ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
9
TADBIRKORLIK FAOLIYATIDA TABIIY RESURSLARDAN OQILONA
FOYDALANISH VA INSITUTSIONAL MUHITNI RIVOJLANTIRISH
Soipova Nargisxon Safarboyevna
Guliston davlat universiteti, Iqtisodiyot ta’lim yo‘nalishi magistranti
Guliston davlat universiteti, Iqtisodiyot ta’lim yo‘nalishi talabasi
Sheralieva Farangis Narzulla qizi
farangizsheraliyeva40@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.7997754
Annotatsiya.
Maqolada davlat, jamiyat va tadbirkorlik kabi institutlarning o‘zaro ta'siri
ko‘rib chiqiladi. Jamiyat va tadbirkorlik institutsional muhit va kelishuvlarning ishtirokchisi
sifatida tavsiflanadi. Ijtimoiy tadbirkorlik ushbu institutsional a’loqalarni kengaytirish va
mustahkamlashga qaratilgan va ularni amalga oshirishda eng muhim tarkibiy qism ekanligi
asoslangan.
Keywords:
tadbirkorlik, davlat, ijtimoiy mas'uliyatli tadbirkorlik, institutsional muhit,
institutsional shartnomalar.
РАЗУМНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ПРИРОДНЫХ РЕСУРСОВ В
ХОЗЯЙСТВЕННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И РАЗВИТИЕ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОЙ
СРЕДЫ
Аннотация.
В статье рассматривается взаимодействие таких институтов, как
государство, общество и бизнес. Общество и предпринимательство характеризуются как
участники институциональных сред и механизмов. Социальное предпринимательство
направлено на расширение и укрепление этих институциональных отношений и основано
на том, что оно является важнейшим компонентом в их реализации.
Ключевые слова:
предпринимательство, государство, социально ответственное
предпринимательство, институциональная среда, институциональные контракты.
WISE USE OF NATURAL RESOURCES IN BUSINESS ACTIVITY AND
DEVELOPMENT OF THE INSTITUTIONAL ENVIRONMENT
Abstract.
The article examines the interaction of institutions such as the state, society and
business. Society and entrepreneurship are characterized as participants in institutional
environments and arrangements. Social entrepreneurship is aimed at expanding and
strengthening these institutional relations, and it is based on the fact that it is the most important
component in their implementation.
Keywords:
entrepreneurship, state, socially responsible entrepreneurship, institutional
environment, institutional contracts.
Kirish
.
Mamalakatdagi hozirgi iqtisodiy vaziyat bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo‘nalishi
zarurligini aks ettiradi. Jamiyat, biznes va davlat o‘rtasidagi munosabatlar birinchi o‘ringa chiqadi.
Ular mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi doirasida ijtimoiy yo‘nalish muammolarini hal qilishda
asosiy hisoblanadi. Tadbirkorlik bozor munosabatlari taraqqiyotining asosiy omillaridan biri
bo‘lib xizmat qiladi va bozorni faoliyatning barcha sohalarida rivojlantirishga imkon beradi:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
10
moliyaviy resurslarni ham, ishlab chiqarishni ham safarbar qiladi, raqobat muammolarini hal
qiladi, shuningdek, ko‘plab ijtimoiy masalalarni muhokama qilishda ishtirok etadi.
Tadbirkorlikni institutsional kelishuvlar va atrof-muhitning tadbirkorga ta'siri nuqtai
nazaridan va aksincha ko‘rib chiqish kerak. Atrof-muhitning tadbirkorga ta'siri – bu
munosabatlardagi birinchi daraja, institutsional muhit – ikkinchi, institutsional kelishuvlar-
uchinchi. Institutsional tuzilmalar doirasida korxonalarning raqobat va hamkorlikni
rivojlantirishni ta'minlaydigan tashqi va ichki muhit bilan o‘zaro ta'sir qilish usullarini tushunish
kerak.
