ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
248
“ТУҲФАИ ХИСЛАТ” – МУҲИМ АДАБИЙ МАНБА
Расулова Шаҳноза Мустафакуловна
Алишер Навоий номидаги Ўзбек тили ва адабиёти
университети таянч докторанти
Тел. (90) 349 31 83
E-mail:
shahnozarasulova8322@mail.com.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8369904
Аннотация.
Ушбу мақолада Тошкент адабий муҳити намояндаси, баёзнавис шоир,
ношир, котиб, таржимон Сайид Ҳайбатуллоҳхўжа Хислатнинг “Туҳфаи Хислат” баёзи
илк манба асосида ўрганилди. Баёз тузилишининг ўзига хос тамойиллари аниқланди, муҳим
адабий манба экани далилланди.
Калит сўзлар:
тошбосма, баёз, ғазал, анъана, шеърият, девон, маҳорат, жанр.
“ТУХФАИ ХИСЛАТ” – ВАЖНЫЙ ЛИТЕРАТУРНЫЙ ИСТОЧНИК
Аннотация.
В данной статье на основе первоисточника изучен антологический
сборник «Туҳфаи Хислат» представителя Ташкентской литературной среды, поэта,
издателя, переводчика Сайеда Хайбатуллахходжи Хислата. Определены конкретные
принципы построения антологии, доказано, что она является важным литературным
источником.
Ключевые слова:
литография, баяз, газель, традиция, поэзия, диван, мастерство,
жанр.
“TUKHFAI XISLAT” – AN IMPORTANT LITERARY SOURCE
Abstract.
In this article, on the basis of the original source, the anthological collection
"Tukhfai Hislat" by the representative of the Tashkent literary environment, poet, publisher,
translator Sayid Haybatullahkhodzhi Hislat is studied. Specific principles for constructing an
anthology are determined, it is proved that it is an important literary source.
Key words:
lithograph, bayaz, ghazal, tradition, poem, devan, skill, genre.
КИРИШ
Ўзбек адабиётшунослиги тарихини ўрганишда баёзлар муҳим адабий манба
ҳисобланади. Баёзлар шоирларнинг лирик жанрда битилган ва шашмақом куйига мослаб
яратилган турли тиллардаги шеърлар мажмуасидир.
XIX асрнинг охирларида юртимизда тошбосманинг вужудга келиши ўзбек адабиёти
тараққиётида ҳам муҳим ҳодиса бўлди. Бу давр ижодкорлари адабиётининг мумтоз
асарларини таржима қилиб халқимизга етказишда, ўзлари ҳамда замонавий шоирларнинг
шеърларни нашр эттиришда ташаббус кўрсатдилар. Сайид Ҳайбатуллоҳхўжа Хислат (1880-
1945) таржимон, котиб, ношир, баёзнавис шоирлардан эди. У «Ҳадяи Хислат» (1910),
“Баёзи Янги” (1911), “Армуғони Хислат” (1912), “Савғоти Хислат” (1912-1914), “Туҳфаи
Хислат” (1914-1915) баёзларини чоп эттирди.
ТАДҚИҚОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ
Мўминжон Муҳаммаджон ўғли Тошқин ўз эсдаликларида шундай ёзади: “Шоир
Хислат катта пулдор бўлмаса-да, кўп ташаббускор ва жасоратлик бир шоир эди. У шу
жасоратлик хислати орқасида кўп асарлар вужудга келтирди. “Армуғони Хислат”,
“Савғойи Хислат”, “Туҳфаи Хислат”, “Ҳадяи Хислат” “Барзуйи шер”, “Фарҳоду Ширин”,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
249
“Мушук ила сичқон”, “Лайли-Мажнун”, “Қуён”, “Нон-ҳалво”, “Аҳмад полвон”, Низомий
Ганжавийнинг “Лайли ва мажнун” таржимаси ва бошқалар [1;99].
