34
“G‘AROYIB US-SIG‘AR” DEVONIDAGI G‘AZALLARDA UCHRAGAN MAQOLLAR
VA IBORALAR TADQIQI
G‘ulomova Nargiza Sa’dullayevna
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
Navoiy innovatsiyalar universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8424191
Annotatsiya.
Alisher Navoiyning g‘azallarini o‘qib o‘rganish, tahlil qilish jarayonida
foydalanuvchilarning g‘azaldagi voqelikni to‘la his qilishi, undagi falsafiy mohiyatni tushunishi,
tasavvufiy olamini idrok etishi ishqi haqiqiy va ishqi majoziyni anglashi, har bir zarrada Olloh
ishqini his qila olishi juda muhim sanaladi. Alisher Navoiy mualliflik korpusi uchun g‘azal
matnlarini semantik teglash jarayonida shoir qo‘llagan hikmatli so‘zlar, xalq maqollari, iboralar
saralab olinishi va korpusi bazasiga kiritilishi mumtoz asarlarimizning o‘qililigini oshirish birga
yosh avlod ta’lim-tarbiyasida o‘ta ahamiyatli hisoblanadi.
Kalit so‘zlar:
mualliflik korpusi, g‘azal, maqol, ibora, irsoli masal, badiiy tahlil, obrazlilik.
A STUDY OF PROVERBS AND PHRASES FOUND IN THE GHAZALS OF
"GARAYIB US-SIGAR"
Abstract.
In the process of reading and analyzing Alisher Navoi's ghazals, users can fully
feel the reality in the ghazal, understand the philosophical essence in it, perceive the mystical
world, understand that love is real and love figurative, and feel the love of Allah in every particle.
is considered very important. In the process of semantic tagging of ghazal texts for Alisher Navoi's
corpus, selection of wise words, folk proverbs, expressions used by the poet and their inclusion in
the corpus base is very important in the education of the young generation, as well as improving
the readability of our classical works. .
Key words:
author's corpus, ghazal, proverb, phrase, proverb, artistic analysis, imagery.
ИЗУЧЕНИЕ ПОСЛОВИЙ И ФРАЗИЙ, ВСТРЕЧАЕМЫХ В ГАЗАЛЯХ
«ГАРАЙИБ УС-СИГАР»
Аннотация.
В процессе чтения и анализа газелей Алишера Навои пользователи
могут в полной мере ощутить реальность в газели, понять философскую суть в ней,
постичь мистический мир, понять настоящую любовь и любовь метафорическую,
ощутить любовь Бога в каждую частицу.Это очень важно уметь делать. В процессе
семантической разметки текстов газелей для корпуса Алишера Навои мудрые слова,
народные пословицы, выражения, использованные поэтом, сортируются и включаются в
35
базу корпуса, при этом очень важно повысить читабельность наших классических
произведений. воспитание молодого поколения.
Ключевые слова:
авторский корпус, газель, пословица, словосочетание, пословица,
художественный анализ, образность.
Alisher Navoiy ijodida uchraydigan, jumladan, “G‘aroyib us-sig‘ar” devonidagi izohtalab
so‘zlarning semantik bazasi yaratilib, korpusda berilishi o‘zbek tilshunosligining yanada
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Ayrim so‘zlar tahlili natijasida muayyan so‘zning o‘ndan ortiq
ma’nolari yuzaga keladi. Albatta, bunday polisemantiklik, birinchidan, Navoiyni so‘z mulkining
sultoni ekanligidan dalolat bersa, ikkinchidan, o‘zbek tili so‘z boyligining naqadar keng ko‘lamli
ekanligini belgilaydi. Mazkur devondagi she’riy janrlarni ma’no va mag‘zini to‘laligicha his qilib
anglash, tushunish, uchun har bir baytni va unda ishlatilgan har bir so‘zni ilmiy va badiiy tahlil
qilish talab etiladi. Navoiyshunos olim Ibrohim Haqqul Navoiy g‘azallarining tub ma’nosini
anglash haqida shunday deydi: Har qanday ulug‘ san’atkorning she’rida so‘zning o‘zi aks ettirishni
istagan fikr va tuyg‘udan bir necha hissa ortiq ma’nolarni ifodalaydi. Shuning uchun haqiqiy
she’rning g‘oyaviy-badiiy tarkibida hamisha nimalardir sir bo‘lib, allaqanday ma’no gavhari
yashirinligicha qolaveradi. Eng zukko she’rshunosning ham tahlil imkoniyati cheklangan. Chunki
u har qancha urinmasin, so‘zning majoziy mohiyatini barcha rang, ohang tovlanishlari bilan
idrokdan o‘tkaza olmaydi. Birdaniga bir necha ramziy mazmunlarni tarkibiga birlashtira olgan
she’r – chinakam she’r. Navoiyning g‘azali shu da’voning yorqin isbotidir.
