ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
761
ЎСМИРЛАРДА «МИЯ БОРМИ»?
Аллакаов Илҳом Оқмуродович
Осиё Халқаро Университети магистранти
https://doi.org/10.5281/zenodo.8040627
Аннотация.
Хозирги жадал ривожланаётган дунёда кучли жамият, ишончли
тизмнинг асосини компитентли, мантиқий ва танқидий фикрлай оладиган адекват
фуқаролар ташкил қилади. Уларнинг манбаи эса етишиб келаётган ўсмирларимиз
хисобланади. Ушбу мақолада ўсмирлар бош миясининг ўзига хос шпклланиш модели, унинг
рухиятга таъсири ва бундан келиб чиқиб таълим-тарбияни тпшктллаштириш хақида
фикр юритилган.
Калит сўзлар:
ўсмирлар мияси, синапслар кесилиши, префронтал кортекс,
Хуттонлохер, ўсмирлар рухияти, ақл овози, ижтимоий мия.
DO ADOLESCENTS HAVE A "BRAIN"?
Abstract.
In the now rapidly developing world, a strong society, the basis of reliable
tourism, is made up of adequate citizens who can think competently, logically and critically. And
their source is our grown-up teenagers. This article reflects on the specific shpkling model of the
adolescent cranial brain, its effect on authorization and, consequently, the tpshktlisation of
Education.
Keywords:
adolescent brain, synapse excision, prefrontal cortex, Huttonloxer, adolescent
resolution, voice of mind, social brain.
ЕСТЬ ЛИ У ПОДРОСТКОВ «МОЗГ»?
Аннотация.
В современном быстро развивающемся мире сильное общество,
адекватные граждане, способные мыслить компетентно, логично и критически,
составляют основу надежной системы. А источником их являются наши подрастающие
подростки. В этой статье рассматривается конкретная модель мозгового сплетения у
подростков, ее влияние на разрешение и, исходя из этого, на образование и воспитание.
Ключевые слова:
подростковый мозг, разрезание синапсов, префронтальная кора,
Huttonloxer, подростковое разрешение, голос разума, социальный мозг.
«Xарактердаги ўзгаришлар, доимий кизикконлик, руҳиятдаги кучли
хаяжон болани деярли тарбия килишга имкон бермайди. У атрофдагиларга
кар ва қулоқсиз бўлиб қолади. Бу кизганоги тутган шер, у катталарни тан
олмайди ва назоратни хохламайди».
Жан Жак Руссо бундан 300 йил олдин ўсмирлар хакида гапириб туриб шу тарифни
берган. Шунга ухшаш яна куплаб тарихий шахсларнинг асарларидаги фикрларидан келиб
чикиб айтиш мумкинки, ўсмирлар руҳиятидаги, ахлокидаги кескин ўзгаришлар, исёнлар,
харакат ва характердаги жиловсизлик бу айни бир замон еки макон мухитидан еки бир
кайсидир маданият, тизим таъсирида пайдо буладиган хусусиятмас. Яна бу давр, купчилик
айтадигандек хеч канака инкироз даври, хали «хомлик» даври еки «бола бўлиб боламас-
катта бўлиб каттамас» даври эмас. Узиниг барча мураккаб хусусиятларига карамасдан,
ўсмирлик, бу инсон хаетидаги энг мухум боскич, инсоннинг шахс сифатида, жамиятнинг
бир булаги сифатида шаклланишидаги йўл хисобланади.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
762
Характеридаги
кескинлик,
қулоқсизлик,
тавакалчилик,
кайфиятдаги
номувозанатлик, руҳиятдаги эхтирослар жунбуши сабаб балким, ўсмирлар хакида
гапирганда купчилик «Ўсмирни мияси борми?» еки « ўсмирда мия нима килсин?» деган
ибораларни эшитамиз. Охирги 20 йилда ўтказилган тажриба ва кузатувлар шуни
курсатдики, ўсмирларда мия бор, мия булганда хам инсон умри давомида эга бўлиши
мумкин бўлган энг самарали, энг ажойиб, энг пластик мия - ўсмирлик даврига тўгри келади.