Бу баёзларни тузиш Хислат учун осон кечмаган. Бу хусусда шоирнинг ўзи:
“Тортибон ранжу машаққатларни мен чандон ажаб”, – деб ёзган бўлса, унинг замондоши
ва сафдоши Шавкат (Сидқий Хондайлиқий):
“Хўжа Хислат они чоп этмоқға тун-кун саъй этиб,
Лаҳза ором олмайин жон бирла кўб қилди шитоб”, – деб таъкидлайди [2;33].
Шоир мактабни тамомлагач, “Кўкалдош” мадрасасида таҳсил ола бошлайди ва шу
чоғларда Каримбек Шарифбек ўғли мавлоно Камий билан танишади. Тошқинда шундай
маълумотлар бор: “Бу одам – шоир Камий Муқимий ва Фурқат баробаридаги шоир эди.
Шоир Хислат мавлоно Камийнинг фазлу балоғатини билгандан кейин уни биринчи устод
сифатида ушлаб олди... Унинг энг биринчи ҳам вафотига қадар тарбия қилган катта устоди
мавлоно Камий бўлиб, Бедилни ҳам кўпроқ шу киши таълим берган. Баъзи чоқларда
икковимиз Бедил устида ўтиришар ва кўпроқ маънони ул берар, ман бўлсам, Бедилга маъно
беришда жуда нўноқ эдим”[1;97].
ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ
Хислат ҳаёт кечирган йилларда ўзбек зиёлилари орасида Бедил ижодига қизиқиш
ғоят баланд бўлган. “Туҳфаи Хислат” баёзининг сўзбошисида келтирилган маълумот
эътиборлидир. Бедилхонлик йиғинларида бевосита иштирок этган Ҳафизхон ўғли
Азизхоннинг ҳикоясига кўра, ўша йилларда зиёлилар орасида бедилхонлик энг олий
суҳбатлардан ҳисобланарди.
Агар бошқа бир шаҳар ёки ўзга юртлардан бирор машҳур бедилхон келганлигини
эшитиб қолинса, билимдонлар ўша одам қатнашган суҳбатда бўлишга интилар эдилар.
Эсимда, 20-йилларда Қозондан Мусо Жоруллоҳ исмлик олим келиб, бедилхонлик
мажлисларида ғолиб чиқа бошлади. Чорсуда Мухторхон исмли машҳур бедилхон яшар эди.
Уни Мусо Жоруллоҳ қатнашган бир суҳбатга таклиф қилган эканлар. Суҳбатда Бедилнинг
бир байтидан Мухторхон ўн икки маъно топибди. Шунда қозонлик меҳмон унга тан бериб,
бу айтилган маъноларниннг ярми унга янги эканлигини, аммо булардан ташқари яна етти
маъно борлигини баён қилган [3;4].
Академик Иброҳим Мўминов “Мирзо Бедил” номли илмий асрида Хислатни
“Бедилхонлар” гуруҳининг аъзоси сифатида қайд этган
[4;121].
Бу ҳақда Муҳаммаджон Норхўжаев шундай хотирлайди: “Биз Хислат билан жуда
қадрдон бўлиб кетдик. У араб ва форс тилларини пишиқ билар эди. Баъзан иккимиз арабча
ёки форсча шеърлар устида кескин мунозарага киришардик. Бундай мунозаралар Бедил
ашъори борасида тез-тез бўлиб турарди.
Баъзан иккимиз ҳам ҳал қила олмаган шеърий муаммонинг маъносини тўғри талқин
қилиш мақсадида Тошкентнинг машҳур ҳуқуқшунос фозил кишиси Ибройим Махдум
ҳазратларига мурожаат ҳам қилардик” [5;3].
Хислатнинг жияни, Омонилла Файзуллаев шоирнинг бедилхонлиги ҳақида қуйидаги
маълумотларни беради: “1945 йилнинг апрел ойи экан. Ғафур Ғулом ва Иброҳим Мўминов
“Москва” меҳмонхонасида бир неча кун ёнма-ён хоналарда истиқомат қилишган экан.
