ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
327
MAHALLIY TOPINAMBUR (YER NOKI) “FAYZ BARAKA” TUGANAGINING
POLISAXARIDLARINI KIMYOVIY TARKIBI ASOSIDA SINFLANISHIGA OID
MULOXAZALAR.
S.O Ochilova.
TKTI Shahrisabz filiali katta o’qituvchisi.
Elmanov J.B.
TKTI Shahrisabz filiali talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8428699
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekiston O‘simlikchilik ilmiy-tadqiqot institutida
yaratilgan Yer artishokasining mahalliy navining biologik faol moddalari haqida nazariy
ma’lumotlar berilgan. Uglevodlar, oqsillar va lipidlar o'rganilgan. Boshlang'ich xom ashyo
sifatida havoda quritilgan maydalangan alohida xom ashyo (barglar, poya va ildizlar) ishlatilgan.
Kalit so'zlar:
Quddus artishokasi, uglevodlar, oqsillar, lipidlar, gipoglikemik faollik,
kimyoviy tarkib, mono va oligosakkaridlar.
LOCAL TOPINAMBUR (GROUND PEAR) MULOCHASES REGARDING THE
CLASSIFICATION OF POLYSACCHARIDES OF THE “FAIZ BARAKA” TUGANA
ON THE BASIS OF THEIR CHEMICAL COMPOSITION.
Abstract.
This article provides theoretical information on the biologically active
substances of the local variety of ground artichoke, created at the Research Institute of plant
husbandry of Uzbekistan. Carbohydrates, proteins and lipids have been studied. As a starting raw
material, separate raw materials (leaves, stems and roots) were used, chopped dried in air.
Keywords:
Jerusalem artichoke, carbohydrates, proteins, lipids, hypoglycemic activity,
chemical composition, mono and oligosaccharides.
РАЗМЫШЛЕНИЯ О КЛАССИФИКАЦИИ ПОЛИСАХАРИДОВ МЕСТНОГО
ТОПИНАМБУРА (ЗЕМЛЯНОЙ ГРУШИ) “ФАЙЗ БАРАКА” ТУГАНАГИ НА
ОСНОВЕ ИХ ХИМИЧЕСКОГО СОСТАВА.
Аннотация.
В данной статье представлена теоретическая информация о
биологически активных веществах местного сорта земляного артишока, созданного в
НИИ растениеводства Узбекистана. Были изучены углеводы, белки и липиды. В качестве
исходного сырья использовалось отдельное сырье (листья, стебли и корни), высушенное на
воздухе.
Ключевые слова:
топинамбур, углеводы, белки, липиды, гипогликемическая
активность, химический состав, моно-и олигосахариды.
Kirish
Zamonaviy sharoitda turli sohalarda mahsulot ishlab chiqarish uchun har yili qayta
tiklanadigan muqobil resurslarni izlash muhim yo'nalish hisoblanadi. Hozirgi vaqtda zavod
xomashyosini qayta ishlash bo‘yicha mavjud texnologiyalar oziq-ovqat, yoqilg‘i-energetika,
ekologik va ijtimoiy muammolarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Polisaxaridlar yuqori molikulali organik moddalar qatoriga mansub bo’lib, ular qariyib
diyarli hamma o’simliklarni yer ustki va yer ostki qismlari tarkibida uchraydi. Oddiy
polisaxaridlar (gomopolisaxarid) tarkibida faqat bitta monosaxarid tashkil etadi, murakkab
polisaxarid (geteropolisaxarid) tarkibida ikkitadan ortiq har xil monosaxaridlardan iborat.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
328
Ko’pgina polisaxaridlar katta massshtabda tabiiy xom-ashyodan olinadi, va oziq ovqat sanoatida
(kraxmal, pektin), yoki tib-kimyo sellyuloza sanoatida giporin, mukaltin va boshqalar ishlatiladi.
Shu sababli ham polisaxaridlar tarkibi o’simliklar qadimdan xalq tabobatida qo’llanib kelinadi.
O’simliklarning tarkibiga tegishli ma’lumotlarga ega bo’lgan holda ularni tashqi iqtisodiy faoliyat
tovar nomenklaturasi (TIF TN) ga ko’ra sinflash va ularning narxi bilan bog’liq masalalarni
aniqlash juda muhimdir. TIF TN asosida tovar xususiyatlarini tasniflash, tovar pozitsiyasi,
podsubpozitsiyasi matniga mosligi haqidagi ma’lumotlarni aniqlash usullari yo’nalishida ilmiy
tadqiqotlar olib borilmoqda. Shu jihatdan TIF TN asosida polisaxaridlarning Tovar sifatida
xususiyatlarini, TIF TN tuzilmasi 10 raqamli kodlardan foydalanishni o’z ichiga oladi.
Shu sababli ham polisaxaridlar tarkibli o’simliklar qadimdan xalq tabobatida qo’llanib
kelinadi. Jumladan topinambur o’simligi ham. O’simliklarning tarkibiga oid tegishli
ma’lumotlarga ega bo’lgan xolda ularni tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasi (TIF TN)
ga ko’ra sinflash juda muhimdir.
