155
SYUJET –ADABIYOTNING MUHIM ELEMENTI
Raʼno Boytoʻrayeva
Termiz davlat universiteti Oʻzbek filologiyasi fakulteti 2-bosqich talabasi.
Tel.: 91-733-12-08
S.Tuliboyev
Ilmiy rahbar. TerDU, O‘zbek adabiyotshunosligi kafedrasi o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10028131
Annotatsiya.
Badiiy asarda syujetning yaratilishini g‘oyaviy mazmun boshqaradi,
g‘oyaviy mazmun talabiga uyg‘un holda xarakterlar namoyon bo‘ladigan hayot ziddiyatlarini
umumlashtiradigan voqealar silsilasi kashf etiladi. Qahramonlarning o‘zaro murakkab
munosabatlari asar syujetini tashkil etadi. Ushbu maqolada sujet va uning elementlari haqida
nazariy maʼlumotlar beriladi hamda Ulugʻbek Hamdamning “Muvozanat” romani asosida
misollar keltiriladi.
Kalit soʻzlar:
sujet, sujet elementlari, ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya,
yechim, prolog, epilog.
PLOT-AN IMPORTANT ELEMENT OF LITERATURE
Abstract.
In a work of art, the creation of the plot is guided by ideological content, a series
of events is discovered that generalize the conflicts of life in which characters are manifested in
harmony with the demand for ideological content. The complex relationships of the characters
form the plot of the work. This article provides theoretical information about the plot and its
elements and gives examples based on Ulughbek Hamdam's novel “balance”.
Keywords:
plot, plot elements, exposition, Node, development of events, climax, solution,
prologue, epilogue.
СЮЖЕТ-ВАЖНЫЙ ЭЛЕМЕНТ ЛИТЕРАТУРЫ
Аннотация.
В художественном произведении созданием сюжета руководит
идейное содержание, раскрывается цикл событий, обобщающих жизненные конфликты, в
которых проявляются персонажи в соответствии с требованием идейного содержания.
Сложные взаимоотношения героев составляют сюжет произведения. В этой статье
будет представлена теоретическая информация о сюжете и его элементах, а также
приведены примеры, основанные на романе Улугбека хамдама “баланс”.
Ключевые слова:
сюжет, элементы сюжета, экспозиция, узел, развитие событий,
кульминация, развязка, пролог, эпилог.
156
Bugungi adabiyot insonning taqdiri, kechmishi, ichki olami hech bir qolipga sig‘maydigan
hodisa ekanini, har bir odam o‘ziga xos murakkab dunyo ekanini tushunishda va ko‘rsatishda
tobora ilgarilab bormoqda. Unda borliq, tabiat, ona zamin muammolarini, mavjud turmush
hodisalarini, inson qalbini badiiy idrok qilish, tadqiq etish tendensiyasi teranlashib bormoqda.
Adabiyotda hayot va inson obrazini talqin etishda yangicha o‘zgarishlar, yangicha
tendensiyalar paydo bo‘lishga sabab nima? Avvalo, aytish kerakki, adabiyot bu hayot ifodasi.
Shunday bo‘lgandan keyin ijtimoiy-ma’naviy hayotda yuz bergan barcha yangiliklar, o‘sish-
o‘zgarishlar adabiyotda aks etishi, o‘z in’ikosini topishi tayin. Ijtimoiy-iqtisodiy turmushdagi
taraqqiyot esa inson xarakterini, uning dunyo haqidagi tasavvurini, talab va ehtiyojlarini doimo
o‘zgartirib boradi. Hayot va inson shaxsi murakkabliklarini badiiy tadqiq etib ko‘rsatishda
ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy masalalarning ich-ichiga kirib borishda, ulardagi ziddiyatlarni ochib
berishda roman va qissa janri katta imkonga ega. Ammo, bu hikoyaning yoki poeziya,
dramaturgiyaning adabiy jarayondagi, uning rivojidagi muhim rolini kamsitmaydi. Chunki
adabiyotdagi hamma janrlar o‘z o‘rniga, o‘z salmog‘iga, qadriga ega. Hozirgi kunda roman
prozaning eng istiqbolli janri sifatida hayotning ijtimoiy-tarixiy, ma’naviy-axloqiy muammolarini
keng ko‘lamda, falsafiy yo‘nalishda, butun murakkabliklari bilan badiiy ifodalab ko‘rsatishda
yetakchilik qilmoqda deyish mumkin.