Adabiyotlar va metodlar
Institutsional tadbirkorlik siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy xarakterga ega bo‘lgan munosabatlar
muhiti sifatida talqin etiladi, tadbirkor ularga turli masalalarni hal qilishda ishtirok etadi [1, 8-bet].
Institutsional elementlarning o‘zaro ta'sirining bunday xilma-xilligi va ularning bir-biriga ta'siri
tadbirkorlikning butun sohasi kabi ijtimoiy (huquqiy) normalar yordamida ta'minlangan
ishbilarmonlik muhitining ancha yuqori tuzilganligidan dalolat beradi. Yuqorida aytilganlar
tadbirkorlikni o‘rganishga institutsional yondashuv uni har tomonlama bilishning eng real usuli
degan xulosaga olib keladi. Bu usul tadbirkorning iqtisodiy faoliyati va huquqiy
munosabatlarining birlamchi, o‘zaro bog‘langan va tayanch "g‘ishtlari"ga erishish imkonini
beradi.
Tadbirkorlikni amalga oshirish ko‘plab omillarga bog‘liq. Bunga birinchi navbatda
institutsional muhit ta'sir qiladi. Tadbirkorlar o‘z faoliyatida, jamiyat va davlat kabi asosiy
institutlar bilan o‘zaro munosabatlarida qanday to‘siqlarga duch kelishini aniq tushunish kerak.
Tadbirkorlikning institutsional muhiti iqtisodiyotning institutsional muhitining bir qismidir.
Taxlil va natijalar
Zamonaviy sharoitlarda O‘zbekistonda tadbirkorlik tobora ko‘proq turli xil ijtimoiy
muammolarni hal qilish uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olmoqda. "Ijtimoiy mas'uliyatli
tadbirkorlik" tushunchasi paydo bo‘ldi va ishlatilmoqda. Bu xo‘jalik yurituvchi sub'ektning
tovarlar, ishlar, xizmatlar ishlab chiqarish sohasiga innovatsiyalarni joriy etish tashabbusini
anglatadi, bu subyektning aholining ehtiyojlarini qondirish va subyekt tomonidan foyda olish
maqsadida sodir etilgan harakatlar va turmush darajasini belgilovchi majburiyatlarni o‘z
zimmasiga olish bilan belgilanadi.
GOST riso 26000-2012 "ijtimoiy javobgarlik bo‘yicha qo‘llanma" standartiga muvofiq,
unda ijtimoiy javobgarlikni tan olish, ijtimoiy mas'uliyatli korxonalarning manfaatdor tomonlar
bilan o‘zaro munosabatlari, bunday biznes faoliyatining tamoyillari va boshqa muhim jihatlari
masalalari ko‘rib chiqiladi, ular o‘zaro aloqada bo‘lgan tashkilotlar va institutlarning faoliyati
dolzarb bo‘lib qoladi. Ijtimoiy mas'uliyatli xatti-harakatlarga bo‘lgan ehtiyojni anglash va uning
afzalliklari, ijtimoiy mas'uliyatli tadbirkorlikning maqsadi umuman mamlakatning barqaror
rivojlanishiga ko‘maklashishdir.
Jamiyat manfaatlarini ko‘zlagan holda tadbirkorlik va davlat hokimiyati organlarining
o‘zaro hamkorligi mamlakatimiz barqaror rivojlanishining eng muhim omilidir. Shu bilan birga,
biznesning funktsiyalari mahalliy, yashash hududi bilan chegaralangan, davlat funksiyalari esa
global xarakterga ega. Bu borada biznes va davlat o‘rtasidagi a’loqalarning bir qancha modellarini
ko‘rib chiqish mumkin.
1. Majburlash. Hokimiyat jamiyatning ijtimoiy dasturlariga sarmoya kiritishni talab qiladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
11
2. Rag‘batlantirish. Ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun tadbirkorlik xarajatlari evaziga
hokimiyat tomonidan resurslar bilan ta'minlash.
3. Begonalashtirish. Hokimiyat hech qanday tarzda aralashmaydi va biznesning ijtimoiy
masalalarni hal qilishiga munosabat bildirmaydi.