Ўсмирлар мияси бу ривожланишнинг иштиёқ ва ижодкорлик кучаядиган, мия нейронлари
алокалари жуда пластик буладиган мухум боскичдир.
Ўтган асримизнинг охирги йилларигача мутаххасис олимларимиз инсон мияси
болаликда 6-7 ешларда бутунлай шаклланиб бўлади, ўсмирлик ешидаги барча руҳий,
ахлокий ўзгаришларнинг сабаби факат жинсий гормонларда деб билишган. 1960ғ70
йилларда инсон миясининг ривожланиши устида тадкикотлар олиб борган уша пайтда
Чикаго ва Йель университетларида фаолиятолиб борган болалар неврологи Питер
Хуттенлохер (1931-2013) болалар мия касалликларини даволаш максадида утказаетган
тажрибалари натижасида ўзи кутмаган холда уша замон олимларини хайратга солган ва
бугунги кунда уз тасдигини топган янгилик килади. Янгиликнинг мохиятини тушунуш
учун эса озгина инсон мияси хакида: Инсон мияси ўртача 1,4 кг оғирликка эга ва 86
миллиард нейронлар деб аталувчи хужайралардан иборат. Бу нейронлар дендиритлар деб
аталадиган куплаб ўсимталарга, содда килиб айтсак «кўл»чаларга эга. Бирнейроннинг
дендиритини яъни кўлини иккинчи нейрон дендирити билан улайдиган узун ингичка тола
аксон дейилади. Ана шу аксонлар ва нейрон дендиритлари ўртасидаги туташувлар
Синапслар дейилади. Биз амалга оширадиган хар кандай хох физилогик, хох ақлий фаолият
мана шу синапслар, мана шу туташувларда содир бўладиган жараёнлар билан боғлиқ.
Қисқаси бизниг танамиз, танамиз аъзолари оркали барча амалга ошира оладиган ва
олмайдиган жисмоний ҳаракатлар, ақлимиз илғай оладиган ва олмайдиган барча
тушунчалар мана шу Синапслар билан боғлиқ. Энди табиатнинг бир гўзал, мўъжизавий
жараенини қаранг-ки, инсон ҳали туғилмасидан она қорнидалик пайтида мия шаклланиб
синапслар пайдо бўлиб бошлар экан. Синапсларнинг пайдо булиши ва кейинги жараенлари
миянинг турли кисмларида ўзгача содир бўлади. Масалан, инсоннинг кўриш қобиляти учун
жавоб берадиган миянинг визуал кортекс қисмида синапслар сони боланинг 8-12 ойлигида
ўз чуққисига чиқса, эшитиш жараени учун жавобгар эшитиш кортексда синапслар сони эса
боланинг 3 ойлигида энг маррасига етган бўлади ва шу дамдан бошлаб миянинг бу
кисмларида синапслар қисқаруви бошланади. Бундан келиб чикадики табиат инсонга 12
ойлигида бутун олам рангларини кўриш ва 3 ойлигида бутун оламдаги товушларни илғаш
имконини беради ва шу дамдан бошлаб кундалик хаетида ишлатилмайдиган синапслар йўк
бўлиб қисқара бошлайди. Яъни табиат инсон ҳаетинг бошида барча имкониятлар калитини
бераркан, оламдаги барча товушларни эшита олиш, табиатнинг барча рангларини кура
олиш каби. Кейинчалик эшитиш кортексида 3 ойликдан, визуал кортексда 12 ойликдан
бошлаб «Синапслар кесилиши» деган жараен бошланиб ҳаракатга келтирилмаган,
ишлатилмаган синапслар йўк бўла бошлайди. Ва бу жараен болалик даврида ўз нихоясига
етиб, инсон миясининг айнан шу қисмлари 12 ешда бутунлай шаклланиб бўлади.