Roman “zamondan oziqlanadi, zamon esa undan o‘z qiyofasini qidiradi, uning vositasida
o‘zini yanada yaxshiroq anglashga harakat qiladi”
1
. Bu ayni haqiqatdir. Chunki romanda zamon
va davr qiyofasi o‘z ifodasini topadi. Bu yerda zamonning zamirida insonlar yotganini, tadqiqotchi
shuni nazarda tutgani aniq. Ulug‘bek Hamdamning romanlarini o‘qigan kishi bunga ishonch hosil
qiladi. Uning “Muvozanat” romanida muhim bir hayotiy va falsafiy haqiqat yorqin badiiy aks
ettirilgan.
Shuningdek, aytish mumkin, Ulug‘bek Hamdamnining har bir asari o‘ziga xos syujet-
kompozitsion xususiyatlarga ega. Ushbu asarlarning g‘oyaviy badiiy saviyasini ko‘rsatish va
baholashda syujet va kompozisiyasini o‘rganish katta ahamiyat kasb etadi.
Badiiy ijodda syujet va kompozitsiya masalalari qadim-qadimdan olimlar, ijodkorlar
diqqatini o‘ziga tortib keladi. O‘zbek adabiyotshunoslaridan I.Sultonov, M.Qo‘shjonov,
B.Imomov, S.Mamajonov, O.Sharafiddinovlarning badiiy asar syujeti va kompozitsiyasi xususida
qimmatli fikrlari mavjud bo‘lib
2
, bular hozirgi milliy adabiyotimizda yaratilayotgan badiiy
asarlarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatini o‘rganishda dasturulamal bo‘lishi shubhasizdir.
1
Зондиев Л. Тропы времени. - М., 1984. Стр. 3-4
2
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. T., «O‘zbekiston», 2002, 468-bet
157
Syujet deganda asar qahramoni hayotidagi voqealar va ana shu jarayondagi aloqalar,
munosabatlar, to‘qnashuvlar, o‘sish-o‘zgarishlar tushuniladi. Badiiy asarda syujetning
yaratilishini g‘oyaviy mazmun boshqaradi, g‘oyaviy mazmun talabiga uyg‘un holda xarakterlar
namoyon bo‘ladigan hayot ziddiyatlarini umumlashtiradigan voqealar silsilasi kashf etiladi.
Qahramonlarning o‘zaro murakkab munosabatlari asar syujetini tashkil etadi. Qahramonlarning
o‘zaro munosabatlari esa voqea-hodisalarda namoyon bo‘ladi. Realistik asarda tasvirlangan har
bir voqea-hodisa qahramon xarakterining u yoki bu jihatini ochishga xizmat qildiriladi. Shu
ma’noda syujet qahramon xarakterini ochishga xizmat qiladigan asosiy vosita yoki asar
qahramonlari xarakterlarining shakllanish jarayonidir.
Badiiy asar syujetida xarakterlar mantig‘i bo‘ladi. Chinakam san’at asarida voqealar,
albatta, qahramon xarakterini ochishga bo‘ysundiriladi. Badiiy asarlarda voqealar silsilasi
muayyan bosqichlar bilan o‘sib borishi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ularning har biri turli ilmiy
tushunchalar bilan yuritiladi.