Navoiyshunoslar tomonidan shoirning g‘azaliyoti turlicha tavsiflanadi: g‘oyaviy jihatdan,
badiiy (tasvir uslubiga qarab). Bularning barchasi qaysidir ma’noda shartli tahlillardir. Alisher
Navoiy asarlaridagi fikr teranligi, ozod ruh, mustahkam iymon, tuyg‘ular nafosati va nihoyat,
mukarram va ulug‘vor turk (o‘zbek) so‘zining qudratini anglamay turib, ma’naviy yo‘limiz
qanchalik yorug‘ va ravshan bo‘lmasin undan dadilroq odimlash mumkin emas. Ulug‘ adib
o‘zigacha mavjud barcha ilohiy-falsafiy, adabiy ilmlarni izchil o‘rganib, ularni o‘z asarlarida
mukammal bir suratda tartiblay olgan ediki, zero Navoiy so‘zlari bag‘ridagi hikmatni, dard-u
hasrat va san’atni anglash hamda o‘sha buyuk ruhiy dunyo ichiga kirish uchun uning badiiy so‘z
haqidagi qarashlarini o‘rganishimiz kerak bo‘ladi. Alisher Navoiy ijodining bebaho xazinasi
bo‘lgan g‘azallarga baho berilar ekan, ijodkor ifodalayotgan ma’rifiy-tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiy,
falsafiy-axloqiy masalalar mazmuni va ahamiyati, janrda keltirilgan badiiy timsollar jilosi bilan
birga foydalanilgan she’riy san’atlarning rang-barangligi, badiiy tasviri, mantiqiy asoslanishi,
g‘azallar mazmunini yoritishdagi ahamiyati benihoyadir. Navoiyning shakl va mazmun
36
mutanosibligida yaratilgan betakror lirik merosi, badiiyati haqida Yoqubjon Is’hoqov:
Navoiyning
u yoki bu san’atga munosabati uning asosiy estetik prinsiplari bilan to‘la mutanosiblikka ega: har
bir she’riy usul muayyan bir maqsad asosida yuzaga kelgan bo‘lib, aniq fikr va g‘oyaning yorqin
badiiy ifodasi uchun xizmat qilishi lozim mazmunning (yoki “ma’no” ning) yorqin ifodasi uchun
mone’lik qiladigan har qanday san’at yoki usul haqiqiy ijodkor nazdida qimmatga ega emas”
deydi.
Navoiy o‘z lirikasida betakror she’riy san’atlardan unumli foydalanib, badiiy salohiyati,
mantiqiy tafakkur olamining cheksizligini dalillagan bo‘lsa, go‘zal badiiyati, chuqur va boy, teran
mushohadasi bilan she’riyat ahlining qalbini o‘ziga rom etgan. “G‘aroyib us-sig‘ar” devonidagi
g‘azallarda ham she’riy san’atlarning beqiyos turlaridan samarali va mohirona foydalangan.