Хуттонлохер ўз изланишланишлари натижасида миянинг энг катта юкори қисми
префронталный кортексда бу жараен яъни синапслар кесилиши умуман бутун ўсмирлик
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
763
давомида давом этишини аниқлади. Кейинчалик Хуттенлохернинг инсон мияси
қисмларини микроскоп остида кузатиб қилган бу хулосалрини 90-йилларда МРТ мия
тасвирлаш технологиялари кашф қилингандан кейин қилинган тадқиқотлар тасдиқлади.
PET (Pozitron Emisson Tomografiya) ердамида қилинган лонгитюд тадқиқотлар ҳақиқатдан
ҳам инсон миясиниг бир бўлаги айнан префонтал кортес жуда ажойиб ва узоқ муддат
ўсмирлик даврининг охиригача ривожланишда давом этишини кўрсатди. Биз биламизки
миянинг бу қисми миянинг олд қисмида жойлашган ва у асосан юқори когнетив ва ижро
функцияларга, шу жумладан ирода, тафаккур, қарор қабул қилиш, лойихалаш, ижтимоий
муносабатлар (бошка инсонларни тушиниш), режалаштириш каби мехнизмларга жалб
қилинган. Ва шу ўринда яна бир мия ривожланишида содир буладиган жараен бу
миелинизация жараени, яъни бу мия нейронларини ўзаро боғлаб турувчи аксонларда
маълумот айланишини тезлаштирувчи қоплама билан қопланиш жараени. Бу жараен хам
мияда инсон хали туғилмасдан бошланади ва болалик даврида жадал ривожланиб,
ўсмирлик даврининг охиригача давом этади. Миленизация асосан узун ва аксарият
жисмоний харакатлар учун жавоб берадиган нейронлараро аксонларда табиий юз берса,
бошқа аксоларда нейронлараро аксонларнинг қанчалик кўп ишлатилишига қараб яъни
инсон ақлан ва жисмонан кайси фаолиятларни купроқ бажарса ўша фаолиятни содир этувчи
нейронлараро аксонлар қалинлаша боради ва мелинизация қопламасини хосил қилади ва
ушбу аксонларда маълумот айланиши тезлиги ошади. Кузатувлар шуни курсатдики бу
жараен хам охиргилардан бўлиб префронтал кортексда содир бўлади ва ўсмирлик
даврининг охиригача давом этади.
Кўриб турганингиздек ўсмирлар миясининг бундай шаклланиш модели,
ривожланишнинг мия кисмларида турлича, узгача кечиши ўсмирларимиз характеридаги
куплаб жихатларга ойдинлик киритади. Барчамизга маълумки инсон томонидан амалга
ошириладиган ҳар қандай фаолиятда мияда бир вактнинг ўзида миянинг бир нечта
бўлимлари ва улардаги миллионлаб нейронлар иштирок этади. Бир хил фаолиятнинг хар
кимда хар хил натижа бериши унинг фаолият давоми, миянинг қайси бўлагидаги
нейронларни жалб қила олганлиги ёки олмаганлиги билан боғлиқ. Натижанинг қанчалик
ижобийлиги эса мия бўлимларининг қай даражада шаклланганлиги ва ўзаро алоқаларининг
қанчалик йўлга қўйилганлигидан келиб чикади. Ўсмирларда биринчи навбатда миянинг
жисмоний фаоллик (serebtllum) ҳис-туйғулар (amigdala) ва мотивацияни (nucleus
accumbens) бошқарадиган қисмлари ривожланиб, импульсни назорат қилиш, ирода,
фикрлаш, режалаштириш, ўзини тийиш учун маъсул бўлган, ижтимоий жихатдан қабул
қилнмайдиган сигналларни йўқ қилиш, тўхтатиш ва вазифаларни фарқлаш каби синтезни
ҳам амалга оширадиган префронтал кортекс кейинчалик ривожланади. Ўсмирлар ҳаетида
содир бўлаетган кучли ижтимоий, ҳиссий ва когнитив ўзгаришлар уларнинг бундай ўзиха
хос шаклланаетган миясида чалкашликлар содир булишига олиб келади. Буни уларнинг
доим кайфиятидаги номувозанатликда кўрса бўлади. Сабабсиз ғазаб, чуқур тушкунлик,
кучли хаяжон, қўрқув каби.