Hayot va jamiyatdagi barcha o‘zgarishlarning asosi inson tafakkuridir. Tafakkurda
o‘zgarish bo‘lmas ekan, ijtimoiy hayotda ham o‘zgarish bo‘lishi dushvor. Mustaqillikning qo‘lga
kiritilishi ham shuning mahsulidir. Ma’lumki, o‘z navbatida har bir jamiyat o‘z muammosini
yuzaga keltiradi, shunga muvofiq insoniyatning hayotga qarash tarzini ham o‘zgartiradi. Bu
ruhiyat bilan bog‘liq masaladir. 70 yil davomida ma’naviyat, milliy axloq asosi bo‘lgan dinidan,
o‘tmishda o‘zini kim bo‘lganligini namoyon qilish qudratiga ega bo‘lgan tarixi, milliy
qadriyatlaridan mahrum bo‘lgan xalq istiqloldan keyin bunga muyassar bo‘lgach, unda o‘zidan,
o‘z millatidan g‘ururlanish tuyg‘usi yuzaga keldi. Chunki u ruhsizlikdan qutuldi, ruhi ozod, hur
bo‘ldi. Ruhi hur odamning yuragi botir bo‘ladi. U hamma narsani yorqin ko‘radi, mohiyatini
to‘g‘ri anglaydi. Ulug‘bek Hamdamning “Muvozanat” romanida ana shu jihatlarga alohida e’tibor
beriladi.
“Muvozanat” romanida yurtimizning endigina Mustaqillikka erishgan paytida oddiy xalqning
turmush qiyinchiliklari, achchiq-chuchuklari va hayot ziddiyatlari aks ettiriladi. Asosan, tarix fani
oʻqituvchisi Yusufning halol mehnati orqali biri ikki boʻlmasligi va keyinchalik halolligi tufayli
erishgan yutuqlari hamda uning doʻstlari Said va Mirazmning tanish-bilishchilik hamda pora
ortidan orttirgan boyliklari bir umrlik emasligi orqali asarning asosiy gʻoyasi ochib beriladi.
Ushbu maqolada esa asarning sujeti va uning elementlari haqida soʻz boradi.
Sujеt (fransuzcha — “prеdmеt”, “asosga qo‘yilgan narsa”) badiiy shaklning eng muhim
elеmеntlaridan biri sanalib, badiiy asardagi birbiriga uzviy bog’liq holda kеchadigan,
qahramonlarning xattiharakatlaridan tarkib topuvchi voqеalar tizimini anglatadi. Umuman,
158
sujеtlilik badiiy adabiyotning xos xususiyatlaridan biri bo’lib, barcha turdagi badiiy asarlarda ham
sujеt mavjuddir. Faqat shunisi borki, har bir turda, janrda sujеt o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi.
Masalan, aksariyat lirik shе'rlarda voqеalar tizimi mavjud emas, biroq ularda o‘y-fikrlar, his-
kеchinmalar rivoji kuzatiladiki, bu ularning sujеtini tashkil qiladi. Shuningdеk, ba'zan kichik
hajmli hikoya va novеllalardagi sujеt ham “voqеalar tizimi” dеgan ta’rifga muvofiq kеlmaydi:
bunda bir hayotiy holat ichidagi o’sish, rivojlanish kuzatiladi.
Demak, syujet deganda, asar qahramonlari hayotidagi voqealar va ana shu jarayondagi
aloqalar, munosabatlar, to‘qnashuvlar, o‘sish-o‘zgarishlar tushuniladi, chunki Gorkiy ta’biri bilan
aytganda, adabiyotning uchinchi elementi syujetdir, ya’ni odamlarning o‘zaro aloqalari, ular
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar, simpatiya (yoqtirish) va antisimpatiyalar (yoqtirmaslik), umuman
kishilar ortasidagi munosabatlar — u yoki bu xarakterning, tipning tarixiy rivojlanishi, tashkil
topib borishidir.
Badiiy asarda syujetning yaratilishini g‘oyaviy mazmun boshqaradi, g‘oyaviy m azm
unning talabiga uyg‘un holda xarakterlar namoyon bo‘ladigan va hayot ziddiyatlarini
umumlashtiradigan voqealar silsilasi kashf etiladi. Voqealar silsilasi o ‘z navbatida asar g‘oyasini
badiiylashtiradi, uni tiriltiradi.
