар
мамлакатда ишлаб чиқаришнинг ривожланишига инвестициялар оқимининг кириб
келишига тўсқинлик қилмоқда. Барча низолар хилма-хиллигини қуйидаги тўрт турга
ажратиш мумкин:
1. Йирик (мажоритар) ва майда (миноритар) акциядорлар муносабатлари низоси.
2. Ички акциядорлар (инсайдер) ва ташқи акциядорлар (аутсайдер) низоси.
3. Менежмент (акцияларсиз ёки акциялар кичик пакетига эга) ва акциядорлар
низоси.
4. Четдан «нодўстона қўшиб олиш ташаббускорлари» тарафдорлари ва акциядорлар
низоси. Кўриб чиқилган корпоратив низолар турлари ичида қуйидаги хилларни ажратиб
кўрсатиш мумкин:
1. Қонунчилик меъёрларининг бузилиши корпоратив ҳуқуқ меъёрлари ва
жараёнларини тасодифан бузиш билан боғлиқ бўлиб, акциядорлар томонидан уларнинг
манфаатларига тажовуз сифатида қабул қилинади.
2. Қўшиб олиш – акциядорлар гуруҳининг (четдан инвесторнинг) корхона устидан
назорат ўрнатиш жараёнида юзага келадиган низолар.
3. Дивидендлар бўйича низолар – йирик ва майда акциядорлар ўтасида корхона
фойдасидан фойдаланиш борасида юзага келадиган низолар.
4. Менежерлар билан низолар – акциядорлик жамиятининг менежерлари ва
акциядорлар ўртасида компанияни бошқариш самарадорлиги ва менежерлар ҳаракатлари
виждонанлиги бўйича юзага келадиган низолар.
5. Рақобат – акциядорлик жамиятининг молиявий ҳолати ва рақобатбардошлигига
путур етказишга йўналтирилган низолар.
6. Корпоратив шантаж - миноритар акциядорлар иштирокидаги, акциядорлик
жамияти ёки унинг йирик акциядорларини миноритарийлардан уларга тегишли акциялар
пакетини бозор қийматидан қиммат нархжа сотиб олиш ёки низони тўхтатиш учун воз
кечиш музди тўлашга ундашга йўналтирилган низолар. Шунингдек, корпорация томонидан
акциядорлар ҳуқуқларининг бузилишига олиб келадиган асосий ҳаракатлар аниқланди:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1337
1. Акциядорлар чекланган доирасида жойлаштириладиган акциялар қўшимча
эмиссияси (кўпинча бозор нархидан паст ёки ушбу компания учун етарли даражада
истеъмол қийматига эга бўлмаган активлар билан тўлаш кузатилади).
2. Компаниянинг стартегик активларини акциядорлар назорати остида бўлмаган
фирмаларга ўтказиш йўли билан ажратиб қўйиш (кўпинча қайта ташкил қилинган
муассасалар ёрдамида).
3. Аффиляцияланган шахслар гуруҳи томонидан назорат пакетини қўлга киритиш
мақсадида акциялар пакетини «майдалаш».
4. Акциядорларга қайтариб сотиб олишда имтиёзли ҳуқуқлар бермаган ҳолда низом
капиталидан анча катта бўлган миқдордаги суммада қўшимча эмиссия чиқариш.
5. Акциядорлар билан мувофиқлаштириш бўйича зарур жараёнларни ўтказмаган
ҳолда акциялар йирик пакетларини сотиб юбориш.
6. Майда акциядорларни чиқариб юборишга йўналтирилган акцияларни
консолидациялаш
жараёнини
амалга
ошириш.
Санаб
ўтилган
ҳаракатлар
акциядорлаштиришнинг у воситасида акцияларни харид қилишда пул маблағлари ишлаб
чиқаришни ривожлантиришга тўғридан-тўғри инвестициялар шаклини оладиган механизм
сифатидаги асосий мазмунига путур етказади. Барча низолар хилма-хиллигини таҳлил
қилиб хулоса чиқариш мумкинки, корпоратив бошқарув муаммолари асосан мулк
эгаларидан биттаси унинг мулкий ҳуқуқларидан эмас, балки бошқарув функцияларидан
келиб чиқадиган устунликларни қўлга киритиши билан боғлиқ.