4. Hamkorlik. Resurs almashinuvi. Biznes moliyaviy, innovatsion, ekspert aktivlariga ega.
Hokimiyat - ma'muriy, siyosiy, axborot. Bu o‘zaro ta'sirning asosidir [3, p. 116].
Aynan sheriklik ijtimoiy mas'uliyatli tadbirkorlikni rivojlantirishning optimal modelidir.
Bu jihat biznes va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga ham tegishli. Ijtimoiy mas'uliyatli
korxonalar va ular bog‘langan muassasalar o‘rtasidagi munosabatlar o‘zaro manfaatli hamkorlik
tamoyiliga asoslanishi kerak.
Tadbirkorlikning ijtimoiy mas'uliyati kompaniyaning yetakchi mavqega erishish va uni
saqlab qolish uchun muvaffaqiyatli rivojlanishining asosiy jihati hisoblanadi. Shu bilan birga,
ijtimoiy mas'uliyat tizimli yondashuvga asoslanishi va barcha manfaatdor tomonlarning
manfaatlarini hisobga olishi kerak. Ijtimoiy mas'uliyatli biznesning afzalliklarini aniq tushunish
va uning atrof-muhitga nisbatan xatti-harakatlarini batafsil tahlil qilish kerak. Shuning uchun
ko‘rib chiqilayotgan institutlarning o‘zaro ta'siri turli yo‘llar bilan amalga oshiriladi.
Bugungi kunda davlat, jamiyat, tadbirkorlik kabi institutlar yaqindan hamkorlik qilib,
aloqalarni rivojlantira boshladi. Biz quyidagi tendentsiyani kuzatamiz: muvaffaqiyatli,
rivojlanayotgan kompaniya bo‘lish uchun maksimal daromad olish uchun ishlashning o‘zi kifoya
emas; Jamiyatda barqaror mavqega ega bo‘lish uchun korxona maqsadi kelajakka yo‘naltirilgan
bo‘lishi, qisqa muddatda maksimal foyda olishga intilmasligi va mablag‘larning bir qismini turli
ijtimoiy muammolarni hal qilishga yo‘naltirishi kerak. Bularning barchasi kompaniyaning obro‘si
va ishbilarmonlik muhitini oshiradi, shuningdek, uzoq muddatli istiqbolda foydani oshiradi. Shu
bilan birga, ijtimoiy javobgarlik jamiyatdagi axloqiy iqlim, odob, ijtimoiy muhitni shakllantirish
uchun mas'uliyat ekanligini ta'kidlash kerak.
Hukumat, tadbirkorlik va jamiyatning o‘zaro hamkorligi butun jamiyatning dolzarb
ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishni o‘z ichiga olgan ijtimoiy
buyurtma orqali qurilishi mumkin. Ijtimoiy buyurtma ilgari taqdim etilgan hamkorlik modeliga
tegishli bo‘lib, belgilangan muassasalar o‘rtasidagi munosabatlarning asosiy vositalaridan biridir
[4]. Bu buyurtmachi va pudratchi o‘rtasidagi ijtimoiy masalalarni byudjetdan moliyalashtirish
orqali hal qilish bilan bog‘liq hokimiyat tomonidan belgilanadigan munosabatlarni rivojlantirishga
qaratilgan.
Xulosa
Shunday qilib, zamonaviy iqtisodiy munosabatlar juda ko‘p turli xil o‘zaro ta'sirlardan
iborat: tadbirkorlik va jamiyat, tadbirkorlik va hokimiyat. Bu munosabatlar bir-biridan o‘zaro
manfaatlar asosida qurilgan. Ushbu manfaatlar butun korxona faoliyatini belgilaydi,
hamkorlikning ikki tomonlama xarakteriga ega, kompaniyani xodimlar, jamoat tashkilotlari,
hokimiyat organlari, pudratchilar va boshqa xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar bilan bog‘laydi.
