ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
563
BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARNI SHAXSGA
YO'NALTIRILGAN TA’LIM ASOSIDA O’QUV-BILISH KOMPETENSIYASINI
RIVOJLANTIRISH
Botirova Nasiba Djurabayevna
FarDU p.f.b.f.d.(PhD)
https://doi.org/10.5281/zenodo.8030017
Annotatsiya.
Ushbu maqolada
bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilarda o’quv-bilish
kompetensiyasini rivojlanishning individual traektoriyasini pedagogik loyihalash muammolarini
ishlab chiqishda metodologik yondashuvlarini ahamiyati ko’rib chiqilgan.
Kalit so’zilar:
o’quv-bilish kompetensiyasi, metodologik, pedagogik loyihalash.
DEVELOPMENT OF EDUCATIONAL-COGNITIVE COMPETENCE ON THE
BASIS OF PERSONALITY-ORIENTED EDUCATION OF FUTURE PRIMARY CLASS
TEACHERS
Abstract.
This article examines the importance of methodological approaches to the
development of pedagogical design problems of the individual trajectory of development of
educational-cognitive competence in future beginner class teachers.
Key words:
educational-cognitive competence, methodological, pedagogical design.
РАЗВИТИЕ УЧЕБНО-ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ
БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ НА ОСНОВЕ ЛИЧНОСТНО-
ОРИЕНТИРОВАННОГО ОБУЧЕНИЯ
Аннотация.
В данной статье рассматривается значение методических подходов
к разработке проблем педагогического проектирования индивидуальной траектории
развития учебно - познавательной компетентности у будущих учителей начальных
классов.
Ключевые слова:
учебно - познавательная компетенция, методическая,
педагогическое проектирование.
KIRISH
Zamonaviy sharoitlarda, o’quv-bilish kompetensiyasini rivojlanishning individual
traektoriyalarini loyihalash muammolarini o'rganish, ta’lim jarayonida shaxsning manfaatlarini va
uning o’quv-bilish kompetensiyasini afzalliklarini hisobga olishni o'z ichiga olgan
shaxsiyatga
yo'naltirilgan yondashuvga
tayanmasdan amalga oshirish mumkin emas. Bu nafaqat bo’lajak
boshlangich sinf o’qituvchilarning faolligi va mustaqilligini, balki ularning sub'ektiv faolligini va
mustaqilligini anglatadi. Universitetdagi ta’lim jarayonining maqsadi yuqori malakali
mutaxassisning yaxlit shaxsini, uning o’quv-bilish kompetensiyasini faoliyatiga va unda o'zini
takomillashtirish ehtiyojlariga yo'naltirilgan shaxsni rivojlantirish uchun sharoit yaratishdir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim doirasida ta'lim bir-biriga qarama-qarshi bo'lmagan, lekin
uning turli jihatlariga e'tibor qaratadigan turli pozitsiyalardan ko'rib chiqiladi va belgilanadi.
Shaxsga yo'naltirilgan ta'lim kontseptsiyasi o'zining boshlang'ich nuqtasi sifatida shaxsning ta'lim
maqsadi va o'ziga xos tabiati va ta'lim jarayonida shaxsiy tajribani shakllantirish mexanizmlari
haqidagi g'oyasiga ega. Shaxsga yo'naltirilgan ta'limning eng muhim xususiyati - ta'lim
jarayonining barcha sub'ektlarini to'liq hayotga jalb qilish va shaxsga yo'naltirilgan vaziyatlar
tajribasi deb izohlaydi Serikov V.V. Ta'limning mohiyati haqidagi bunday qoida uning mazmuniga
qo'yiladigan talablarni o'zgartirish zaruriyatiga olib keladi.
Shaxsga yo'naltirilgan ta'lim kontseptsiyasi ta'limda invariant komponent - asosiy standart
mavjudligini inkor etmaydi. Ammo shaxsiy munosabat bilan singib ketmagan, shaxsiyatga
yo'naltirilgan yondashuv nuqtai nazaridan faqat standart doirasidagi ta'limni yaxlit deb atash
mumkin emas. “Belgilangan xususiyatlarga ega shaxsni shakllantirish emas, balki ta'lim jarayoni
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
564
sub'ektlarining shaxsiy funktsiyalarining to'liq namoyon bo'lishi va rivojlanishi uchun shart-
sharoit yaratish shaxsga yo’naltirilgan ta’lim nuqtai nazaridan ta'limning asosiy maqsadidir. ” [2].
“Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim insonning shaxsiy mavjudligi mexanizmlarini – aks ettirish, ma’no
yaratish, tanlab olish, mas’uliyat, avtonomiya va hokazolarni ta’limning o‘ziga xos maqsadi deb
hisoblaydi, unga erishish pirovardida uning mazmuni va protsessual tarkibiy qismlariga
bo‘ysunadi. ” [5].
Shaxsiy yo'nalish ta'limning mazmuniy tarkibiy qismini belgilaydi, u ta'limning hayotiy
istiqbollarni, o’quv-bilish faol o'rganish, tarbiyalash va rivojlantirish uchun pedagogik
texnologiyalarni loyihalash imkonini beradi. Bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilarning o’quv-
bilish kompetensiyasini rivojlanishining individual traektoriyasini loyihalash jarayonida shaxsga
yo’naltirilgan ta’lim o'qitish mazmuni, shakllari va usullarining o'zgaruvchanligidan iborat bo'lib,
muammolarni hal qilish bilan jamoaviy, guruh va individual o’qitish shakllaridan foydalanishni
o'z ichiga oladi. Bu professor-o’qituvchilar va bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilarning o'zaro
ta'siriga asoslangan vazifalar.
Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim doirasida professor-o’qituvchi shaxsiy va o’quv-bilish
kompetensiyasini salohiyatining tashuvchisi va transformatori, bo’lajak boshlangich sinf
o’qituvchi esa o'zini to'liq amalga oshirish uchun mas'ul shaxs sifatida namoyon bo'ladi. Bo’lajak
boshlangich sinf o’qituvchi shaxsi - bu qadriyat, maqsad, mavzu, natija, uni rivojlantirish
samaradorligining asosiy mezoni va shaxsiy potentsialning namoyon bo'lishi va amalga
oshirilishining optimal darajasiga erishish.
Etakchi shaxs xususiyatlari: faollik - o'z chegaralaridan tashqariga chiqish, faoliyat
doirasini kengaytirish, vaziyat va rol ko'rsatmalari talablari chegarasidan tashqarida harakat qilish
istagi; orientatsiya - inson ehtiyojlarini aks ettiruvchi motivlarning barqaror hukmron tizimi -
e'tiqodlar, manfaatlar, ideallar; shaxsning ongi va xulq-atvorini belgilovchi chuqur semantik
tuzilmalar; ularning voqelikka munosabatini anglash darajasi - munosabatlar, tabiat va boshqa
faoliyatlarda namoyon bo'ladi, unda shakllanadi, rivojlanadi, takomillashtiriladi va o'zgaradi.
Bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchiga yo'naltirilgan yondashuv shaxs - bu bo’lajak
boshlangich sinf o’qituvchining turli xil aqliy jarayonlari o’quv-bilish kompetensiyasini
rivojlanishning individual traektoriyasi va uni amalga oshirish qobiliyatlari va imkoniyatlarini, o'z-
o'zini anglashni birlashtiradigan, uning faoliyatiga pedagogik rivojlanish jarayonida zarur izchillik
va barqarorlikni beruvchi integratsiyalashgan tamoyil ekanligiga e'tibor qaratadi.
Zamonaviy ta'lim tizimi uchun asosiylaridan biri kompetentsiyaga asoslangan
yondashuvdir. Kompetensiyaga asoslangan yondashuv
ta'lim tizimini bozor ehtiyojlariga
moslashtirishga urinishdir.[ ] Uning ta'lim tizimiga kiritilishi bilan bo’lajak boshlangich sinf
o’qituvchi tayyorlashni sifat jihatidan o'zgartirish imkoniyati bog'liq.
Kompetentsiyaga asoslangan yondashuv nuqtai nazaridan, ta'lim faoliyatining asosiy
natijasi - bu o'zi uchun shaxsan muhim maqsadlarga erishishga imkon beradigan muayyan
vakolatlarga ega bo'lgan malakali professor-o’qituvchi shakllantiradi. Kompetensiyaga asoslangan
yondashuv ta'lim natijasiga qaratilgan bo'lib, natijada o'rganilgan ma'lumotlarning miqdori emas,
balki insonning turli muammoli vaziyatlarda harakat qilish qobiliyati.[2 ]
Kompetentsiyaga asoslangan yondashuvning amaliy yo'nalishi Evropa Kengashi
Simpoziumining materiallarida belgilab qo'yilgan bo'lib, unda ta'lim natijalari uchun nafaqat
NIMA, balki uni QANDAY qilish ham muhimligini ta'kidlaydi. Boshqacha qilib aytganda,
kompetentsiyaga asoslangan yondashuv ta'limning amaldagi amaliyotga yo'naltirilgan
xususiyatini, uning pragmatik, predmetli - o’quv-bilish kompetensiyasini jihatini oshiradi. L.N.