Охирги куни Ғафур Ғулом Иброҳим Мўминов хонасига кирса, Иброҳим ака яна ўша Бедил
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
250
қўлёзмалари устида ишлаб ўтирган экан. Ғафур ака сўз бошлабдилар: “Кечаю кундуз
Бедилнинг устида ўтирибсиз, Хислат каби Мажнун бўлиб бўлиб, шому саҳарлар оҳ уриб”.
Иброҳим ака жавоб берибдилар: “Не қилай, найларам боғу чаман сайрини жанон бўлмаса”.
Бу мушоирадан кейин икковлари Тошкентдаги бедилхонлик мактабининг раҳбари Хислат
эшон ҳақида ўз мулоҳазаларини айтишибди.
Тошкентга келишганида Ғафур ака Иброҳим ака билан Хислат эшонни
таништиришга ваъда берибди. Иброҳим ака бир суҳбатда менга айтдилар: “Ғафур ака мени
Хислат эшоннинг “Кўкча”даги ҳовлисига олиб борди ва учаламиз маълум маънода
бедилхонлик қилдик [6;4].
МУҲОКАМА
“Туҳфаи Хислат” ранг-баранглиги ва муайян мавзуга бағишланганлиги билан
шоирнинг бошқа баёзларидан ажралиб туради.
“ТУҲФАИ ХИСЛАТ”
баёзи Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида
инв.№665,3980, 9603, 20386 рақамлари остида сақланади. Баёз 1914 йил Тошкентда Ғулом
Ҳасан Орифжонов матбаасида чоп этилган.
Ҳажми: 128 саҳифа. Ўлчови: 13х8 см.
Ношири – Сайид Ҳайбатуллоҳхўжа Хислат.
Баёзнинг илк саҳифасида қуйидаги мисралар ёзилган:
Будур гўё ошиқларни жони,
Саро по нозанинларни баёни.
Муни сизларга қилдим туҳфа дўстлар,
Ёзиб ҳар шоири машҳурдин ашъор.
Хислат бу баёзига Пиримқори Андижоний, Камий Тошкандий, Асирий Хўжандий,
Васлий Самарқандий, Сабрий Карманагий, Хоиб Тошкандий, Муҳаййир Ҳўқандийларнинг
ғазал ва мухаммасларини тўплаб нашр эттирган. Урфон Отажон “Туҳфаи Хислат”
сўзбошисида шундай ёзади: Баёзда шоирларнинг дуч келган асарлари жамланмай, балки
чуқур мулоҳаза билан тартиб берилиб, турли дунёқарашдаги, турли бадиий тайёргарликка
эга бўлган ўқувчиларнинг дид ва талаблари ҳисобга олинган. Масалан, унда Бедилнинг:
Бедасту поён аз асар навмид нест,
Интизори дом охир мекашад нахчирро, –
(Қўл-оёқсизлар ҳам бир нарсадан ноумид эмаслар,
Домнинг интизорлиги охири овни илинтиради) машҳур байти асосида ёзилган
тўртта фалсафий руҳдаги мураккаб ғазал Камий, Васлий, Асирий ва Ғурбатийлар
томонидан Хислатнинг илтимосига кўра шу баёз учун махсус ёзилганга ўхшайди. Чунки
уларнинг иккитасининг ҳошиясида “Хислат эшонга хитоб” деб ёзиб қўйилган. Бу ғазаллар
шоирларнинг ўзаро мушоаралари сифатида бедилхонликнинг бир тури бўлиб, уларнинг
юксак иқтидорини намоён этади [3;4].
“Туҳфаи Хислат” баёзида Бедилнинг машҳур байтини шарҳ сифатида ёзилган
ғазаллар тартиб билан жойлаштирилган. Бедилнинг фалсафий байтидан ҳавола
келтирганлар:
Камий Тошкандий:
“Кўшиши бедасту полар йўқ асардан ноумид,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
251
Интизори дом охир тортғуси нахчирнинг” (11-бет)
Васлий Самарқандий:
“Кўшиши бедасту полар йўқ асардан ноумид”,
Ким тузоғ термулмоғиндин тортадур нахчирнинг” (12-бет),
Асирий Хўжандий:
“Демагил бедасту полар саъйи маъюс мурод,
Жалб этар дом интизори оқибат нахчирнинг.