Badiiy asar sujеti ekspozitsiya, tugun, voqеa rivoji, kulminatsiya, yеchim singari unsurlardan
tarkib topadi. Ekspozitsiya sujеtning boshlanish qismi bo’lib, o’quvchini asar voqеalari
kеchadigan joy, qahramonlar, asar konflikti yеtilgan shart-sharoitlar bilan tanishtiradi. Aytish
kеrakki, ekspozitsiya hajm e'tibori bilan turlicha bo’lishi va asarning turli o’rinlarida kеlishi,
ba'zan umuman tushirib qoldirilishi mumkin. Masalan, “Mеhrobdan chayon»da ekspozitsiya juda
katta o’rinni — xondan sovchilar kеlgunga qadar bo’lgan epizodlarni o’z ichiga olsa,
“Qutlug‘ qon”da u juda qisqa va tugundan kеyin bеriladi, “Qo‘shchinor chiroqlari”da esa
ekspozitsiya umuman tushirib qoldiriladi.
“Muvozanat” romanida ekspozitsiya asarning kirish qismidan boshlanib, bosh qahramon
yaʼni Yusufning qishloqdan chiqib, talabalik davrigacha boʻlgan qismini oʻz ichiga oladi.
Tugun asar voqеalarining boshlanishiga turtki bo’lgan voqеa, asar konflikti qo’yilgan joydir.
Ekspozitsiyadan farqli o’laroq, tugun sujеtning zaruriy elеmеnti sanaladi, ya’ni u sujеtda har vaqt
hozirdir. Faqat ayrim hollarda, xususan, ba'zi xronikali sujеtlarda, shuningdеk, “ichki harakat”
dinamikasi asosidagi sujеtlarda u yеtarlicha bo’rtib ko’rinmasligi mumkin. Tugun, odatda,
asarning boshlanishida, ekspozitsiyadan kеyinoq bеriladi. Ba'zan, muayyan badiiy-estеtik
maqsadni ko’zda tutgan holda, uning o’rni o’zgartirilishi ham (masalan, “O‘tkan kunlar” romanida
159
Otabеk bilan Kumushning daf'atan uchrashib qolishi — asarning tuguni, biroq bu voqеa birinchi
bo’lim nihoyasida bayon qilinadi) mumkin.
Romandagi tugun Yusufning togʻasi Muhammadjon akaning « Bu imperiya yoʻq boʻlib
ketadi» degan gaplarni aytishi va dunyodan koʻz yumishidan boshlanadi. Bundan tashqari
Yusufning qishloqdagi doʻsti Sodiqning unga bergan savolini ham asarning tuguni deb olsak
boʻladi:
— Yusuf, nega biz ochmiz?...
— Yusuf, biz ota bobomiz orzu qilgan asriy qullikdan ozod boʻldik, toʻgʻrimi?
— Toʻgʻri.
— Ilgari zolimlar tortib olib ketgan boyliklarimiz endi oʻzimizda qoldi, bu ham toʻgʻrimi?
— Toʻgʻri, Sodiq, toʻgʻri, - dedi Yusuf Sodiqni batamom tushunib va tilini tishlab.
— Lekin nega qornimiz toʻymayapti?...
Yusufdan sado chiqmadi.
— Nega men — oddiy qishloq oʻqituvchisi maktabni, ertaga beradigan darsimni oylay olmay
qoldim? Nega men erta-yu kech bir burda nonning gʻamini qilishim kerak? ... Nega maktab
oʼquvchilari haligacha paxta dalalaridan chiqolmayapti? ... Nega, Yusuf!? Axir biz ozodlikka
chiqqan, hech kimga qaram emasmiz, deya bayramlar qilayotgan xalqmiz, axir!...
Yusuf miq etmasdi.
3
[59, 3.]
Tugundan kеyingi voqеalar zanjiri voqеa rivoji dеb yuritiladi. Odatda sujеt voqеalari
bosqichma-bosqich rivojlantirib boriladi. Asardagi voqеalar rivojining eng yuqori nuqtasi, undagi
konflikt bеnihoya kuchaygan o’rni kulminatsiya dеb yuritiladi.
Romanda voqealar rivoji dastlab Muhammadjon aka qarindoshlarini chaqirib, oʻzining mol-
mulkini boʻlib berish voqeasidan boshlanadi. Asarda voqealar rivoji tartib bilan hikoya qilinmaydi.