Ўсмирлар катталарнинг хар томонлама ўйланиб, маълум ижобий мақсад ва
режаларни кўзлаб қилинган қарор еки билдирган фикрларини тушунишмайди ва ўз ўрнида
уларнинг
эҳтирослардан
келиб
чиқаетган
ўйланмаган
фикрларини
катталар
тушунишмаетганликларидан жунбушга келишади. Бу уларнинг купроқ тенгдошлари билан
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
764
яъни ўзлари каби фикрлайдиган ва уларни тушунадиган инсонларга яқинлашишга,
уларнинг наздида бўлишга, уларнинг фикрлари билан иш қилишга мойил қилади. Уларда
сабрсизлик ҳисси жуда кучли бўлади, одатда бошлаган ишни охиригача етқизишмайди.
Уларга узоқ муддатда келадиган катта самарадан кўра қисқа муддатда олиш мумкин бўлган
кичкина лаззат муҳимроқ. Миянинг амигдала қисмида хар қандай хавфдан пайдо бўладиган
қўрқинч инстинкти ўсмирларда кучли эмоционал кўзгалиш уйғотади ва бу импульслар
жунбушида қандайдир хавфли харакатлар, таввакалчиликлар қилишга ундайди, лекин улар
бунинг ёмон натижаларини, оқибатларини тасаввур қилишмайди.
Ўсмирлар миясининг визуал ва эшитиш кортексларининг хали болаликдан
шаклланиб бўлганлиги туфайли, улар инсонларни юз тузилишидан, овозидан яхши
фарқлай олишади, лекин префронтал кортекснинг «ижтимоий мия» деб тасниф
қилинадиган қисми хали тўлик ривожланмагани учун улар инсонларнинг юзига қараб еки
гапириш тонидан уларнинг нияти-мақсадини, руҳий ахволини аниқлашлари, синтез, хулоса
қилишлари қийин кечади. Тасаввур қилинг ёнингиздаги ўсмир сиздаги хаяжонни қахр,
ғазаб билан хавотирни умидсизлик ёки унга нисбатан ишончсизлик билан адаштариб
юборса. Бу муносабатларнинг чигаллашувига олиб келади. Шу билан бирга ўсмирларни
ишонувчан қилиб қўяди.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак инсон миясининг префронтал кортекс қисми лимбик
тизимда хосил бўладиган ҳис туйғуларни ва миянинг бошқа бўлимларидан келадиган
фаолликларни ижтимоий жихатдан мақбул нормаларга мос равишда ўзгартириб туради.