Irsoli masal she’riy san’ati baytlarning lafziy nazokati, musiqiyligi, jozibadorligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Irsoli masal oshiq sharhi holining ifodasida poetik mazmun kasb etadi
Ilmi badi’ga. doir deyarli barcha manbalarda ushbu san’at haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Adabiyotshunos olim Atoulloh Husayniyning “Badoyi’ us-sanoyi’” asaridagi irsoli masal san’at
haqida keltirilgan ilmiy ma’lumotlarga ko‘ra ushbu san’atning ikki usul bilan hosil bo‘ladi:
“Birinchi va afzali uldurkim, masalning so‘z va tartibini o‘zgartirmay bergaylar. Ikkinchi yo‘li
uldurkim, masalda o‘zgarish yuz berur”. Bunda muallif irsoli masal san’atining birinchi turida
she’r tarkibida keltiriladigan maqol yoki hikmatli so‘zning hech o‘zgarishsiz berilishini, ikkinchi
turida esa matnning mazmuni saqlangan holda she’r talabi bilan maqol yoki hikmatli so‘zning
shakli bir oz o‘zgartirilishi mumkinligini ta’kidlaydi.
“G‘aroyib us-sig‘ar”da Navoiy
irsoli masal
san’atini yuzlab o‘rinlarda o‘ziga xos tarzda
qo‘llaganligi bilan hamda baytlar ravonligi, o‘ynoqi ohangda bitilganligi, xalq maqollari va
iboralaridan foydalanish orqali yetakchi g‘oyani o‘quvchiga teran yetkaza olganligi bilan ham
alohida ajralib turadi. So‘z mahoratidan foydalanib insonning murakkab ruhiy holatlari tasvirini
kishi ko‘z o‘ngida gavdalantirishi o‘ziga xoslik kasb etadi. Navoiy “G‘aroyib us-sig‘ar” devonida
irsoli masal san’atini uch xil holatda qo‘llagan:
1)
bayt tarkibida qo‘llanilayotgan maqol, hikmatli so‘z “
masal
”, “
masalkim
”, “
derlar
”
jumlalari bilan keltiriladi:
Buki, derlar bordurur devor keynida quloq,
Ul fazo davrida ko‘z yetguncha devor o‘lmag‘ay. (611-g‘azal, 5-bayt)
“
Devorning ham qulog‘i bor
” maqoli bilan mazmunan mos keladi.
2)
maqol yoki matal yuqoridagi jumlalarsiz aynan keltiriladi:
Muhabbat ko‘yida bukim, gado shahni qilur oshiq,
37
Biaynih bor aningdekkim, gadoni oshiq etkay shah
.
(558-g‘azal 6-bayt)
Ushbu baytda qo‘llanilgan irsoli masal “
Muhabbatda shoh va gado bir
” mazmunidagi xalq
maqoli bilan ma’no jihatdan bir xil. Yoki:
Ishqing o‘tinki, yoshurdum, el aro yoydi raqib,
Kim isitmani nihon tutsa qilur marg ayon.
(
474-g‘azal, 4-bayt) “
Kasalini
yashrsang isitmasi oshkor etar
” xalq maqoliga mazmun jihatdan teng keladi.
3)
maqol yoki matalning mazmuni saqlangan holda, uning shakli bir oz yoki butunlay
o‘zgartiriladi:
Yugurma rizq uchun ne yetsa haqdin anglakim, komil
Ne kelturgil demish, ne g‘aybdin kelganni qaytarmish.. (250-g‘azal, 8-bayt)
Ushbu baytda “
Bandaning ming yugurgani, Ollohning bir buyurgani‘
” maqolining
mazmuni saqlangan holda so‘zning shakli o‘zgargan.
Navoiy yaratgan hikmatli so‘z va iboralar xalq maqollariga aylanib ketgan bo‘lsa, obrazli
badiiy iboralari xalqning ibratli hikmatlariga aylangan va o‘zbek tili frazeologiyasini boyitgan.