Bogolyubov va boshqalar "Umumiy ta'lim mazmunini modernizatsiya qilish strategiyasi" ni ishlab
chiquvchilar tomonidan ta'kidlangan [].
Bizning fukrimizcha, bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi kompetentsiyaga asoslangan
yondashuv quyidagilarga imkon beradi:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
565
•
bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi bilimlarini takror ishlab chiqarishga qaratilganidan
bilimlarni qo'llash va tashkil etishga o'tish;
•
o’quv-bilish imkoniyatlari va bajarilgan vazifalarni kengaytirish foydasiga
moslashuvchanlikni oshirish strategiyasi uchun asos yaratish;
•
ta’lim jarayoni natijasiga fanlararo - yaxlit talablarni birinchi o'ringa qo'yish;
•
maqsadlarni ish dunyosida qo'llanilishi (foydalanish) holatlari bilan yaqinroq bog'lash;
•
bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi faoliyatini cheksiz xilma-xil o’quv-bilish
kompetensiyasini va hayotiy vaziyatlarga yo'naltirish.
Zamonaviy sharoitda kompetentsiyaga asoslangan yondashuv ko'plab olimlarning
ishlarida o’rganilmoqda. Tadqiqotchilar taʼkidlaganidek, kompetentsiya tushunchasining oʻzi
jahon taʼlim amaliyotida markaziy tushuncha boʻlib xizmat qiladi, chunki, birinchidan,
kompetentsiya taʼlimning intellektual va mahorat komponentlarini oʻzida mujassamlashtiradi;
ikkinchidan, kompetentsiya tushunchasi “shakllangan ta’lim mazmunini izohlashini o‘z ichiga
oladi”, uchinchidan, asosiy kompetentsiya integrativ xususiyatga ega, chunki u bir qator bir xil
yoki bir-biriga chambarchas bog‘liq bo‘lgan malakalarni o‘z ichiga oladi. madaniyat va
faoliyatning keng sohalariga oid bilimlar” [5].
N.Muslimov kompetensiyaga asoslangan yondashuv asosida ta’lim mazmunini
belgilashdagi fundamental yangilik bo’lajak o’qituvchiga yo‘naltirilgan ta’limga sezilarli siljishda,
fanlarni differensiallashtirishdan fanlararo integratsiyaga o‘tish kerakligini ta’kidlaydi [2].
Bugungi kunda ta'lim darajasi bilim miqdori, ularning qomusiy xususiyati bilan
belgilanmaydi. Kompetentsiyaga asoslangan yondashuv nuqtai nazaridan, ta'lim darajasi mavjud
bilimlar asosida turli xil murakkablikdagi muammolarni hal qilish qobiliyati bilan belgilanadi.
Kompetensiyaga asoslangan yondashuv bilim, ko‘nikma va malakalarning ahamiyatini inkor
etmaydi yoki kamaytirmaydi, balki o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni amaliy (shu
jumladan, o’quv-bilish kompetensiyasini) faoliyatda qo‘llash qobiliyatiga qaratiladi.
Bunday yondashuv bilan ta'lim maqsadlari bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilar uchun
yangi imkoniyatlar, ularning shaxsiy salohiyatining o'sishini aks ettiruvchi atamalar bilan
tavsiflanadi. Birinchi holda, ta'lim maqsadlari natijani modellashtiradi, bu savolga javob berish
orqali tavsiflanishi mumkin: bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi universitetda o'qish jarayonida
qanday yangi narsalarni o'rganadi, ikkinchi holda, universitetda o'qish yillari ta'lim jarayonida
nimani o'rganadi. Shunday qilib, kompetentsiyaga asoslangan yondashuvning asosiy yo'nalishi
shaxsiy jihatni mustahkamlash, shaxsiy tarkibiy qismlarning rivojlanishini ta'minlash, bo’lajak
boshlangich sinf o’qituvchining faol o’quv-bilish kompetensiyasini va hayotiy pozitsiyasini
shakllantirishdir.