Турли акциядорлар гуруҳлари ўртасидаги низолар моҳиятига кўра иқтисодий
низолар ҳисобланади, чунки бу аввало жамият чиқарган акцияларни ўзлаштириш ва сотиб
юбориш бўйича юзага келадиган низолардир. Корпоратив низоларни ҳал қилиш усули
бўйича у, шубҳасиз, ҳуқуқий низолар сирасига киради. Буни шу билан асослаш мумкинки,
низо қатнашчилари муросага кела олмаган ва битим тузиш йўли билан ёки йиғилиш
қарорида ўз хоҳишини билдирмаган бўлса, низони ҳал қилиш суд томонидан фуқаролик ва
ҳатто жиноий ишларни кўриб чиқиш воситасида рўй беради. Ҳозирги пайтда мавжуд
бўлган эмпирик ва ҳуқуқий маълумотлар шаклланаётган акциядорлар ҳуқуқини ҳимоя
қилиш тизимида барқарор ва асосий зиддиятларни аниқлашга имкон бермоқда. Қарама-
қаршиликнинг моҳияти шундаки, мавжуд акциядорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш тизимида
иккита қарама-қарши ёндашув мавжуд. Биринчи ёндашув. Акциядорлик капиталининг бир
қўлда тўпланиши (концентрация) - акциядорларни ҳимоя қилиш ҳуқуқий воситалари
минимал ва миноритар акциядорларни ҳимоя қилиш ҳуқуқий воситалари максимал
бўлишини кўзда тутади, ўзига хос ўзаро нейтраллаш вазиятини яратади: астасекинлик
билан майда акциядорларни чиқариб юбориш корпоратив сектор нуқтаи назаридан
миноритарийларни ҳимоя қилиш кенг воситалари аҳамиятини пасайтиради, майда
акциядорларни ҳимоялаш воситаларининг ўзи эса корпоратив шантаж воситаларига
айланади. Иккинчи ёндашув. Акциядорларни ҳимоя қилиш ҳуқуқий воситаларининг ёйиқ
тизимини яратиш, ўз навбатида, бир қўлда тўпланиш (концентрация) жараёнининг давом
этишини тўхтатиб туради (иқтисодий жараёнларга тескари таъсир омили сифатида). Бунда
эсдан чиқармаслик керакки, концентрацияни давом эттириш йўли билан ўз манфаатларини
ҳимоя қилиш бу – йирик акциядорларнинг алоҳида ҳуқуқлари, улар ҳимоя қилишнинг
ҳуқуқий воситалари йўқлигига эмас, балки буюртма асосида қўлланишга жавоб беради,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1338
чунки миноритар акциядорлар на консолидация шароитларига, на мустақил суд
имкониятларига эга эмас. Бундай вазиятда корпоратив муносабатларнинг барча
қатнашчилари манфаатлари мувозанатини қўллаб-қувватлаш учун аниқ ҳуқуқий майдон
шакллантириш устувор вазифа ҳисобланади. Давлат нуқтаи назаридан фундаментал вазифа
бу – корпоратив бошқарувни мулк ҳуқуқини (инвесторлар ҳуқуқлари, акциядорлар
ҳуқуқлари) ҳимоя қилиш ва кафолатлаш нуқтаи назаридан кўриб чиқишдир. Лекин шунга
қарамай, Ўзбекистонда корпоратив бошқарувнинг ривожланишида айрим умид уйғотувчи
тенденциялар кузатилмоқда.
1. Корпоратив бошқарув соҳасида умумий сиёсатни амалга ошириш бўйича давлат
органи – Давлат Мулк Қўмитаси мавжуд.
2. Қатор корхоналар ўз корпоратив бошқарув кодексларини ишлаб чиқди ва қабул
қилди, шунингдек, директорлар Кенгашига ташқи акциядорлар вакилларини киритди.
3. Компаниялар дивиденд сиёсатининг яхшиланиши корпоратив муносабатлар
етуклигидан далолат беради. Кўпчилик компаниялар фойдани қайта тақсимлашга диққат
билан эътибор қарата бошлади.
4. Менежерларнинг мулк эгалари назорати остида бўлиши билан боғлиқ вазиятларда
ҳам ижобий ўзгаришлар кузатилмоқда. Яхши ишламаётган раҳбарларни ишдан бўшатиш
хавфи корпоратив бошқарувда фаолият кўрсатаётган механизмлардан бирига айланмоқда.
5. Компаниялар ҳақида корпоратив бошқарув билан боғлиқ рисклар нуқтаи
назаридан ахборотга талаб ўсмоқда.
REFERENCES
1.
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. https://lex.uz/docs/111189.
2.
Rahmonqulov H.R., Gulyamov S.S. Korporativ huquq. TDYI. Toshkent, 2007.
3.
Saidov M.N. Korporativ nizolar: tushunchasi, turlari va ularni sudda ko‘rishning
o‘ziga xos jihatlari. Toshkent, 2019.
4.
Eshimbetova D.U. Korporativ huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan
nizolarning iqtisodiy sudlarga taalluqliligi masalalari. 5A240121 – “Sud faoliyati
(faoliyat turlari bo‘yicha)” mutaxassisligi bo‘yicha magistr darajasini olish uchun
yozilgan. Toshkent, 2020.
5.
Северин Д.Н. Рассмотрение судами споров, вытекающих из условий
учредительства
хозяйственных
обществ
(корпоративных
споров).
Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата
юридических наук. Минск, 2014. http://dep.nlb.by/jspui/handle/nlb/45667.