Kulminatsiya endi asar voqеalarining yеchimga tomon intilishini, bir tomonga hal bo’lishini
taqozo qiladi. Yechim sujеt voqеalari rivojining yakuni, ularning nihoyasida qahramonlar
ruhiyatida, taqdirida yuzaga kеlgan holatdir. “Muvozanat” romanida bir nechta kulminatsiyalarga
duch kelishimiz mumkin:
— Yusuf talabalik yillarida doʻstlari Said va Mirazimlar bilan birgalikda koʻchadagi bezori
yigitlar bilan urushganida Yusufning bezorilar bilan yakkama-yakka qolib ketgani.
— Yusufning oʻgʻli Muhammadjonning kasalxonada jon talashgani va shuncha muolajalarga
qaramasdan vafot etgani.
3
Ulugʻbek Hamdam. “Muvozanat”. Toshkent ; Sharq, 2007-59-b.
160
— Yusufning akasi Amirning choʻponlar qoʻliga tushib qolishi va hayot uchun kurashgani.
— Saidning mol-mulkini xotini Manzura ayyorlik bilan oʻz nomiga oʻtkazib olishi.
Yechimda asar syujetidagi voqea va qahramonlar taqdiri hal qilinadi. Tugun yechiladi.
Kurash xotima topadi. “Oqilona hayot” o‘zining adolatli hukmini chiqaradi. “O‘tkan kunlar”da
Homid va uning hamtovoqlarining ayanchli o ‘limi, Kumushning vafoti, Otabekning shahid
bo‘lishi — yechimga dalolatdir.
“Muvozanat” romanidagi yechim esa Yusufning oʻz xotini Oygul bilan ajrashib Toshkentga
ketishi; Said uchun esa lavozimidan ayrilib, oʻz hayotini taftish qilishi va doʻsti Yusufning yoniga
kelishi; Gulshoda uchun yechim oʻzini oʻldirishi boʻldi.
Ayrim adabiyotlarda prolog va epilog ham sujеt elеmеnti sifatida ko‘rsatiladi. Shuningdеk,
ba'zi asarlar borki, ularda qahramonlarning asarning sujеt vaqtidan oldingi yoki kеyingi hayoti
haqida ma'lumot bеriladi (yoki tasvirlanadi)ki, ular ham sujеt elеmеntlari qatorida sanaladi. Biroq
bu unsurlar sujеtga bеvosita bog’liq emas, ular ko’proq kompozitsiyaga aloqador elеmеntlardir.
Asar Yusufning bolalik paytidagi xotiralari bilan boshlanadi. Buni prolog yaʼni asarning
boshlanish qismi deb olamiz. Romandagi epilog esa Yusufning yana universitetda ishlay boshlashi
edi. “Asarning syujetli bo‘lishi uning estetik qimmatining eng muhim shartlaridan biridir.
Syujetsizlik badiiysizlikka olib keladi” (N.Chemishevskiy)
Asardan shunday xulosaga kelish mumkinki, butun olam muvozanat qonuni asosida turgan
boʻlsa, jamiyat ham, uning asosini tashkil qilgan insonlar ham ayni muvozanat tufayli barqarordir.
Muvozanat buzilgan zahoti hayotda va insonlar orasida har xil kutilmagan oʻzgarishlar, hatto izdan
chiqishlar boshlanadi. Adibning nafaqat romanlari, balki qissa va hikoyalarini oʻqiganimizda ham
asar qahramonlari va davr ruhiyatini haqqoniy qirralarda tasvirlab, yozuvchilik mahoratini toʻliq
namoyon etganligini koʻramiz.
REFERENCES
1.
Dilmurod Quronov. “Adabiyotshunoslikka kirish”, Toshkent; A.Qodiriy nomidagi xalq
merosi nashriyoti, 2004.
2.
Hotam Umurov. Adabiyotshunoslik nazariyasi. Toshkent; A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti, 2004.
3.
Ulugʻbek Hamdam. “Muvozanat”. Toshkent; Sharq, 2007
4.
K.Turdiyeva. Asar sujeti va kompozitsiyasi haqida. Til va adabiyot taʼlimi, 2001 №3. B 23-
27