Bunday birikma va iboralar orqali u ijtimoiy hayotdagi voqea – hodisalarining xalq donoligiga xos
tipik xususiyatlarni umumlashtirib, qisqa – lo‘nda va mazmunli ifodalash namunalarni ko‘rsatdi
va Navoiy o‘zining g‘azallari orqali o‘zbek adabiy tilining bitmas-tuganmas boyligini ko‘rsatdi,
uning istiqbollarini kelgusi taraqqiyot yo‘llarini belgilab berdi. Navoiy g‘azallarda:
tilimni lol etib,
olur hushingni. jon yetti og‘zimg‘a, mashaqqat chektim, jon taloshur, kulini ko‘kka sovurding,
boshga chiqmoq, toshdek ko‘nglin oning mum qil, yuz qarolig‘, oqardi boshim, ko‘nglum ochilur,
bersa emdi pand, jon berib, iki yuzlik
kabi ko‘plab iboralardan foydalangan.
Quyida “G‘aroyib us-sig‘ar” devonida uchragan iboralar tahlili berilgan:
Bayt
Mazmunan mos ibora
Dahr sho‘xig‘a ko‘ngul gar bermadim, ayb etmangiz
Ko‘ngil bermoq
Hajr o‘tidin sindi ko‘nglum istaman qasring panoh,
Ko‘ngli sinmoq
Soya bir ko‘ngli buzulg‘ang‘a buzug‘ devor bas.
Ko‘ngli buzulmoq
Jon yetib og‘zimg‘a topmon dardi hijrondin xalos
Joni og‘ziga kelmoq
Vasl munglug‘ jonima o‘t soldi to netkay firoq
Joniga o‘t solmoq
Sho‘x chobuklar g‘ubori tavsanig‘a solma ko‘z
Ko‘z solmoq
38
Bag‘rini kuydurgali ohi jigarso‘ze kerak
Bag‘rini kuydirmoq
Chu sursang tiyg‘i zahrolud ko‘nglum ochilur, nevchun
Ko‘ngli ochilmoq
Desang o‘t solmay jahong‘a chiqmag‘il ko‘nglakcha, voy Jahonga o‘t solmoq
Ishq aro ishlar tushar ermish kishining boshig‘a
Boshiga ish tusmoq
Devondagi g‘azallarda o‘ziga xos tarzda xalq maqollari va iboralarning qo‘llaganligi
baytlarning ravonligi, o‘ynoqi ohangda bitilganligi, yetakchi g‘oyani o‘quvchiga teran
yetkazishi bilan ajralib turadi. So‘z mahoratidan foydalanib insonning murakkab ruhiy holatlari
tasvirini kishi ko‘z o‘ngida gavdalantirishi o‘ziga xoslik kasb etadi. Navoiy yaratgan hikmatli
so‘z va iboralar xalq maqollariga aylanib ulgurgan va o‘zbek tili frazeologiyasini
boyitgan.
Navoiy turg‘un birikma va iboralar, hikmatlar orqali xalq donoligiga xos tipik xususiyatlarni
umumlashtirib, qisqa – lo‘nda va mazmunli ifodalaydi, o‘zbek adabiy tilining bitmas-tuganmas
boyligini ko‘rsatdi, uning istiqbollarini kelgusi taraqqiyot yo‘llarini belgilab berdi.
REFERENCES
1.
Husan Maqsud. Oshiq sharhi holi ifodasida badiiy san’atlarning o‘rni. Maqola. 2015. – B.
2 .
2.
Boltaboyev H. Sharq mumtoz poetikasi –Toshkent O‘zbekiston 2008. – B. 9.
3.
Isoqov Yo. Navoiy poetikasi. – Toshkent. Fan nashriyoti. 1983.– 112 b.
4.
Sirojiddinov Sh., Yusupova D., Davlatov O. Navoiyshunoslik – Toshkent. Tamaddun.
2018. – 422 b.
5.
Husayniy Atoulloh Badoyi’ us-sanoyi’ XI asr.
6.
Navoiy A. G‘aroyib us-sig‘ar. – Toshkent. Tamaddun. 2011. – 721 b.
7.
Kononov A., Qayumov P., Shukurov Sh., Hayitmetov H., Bektemirov H., Karimov Q.
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati. 3-jild – O‘zbekiston. Fan nashriyoti, 1983. –
B. 473.
8.
Mallayev N. O‘zbek adabiyoti tarixi. O‘qituvchi. 1965. – 402 b.