Худди миядаги «ақл овози» каби. Бас, ўсмирларимизда бу «ақл овози» хали ривожланиш
палласида экан, ҳали тулиқ шаклланмаган экан, биз катталар яъни ота оналар, ўқитувчилар,
биз уларнинг префронтал кортекси бўлишимиз керак. Биз уларнинг фикрларини,
қарорларини дарров рад килмасдан тинглаб, ақл даражасида туғирлаб туришимиз, уларнинг
теварак атрофида содир бўлаетган улар учун тушунарсиз бўлган ижтимоий ходисаларни ва
амал қилиниши керак бўлган ижтимоий нормаларнинг мантиқий моҳиятини тушунтириб
беришимиз, уларнинг атрофида пайдо бўлаетган инсонларни назорат килишимиз, яхши
инсонлар даврасида, гуруҳида бўлишини таъминлашга, уларни доим тинглашга, ёлғизлатиб
қўймасликка харакат килишимиз керак. Бирор ишга мотивация бериш учун унинг узоқ
муддатда эмас қисқа муддатда мукофотланишини, унинг умумий фойдасини эмас, айнан
еқимли томонини кўрсатишга харакат килиш керак. Уланинг бемаъни ахмоқона ишларини
ахмоқликка, андишасиз муносабатларини қўполликка йўйманг, бу шунчаки уларнинг
мияси шунақа ишлайди. Буларнинг барчасига биологик асос бор. Шу билан бирга
фурсатдан фойдаланиб, префронтал кортексдан ташқари миянинг бошка қисмлари энг
пластик даврида, эҳтирослар қайнаб турган, импульслар жунбушда, иштиеқ кучли, энг
самарали хотира палласида уларга спорт билан, мусиқа билан шуғилланишга, хотирани ҳар
хил билимлар ва кўникмалар билан бойитишга ҳаракат қилинг, чунки улар бугун ўз
келажаги хақида ўйламаяти, эртага ўсмирликнинг охирига бориб префронтал кортекс
мияда ўз назоратини ўрната бошлагач мақсадлар, режалар, ниятлар пайдо бўла бошлайди.
Ва шунда, сизнинг ўсмирингиз сизга соғлом тана, олинган билим ва кўникмалар, яхши
дўстлар учун миннатдор бўлади.
Ўсмирлик ҳам худди қарилик ёки болалик даврларига ўхшаб инсон ҳаётида ўз давр,
ўз ўрнига, ўзиниг махсус характерига, ўз хусусиятларига, имконият ва муаммоларига эга.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
765
Инсон шахсияти ҳаети давомида биологик, психологик ва ижтимоий омилларнинг доимий
ўзаро таъсири жараенида шаклланади ва ривожланади. Бугунги кунда ўсмирларимиз
психологияси ва унинг хусусиятлари тўғрисида кўплаб илмий ишлар, мақолалар ёзилмоқда,
тавсиялар ва методлар ишлаб чиқилмоқда. Кейинги масала, энди шу назарияларни, ишлаб
чиқилган
метод
ва
тавсияларни
ижтимоийлаштиришга,
уларни
ота-оналар,
тарбияловчилар, ўқитувчи-устозлар эътиборига ҳавола этиш, тушунтириш ишларини
ривожлантириш керак. Ва бу муносабатларни ўрнатишда тавсия ва методлар биологик
асосга эга бўлса таълим ва тарбия жуда самарали бўлишини хисобга олиш муҳим
хисобланади. Бугунги кунда илм-фан ва технологияларнинг изчил тараққиёти бошқа
соҳалар қатори психологияда хам улкан имкониятлар йўлини очмокда. Охирги йилларда
нейропсихология соҳасида АКШ ва Европа мамлактларида юксак технологиялар ёрдамида
қилинаётган етук профессор олимларнинг тадқиқотлари ва кузатувлари билан танишиб
чиқар экансиз уларнинг қанчалик ўзимизни англашимизда ва таракқий этишимизда
муҳумлигини сезасиз. Шуни билиш мухум-ки фан хеч қачон фактларни яратмайди, балки
хулосалар қилади. Олимларнинг энг юксак лабараторияда қилаётган тадқиқотларининг
хулосаларининг хаммаси хам амалий тажрибада ўз тасдиқини топавермайди. Буни билиш
учун эса бугунги кунда ушбу хулосалага таяниб таълим сохасида узлуксиз ва чексиз
кузатувлар, тажрибалар амалга оширш, самарали дастурлар ишлаб чиқишни йўлга қўйиш
зарур.
REFERENCES
1.
“Психология подростков и юнешесткого возроста”
2.
Филип Райс. Ким Долджин. 2010г
3.
Изобретение самих себя. Тайная жизнь мозга подростков” Сара Джейн Блэкмор.
2018г
4.
“Детство и общество” Эриксон Эрик. 2019г