Pedagogik loyihalash jarayoniga kiritilgan bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi va
professor-o’qituvchi eng boshidanoq ular tomonidan davlat standartlari asosida ishlab chiqilgan
malakali mutaxassis modeliga amal qiladi. Loyihalashning o'zi faoliyat turi sifatida bo’lajak
boshlangich sinf o’qituvchilarga nazariy, amaliy o’quv-bilish kompetensiyasini yo'naltirilgan
vazifalarni ham hal qilish imkoniyatini beradi, shu bilan birga bo’lajak boshlangich sinf
o’qituvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini va shaxsiy fazilatlarini rivojlantirishga hissa
qo'shadi, bu esa metodologik boshqaruvchi sifatida kompetentsiyaga asoslangan yondashuvni
belgilaydi.
Bu jarayonda
kontekstli yondashuv
muhim rol o'ynaydi. Kontekstli ta'lim kontseptsiyasi
XX asrning 90-yillari boshlarida A. A. Verbitskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Kontekst - bu
muayyan vaziyatni idrok etish, tushunish va o'zgartirishga bevosita ta'sir qiluvchi, ushbu holat va
uning tarkibiy qismlariga ma'no va ahamiyat beradigan inson hayoti va faoliyatining ichki va
tashqi sharoitlari tizimi. [9]. Ichki kontekst - bu shaxsning individual psixologik xususiyatlari,
bilimi, tajribasi; tashqi - u harakat qiladigan vaziyatning sub'ekti, ijtimoiy-madaniy, fazoviy-
zamoniy va boshqa xususiyatlari hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
566
Kontekstli ta'lim faoliyat nazariyasiga asoslanadi, unga ko'ra ijtimoiy tajribani o'zlashtirish
sub'ektning faol faoliyati natijasida amalga oshiriladi. Bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilarning
yuqori darajadagi faoliyatning asosiy shakllariga bosqichma-bosqich o'tishini amalga oshirishga
alohida e'tibor qaratilmoqda: akademik turdagi o'quv faoliyatidan kvaziprofessional faoliyatga,
keyin esa o'quv va kasbiy faoliyatga ( tadqiqot ishlari, amaliyot).
Kontekstli ta'limning asosiy g'oyasi bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilarning o'quv
faoliyati shakllarida haqiqiy ishlab chiqarish munosabatlari va munosabatlarini modellashtirishdir.
Bu o’quv-bilish kompetensiyasini tayyorgarlik va haqiqiy o’quv-bilish kompetensiyasini faoliyat
o'rtasidagi tafovutni bartaraf etishga imkon beradi. O’quv-bilish kompetensiyasini kontekstni
modellashtirish yordamida kelajakdagi mutaxassisning umumiy madaniy shakllanishining
maqsadlariga ham erishiladi. O'quv faoliyati jarayonida individual va jamoaviy faoliyatni o'zini
shakllantirish imkoniyatlari ta'minlanadi.
O’quv-bilish kompetensiyasini faoliyat kontekstini yaratib, professor-o’qituvchi ta'limning
asosiy maqsadlaridan biri - hayot va kasb bilan bog'liqlikka erishadi, o’quv-bilish
kompetensiyasini kompetentsiyani shakllantirish va umuman bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi
shaxsini rivojlantirish uchun sharoit yaratadi. Ta’lim jarayonining kontekstli ta’lim texnologiyasi
asosida qurilishi bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilarning ta’lim faoliyati mazmuni va
jarayonini ularning kelajakdagi kasbiga imkon qadar yaqinlashtirish imkonini beradi.
Kontekstli ta'lim bilim, ko'nikma va malakalar bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi
faoliyati yo'naltirilishi kerak bo'lgan mavzu sifatida emas, balki kelajakdagi o’quv-bilish
kompetensiyasini faoliyat muammolarini hal qilish vositasi sifatida berilishiga qaratilgan.
O'qitishning yangi va an'anaviy shakllari va usullari tizimi yordamida amalga oshiriladigan
kontekst tipidagi ta’lim jarayonining asosiy xususiyati kelajakdagi bilish faoliyatning predmeti va
ijtimoiy mazmunini imo-ishora vositalari tilida modellashtirishdir.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Demak, kontekstli ta'lim manbalari faoliyat nazariyasi, innovatsion ta'limning xilma-xil
tajribasi; olingan bilim va tajribaga ma'no beruvchi "kontekst" toifasi hisoblanadi.
Kontekstli ta'lim mazmuni malakali mutaxassis modeli sifatida taqdim etilgan mavzu
mantig'i, kelajakdagi bilish faoliyat mantig'iga asoslanadi. Kontekstli ta'lim mazmunining asosiy
birliklaridan biri uning barcha predmetidagi muammoli vaziyat va ijtimoiy noaniqlik va
nomuvofiqlikdir.