Topinamburning 500 dan ortiq navi bo’lib, O’zbekistonda uni “Fayz baraka” va “Mo’jiza”
navlari yaratilgan. Respublikamizda qariyib bir necha 10 yillardan buyon bu navlar ustida ilmiy-
amaliy faoliyat olib borilmoqda. Tuganaklari tarkibida quruq moddalar, inulin va pektin
polisaxaridlari, oqsillar, mineral moddalar, lipidlar miqdori turlicha ekanligi kuzatildi. Ushbu
moddalarning mavjudligi evaziga topinamburni shifobaxshlik xususiyati shakllangan.
O’zbekistonda qishloq-xo’jaligi vazirligi tasarrufidagi o’simlikshunoslik ilmiy tadqiqot
instituti olimlari tomonidan topinamburning (Fayz baraka) va (Mo’jiza) navlari yaratilgan. Bu
navlar qishloq-xo’jaligi ekinlari reestiriga 2006- 2011-yillarda kiritilgan. Ma’lumki topinambur
tuganagidagi eng kimyoviy modda inulindir. O’simlik tugunagida 19-30% inulin, 2-3% protein,
1-2,5% oqsil, 0,5-1% yog', 1-1,5% kletchatka, AEM (Azot tutmagan ekstraktiv moddalar.)15-
25%, kul 1-2,5% ni tashkil etadi.
Yashil massasida esa 26-29% quruq moddalar, 2,5-3,5% protein, 2,5-3% oqsil, 0,32-0,58%
yog', kletchatka 3,5-5,l%, AEM(Azot tutmagan ekstraktiv moddalar.)-96,3-21,6%, kul-2,l-2,7%ni
tashkil etadi. 100kg ozuqa massasida 26,6-30,6 ozuqa birligi mavjud bo'lib, bu silos bo'ladigan
makkajuxori va kungaboqarning sut shiraga to'lish fazasidagi ko'rsatkichlardan ancha yuqori [21].
Inulin O’zbekiston Respublikasi patenti bilan muxofazalangan texnologiyada olinadi. Topinambur
inulini identifikatsiyalashda organoliptik, fizik kimyoviy va IK hamda S
13
-YaMR spektrokopiya
usullari yordamida taxlil qilinmoqda.
Topinambur inulini organoliptik va fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari 1-jadvalda kiritilgan.
№
Ko’rsatkich nomlari
Tavsifi
1
Tashqi ko’rinishi, rangi
Kukunsimon mahsulot, och-
sarg’ish ranggacha
2
Xidi
Inulinga xos, chet xidlarsiz
3
Ta’mi
Ta’msiz,
chaynaganda
shilliqlik
4
Namlikni massa ulushi va uchuvchi
moddalar, % ko’p
10
5
Inulinni massa ulushi, % kam emas
80
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
329
6
Mexanik aralashmalarning mavjudligi
va zararlaydigan zararkunandalari
Yo’l qo’yilmaydi
7
Monosaxarid tarkibi og’irligi, molekula 95 % fruktoza 6500+500
Ajratib olingan inulinni TIF TN da sinflash, ularni bevosita to’g’ri kod raqamlarini
belgilash bilan bog’liq. Tovar nomenklaturasida kelib chiqishidan qat’iy nazar polisaxaridlar,
kraxmal va inulin 11-guruhga kirib 0108-tovarlar pozitsiyasidan o’rin olgan. Inulinning sintetik
analoglari yo’q shu sababli tadqiqot davrida yagona kodli inulinni ya’ni alohida tovar
podsubpozitsiyasiga detallashtirish taklifi kiritilgan.
Ajratib olingan inulinni TIF TN da sinflash, ularni bevosita to’g’ri kod raqamlarini
belgilash bilan bog’liq. Tovar nomenklaturasida kelib chiqishidan qat’iy nazar polisaxaridlar
kraxmal va inulin 11-gruppaga kirib 0108-tovarlar pozitsiyasida o’rin olgan inulinning sintetik
analoglari yo’q.
Tahlil qilingan ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki o’simlikning fizik-kimyoviy xususiyatlari,
iste’mol xossalari o’rganilgan bo’lib hozirgi kunda tibbiyotda qo’llaniladigan inulin moddasini
olishda muhim xom ashyo hisoblanadi. Eksport import salohiyatini o’rganib chiqqan holda unga
alohida TIF TN kod raqami berish bojxona statistikasini yuritilishini to’g’ri tashkil etishini
ta’minlaydi.
REFERENCES
1.
S.A. Salixov, D.A. Raximov. Topinambur (Helianthus tuberosisli) Fayz baraka va Mo’jiza
navlari identifikatsiyalash.
2.
Xodiyev B.Y. S.A. Salixov, D.A. Raximov, Raxmonberdiyeva R.K., Abduazimov B.B.,
“Sposob polucheniya inulina i fruktooligosaxarida. Patent na izobretekst № IAP 05031”
3.
D.A.
Raximov,
Abduazimov
B.B.,
Sh.
Mirsiddiqova
topinambur
inulinini
identifikatsiyalash. “Standart” ilmiy-texnika jurnali, 2018, № 41-43 bet.
4.
Kimyoviy xossa va ishlab chiqarishga transfer qilish. Monografiya-T. “Fan va
texnologiya”, 2014, 29-55-bet