Tadbirkorni faqat o‘z vazifalari va muammolarini hal qilish bilan shug‘ullanadigan birlik
sifatida emas, balki ko‘pincha daromadlarni ko‘paytirish, soliqlarni to‘lash, kamdan-kam hollarda
xodimlarni rivojlantirish bilan emas, balki jamiyat bilan o‘zaro munosabatlar instituti sifatida
ko‘rib chiqsak, biz butun mamlakatni muvozanatli rivojlanishiga erishilishi mumkin [5].
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
12
Har bir agent o‘zaro kutish sub'ekti bo‘lgan ushbu kontseptsiyada ijtimoiy mas'uliyatli
biznes ishtirok etuvchi iqtisodiy agentlarning umidlari va o‘z manfaatlarini qondiradigan tarzda
faoliyat yuritishi kerak. Tadbirkorlik jamiyatning institutsional tizimini ishlab chiqaradi. Ijtimoiy
tadbirkorlik ko‘rsatilgan institutsional aloqalarni kengaytirish va mustahkamlashga qaratilgan
bo‘lib, ularni amalga oshirishning eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi [6, 123-b.].
Xulosa qilib shuni ta'kidlaymizki, muvaffaqiyatli korxona bo‘lish uchun jamiyat va davlat
yaqindan o‘zaro hamkorlik qilish, mas'uliyatni o‘z zimmalariga olish zarur bo‘lgan institutlar
ekanligini anglashi kerak, bu nafaqat huquqiy kelishuvlarni amalga oshirish bilan bog‘liq
bo‘lmasdan, balki ijtimoiy masalalarni hal qilishga ham qaratilgan bo‘lishi lozim. Institutsional
aloqalarni saqlab qolish orqali biznes va davlat muvaffaqiyatli rivojlanishi mumkin. Korxonalar
faoliyati o‘zaro hamkorlik uchun maqbul yechimlarni topishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
REFERENCES
1.
Манташян Г.Г. Институциональные аспекты предпринимательской
деятельности : автореф. дис. ... канд. экон. наук. М., 2013.
2.
ГОСТ РИСО 26000–2012. Руководство по социальной ответственности. М.,
2014.
3.
Розенков Д.А. Управление развитием отношений бизнеса, общества и
государства в современной экономической системе : автореф. дис. ... д-ра
экон. наук. М., 2007.
4.
Zadek S. The logic of collaborative governance: corporate responsibility,
accountability, and the social contract // Cambridge Corporate Social
Responsibility Initiative Working Paper. 2006. No. 17.
5.
Чирикова А. Бизнес как субъект социальной политики в современной России
// Общество и экономика. 2006. № 9. С. 116–117.
6.
Баканова Е.С. Корпоративная социальная ответственность в российском
обществе. СПб., 2007.
7.
9. Dostonbek Bahodir O‘G‘I Eshpulatov (2022). O‘zbekiston agrosanoat
majmuasida innovatsiyalarni joriy qilish holatini baholash. Academic research in
educational sciences, TSAU (Conference ), 16-32.
8.
10. Абдувохидов, А., Эшпўлатов, Д., Халимжонов, Д., & Бегимкулов, Д.
(2022). Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ўсиш сифатини аниқлаш ва унинг
кўрсаткичлари таҳлили. Экономика и образование, 23(4), 16-31.
9.
11. Berdiev Gayrat Ibragimovich, Eshpulatov Dostonbek Bahodir ogli,
Mahkammadiev Turgunboy Jumaboevich, Kudratov Alisher Alijonovich, &
Eshkulova Hilola Shoyimkul kizi. (2022). Methods of sustainable food supply
system development. World Bulletin of Management and Law, 16, 100-106.
Retrieved from
https://scholarexpress.net/index.php/wbml/article/view/1625
10.
11. Eshpulatov , D. (2022). Analysis of the organizationaleconomic mechanism to
improve the sustainability of economic growth in agriculture. science and
innovative development, 5(6), 104–122. Retrieved from
ilm.uz/index.php/journal/article/view/340