Бу алмаони ҳазрати Бедилни ушбу байтининг,
Форсийин билмағон кўрсун шу тафсирнинг” (13-бет),
Ғурбатий Туркистоний:
“Кўшиши бедасту полар ҳам асардан йўқ йироқ
Интизори дом жазоби эрур нахчирнинг” (14-бет).
Баёздаги шеърларнинг Бедил ғояларига ҳамоҳанг ёзилиши ва тартибланиши ўзбек
зиёлиларининг XX аср бошларида бедилхонликни ўзига хос маданият даражасига
кўтарганлигидан далолат беради.
“Туҳфаи Хислат” баёзидан шоирнинг
“Худоё, қилмадим сенга дилу жон бирла
тоатни...”, “Эй нигорим, жилва ул кун айладинг...”
,
“Ишқинг дилимға тушгач, нигорим...”
мисралари билан бошланувчи ғазаллари, Муқимийнинг ғазалига назира тарзида ёзган
“Қадинг сарви хиёбондин қолишмас...”
мухаммаси ҳамда
“Олди раҳм этмай ажал бир ёри
жоним бор эди”
марсияси ўрин олган.
Халқ орасида шеърлари билан танилаётган шоир аср бошида Сарвихон исмли қизга
уйланади. Малоҳат, Нисбатхон, Садоқат исмли фарзанд кўрадилар. 1900 йилда туғилган
Малоҳат исмли қизи 4 ёшида, 1905 йил туғилган Нисбатхон исмли ўғли 4 ёшдан 5 ёшга
қадам қўйганида қизамиқ касалидан вафот этадилар. 1914 йили турмуш ўртоғи Сарвихон
ҳам вафот этган. Шоир буларнинг хотирасига атаб ёзган марсияси “Туҳфаи Хислат” баёзида
чоп этилган:
“Олди раҳм этмай ажал, бир ёри жоним бор эди,
Ҳур атвору малаксиймо, пари рухсор эди,
Боҳаё, нозук табиат, бир ажаб дилдор эди,
Камсухан, хушхулқу дур андешу беозор эди,
Йиғларам аччиғ анингчунким шаккаргуфтор эди...” [4;29].
ХУЛОСА
“Туҳфаи Хислат” баёзи адабиётимиз тарихида ижодлари кам ўрганилган шоирлар
ҳақида маълумот берувчи муҳим адабий манбадир. Хислат ва унинг замондошларининг
бедилхонлик мавзусини кенг кўламда ўрганиш галдаги вазифалардан биридир.
REFERENCES
1.
Мўминжон Муҳаммаджон ўғли Тошқин.Тошкент шоирларининг таржимаи ҳоллари
(Хислат ҳақидаги эсдаликлар). 5-китоб. Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт
музейи. – Б.97-99.
2.
Хислат. Тараннум. (Нашрга тайёрловчи ва сўзбоши муаллифлари Асадуллаев М.,
Зуфаров Т.) – Т.: Merius, 2009. – Б. 33.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
252
3.
Туҳфаи Хислат. Нашрга тайёрловчи ва сўзбоши муаллифи Урфон Отажон. –
Т.:Мерос, 1992. Б. – 4-29.
4.
Мўминов И. Мирзо Бедил. – Т.: Ўзбекистон, 1974. –Б. 121.
5.
Норхўжаев М. Шоир ва фозил одам эди // Тошкент оқшоми. 1967, 15 март. №62
(217). –Б. 3.
6.
Файзуллаев О. ...Шому саҳарлар оҳ уриб // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 2004
йил, 23 январь, №4 (3731) – Б. 4.