Kontekstli ta'limning asosiy qoidalarini quyidagicha ifodalanadi:
-
bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi faollik holatidadir, chunki o'quv fanlari faoliyat ob'ektlari
(o'quv, kvazprofessional, kognetiv, o’quv-bilish kompetensiyasini) ko'rinishida ularni
joylashtirishning ma'lum bir loyihasi bilan taqdim etiladi; bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi
faoliyatining butun salohiyati - qaror qabul qilishda idrok etish darajasidan ijtimoiy faollik
darajasigacha;
-
bilim bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilar tomonidan kognitiv va o’quv-bilish
kompetensiyasini motivatsiyaning shakllanishini, ta’lim jarayonining shaxsiy ma'nosini
belgilaydigan simulyatsiya qilingan o’quv-bilish kompetensiyasini vaziyatlarni hal qilish
kontekstida o'zlashtiriladi;
-
bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchilarning individual va guruhli, jamoaviy ish shakllarining
oqilona kombinatsiyasi qo'llaniladi;
-
bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchi o'z faoliyatini tartibga solish vositasi sifatida o'quv
ma'lumotlaridan foydalanish tajribasini to'playdi, bu esa tobora ko'proq o’quv-bilish
kompetensiyasini xususiyatlarga ega bo'lib, ushbu ma'lumotlardagi ob'ektiv qadriyatlarni shaxsiy
ma'nolarga, ya'ni shaxsiy boylik sifatida bilimga aylantirishni ta'minlaydi;
-
pedagogik jarayonning markazi bo’lajak boshlangich sinf o’qituvchining rivojlanayotgan
shaxsi va individualligi bu ta'limning haqiqiy insoniylashuvini belgilaydi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
567
Demak,
kontekstli ta'limning ushbu qoidalari o’quv-bilish kompetensiyasini
rivojlanishning individual traektoriyasini loyihalash uchun asos bo'lib, loyiha usuli, o'z navbatida,
kontekstli ta'limning organik tarkibiy qismiga aylanadi.
REFERENCES
1.
D.Sherov shaxsga yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalarining ilmiy-nazariy asosi.
https://cyberleninka.ru/article
2.
Муслимов, Н., Усмонбоева, М., Сайфуров, Д., & Тўраев, А. (2015). едагогик
компетентлик ва креативлик асослари. Т.: Сано стандарт.
3.
Ботирова,
Н.
(2020).
Обучающие
возможности
тестовых
технологий.
Профессиональное образование и общество
, (3), 68-71.
4.
Ботирова, Н. Д. (2019). РАЗВИТИЮ ПРОДУКТИВНОГО МЫШЛЕНИЯ МЛАДШИХ
ШКОЛЬНИКОВ.
Гуманитарный трактат
, (61), 4-6.
5.
Ботирова, Н. Д. РАЗВИТИЮ ПРОДУКТИВНОГО МЫШЛЕНИЯ МЛАДШИХ
ШКОЛЬНИКОВ DEVELOPMENT OF PRODUCTIVE THINKING OF YOUNGER
SCHOOLBOYS.
Журнал выпускается ежемесячно, публикует статьи по
гуманитарным наукам. Подробнее на
,
4
.
6.
Ботирова, Н. Д., & Алимджонова, М. Ю. (2022). БЎЛАЖАК БОШЛАНҒИЧ СИНФ
ЎҚИТУВЧИЛАРИНИ ЭВРИСТИК ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ
ТАШКИЛИЙ ОМИЛЛАРИ.
Scientific progress
,
3
(4), 519-524.
7.
Botirova Nasiba Djurabayevna INNOVATIVE TECHNOLOGIES IN TEACHING
MATHEMATICS . Eastern European Scientific Journal Germany. 128 – 132 р.
8.
Alimjanova, M.
(2020). PEDAGOGICAL SYSTEM
OF FORMATION OF
RESPONSIBILITY IN PRIMARY SCHOOL STUDENTS ON THE BASIS OF
NATIONAL VALUES.
Theoretical & Applied Science
, (4), 914-917.
9.
Alimjonova, M. Y. (2021). The role of the national values in the history of pedagogical
education.
ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal
,
11
(3),
1040-1044.
10.
Alimjanova, M. (2021). ABOUT GENDER STEREOTYPES.
Emergent: Journal of
Educational Discoveries and Lifelong Learning (EJEDL)
,
2
(06), 72-76.
