46
O‘ZBEK ADABIYOTIDA MALOMATIYLIK G‘OYASINING YORITILISHI
(XI-XVI ASRLAR IJODKORLARI ASARLARIDA)
Rayhon Saidova
Zarmed universiteti “Maktabgacha ta’lim “kafedrasi mudiri, filologiya fanlari bo’yicha
falsafa doktori, PhD.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10102537
Annotatsiya.
Mazkur maqolada o‘zbek adabiyotida malomatiylik g‘oyasining yoritilishi
haqida ma’lumotlar keltirilib o’tilgan.
Kalit so'zlar:
Tariqat, obrazlar, malomatiylik g‘oyasi,
Adabiyot, tasavvufiy g‘oyalar.
ILLUMINATION OF THE IDEA OF BLAME IN UZBEK LITERATURE
(IN THE WORKS OF CREATORS OF THE XI-XVI CENTURIES)
Abstract.
This article provides information about the idea of blameworthiness in Uzbek
literature.
Key words:
Tariqat, images, the idea of blame, Literature, mystical ideas.
ОСВЕЩЕНИЕ ИДЕИ ВИНЫ В УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
(В ТВОРЧЕСТВАХ ТВОРЦОВ XI-XVI ВЕКОВ)
Аннотация.
В данной статье представлена информация об идее порицаемости в
узбекской литературе.
Ключевые слова:
Тарикат, образы, идея вины, Литература, мистические идеи.
Tariqat asoschilari va namoyandalarining aksariyati ijodkor bo‘lganligi ma’lumdir. Shu
bois tasavvufiy g‘oyalar bilan yo‘g‘rilgan adabiyotda tariqatlarning ta’siri ham katta bo‘lgan.
Adabiyotning maslagi, badiiyati, obrazlar olamini belgilashda, albatta, tariqatlar haqidagi bilimlar
ham juda muhimdir. Zero, tariqatlardagi vazifa va majburiyatlar, hol va maqomlar, xullas, zohiriy
hamda botiniy tomonlarning bari badiiy adabiyotda ham o‘z aksini topdi. Adabiyot ma’rifiy-
axloqiy g‘oyalarning yanada kengroq targ‘ibotchisiga aylanib, rind, mug‘bacha, murshid, murid,
soqiy, solik, orif, faqir, darvesh, qalandar kabilar asosiy obrazlarga aylandi. Qahramonning
ma’naviy holu maqomini belgilovchi aso, joynamoz, qumg‘on, kuloh, dastor, xirqa singari
timsollar ham paydo bo‘ldi. Har bir obraz, ramz va timsollarning o‘ziga xosligi, shubhasiz,
tasavvufiy istiloh sifatidagi izohi, jumladan, ma’lum tariqatga doir sharhi bilan ochib beriladi. Shu
ma’noda malomatiya tariqatining ham adabiyotga ta’siri sezilarli bo‘lgan. Ammo adabiy tahlil va
talqinlarda malomatning tasavvufiy mazmun-mohiyatidan tashqari uning fitriy bir tuyg‘u
ekanligini ham nazardan chetda qoldirmas zarur. Inson bir murshidga bay’at qilib, tariqat ahliga
47
aylanadi. Va o‘zining bir Haq yo‘lchisi ekanligini anglaydi. Shundan so‘ng majburiyatlarni ado
etishi bilan uning nafsida o‘zgarishlar boshlanadi. Hamda turli hollar bilan yuzlashib, maqomdan
maqomga yuksaladi. Hollari xususida mushohada qilib, o‘zini taniy boshlaydi. Malomat ham
mana shunday solik hayotida kechadigan bir holdir. Biroq, ta’kidlash joizki, malomat tuyg‘usi,
umuman, o‘zini va o‘zgalarni malomat qilish kechinmasi faqat tariqat ahliga xos emas. O‘tar
dunyo imtihonidagi har bir kishida malomat holi baribir bo‘ladi. Faqat bu tariqatdagi kabi
maqsadli, ma’lum bir qonun-qoidalarga asoslangan bo‘lmasligi mumkin. Biroq u yoki bu
ko‘rinishu darajada malomat holi insonlar nafsida yashayveradi. Mana shu nuqtai nazardan
qaralganda malomat tasvirlarini faqat tasavvufiy asarlarda emas, barcha adabiy manbalarda
uchratish mumkin. Boshqa maslaklardan farqli o‘laroq g‘arb adabiyotida ham malomat asarda
muhim rol o‘ynovchi g‘oyalardan biridir. Ayniqsa, Xuroson zaminida dunyoga kelgan
malomatiylikning turkiy adabiyotdagi ifodalari qadim adabiyotlarga borib taqaladi.
Aytish mumkinki, ilk turkiy dostonlardagi malomatchilik maslagi va uning ifodasi oriflik
davri adabiyotida yanada kuchaydi hamda to‘laqonli tarzda tasavvufiy mazmun kasb etib, istiloh
darajasiga ko‘tarildi. Va malomatiya tariqati ta’lim-tarbiya usulidagi o‘ziga xos jihatlar,
malomiylik tushunchasining haqiqatlari irfoniy adabiyotning tasvir (ifoda) ob’ektlaridan biriga
aylandi.
“Barcha yaxshi, biz yomon, Barcha bug‘doy, biz somon”
deya nafsini o‘ziga xos tarzda
malomat qilgan, Xoja Ahmad Yassaviy izdoshi Sulaymon Boqirg‘oniy hikmatlarida ham
malomatchi solikning holi ustunlik qiladi:
Qul Sulaymon, tuni-kuni Haqqa yozdim,
Dunyo hirsin quva-quva yo‘ldin ozdim,
Tiriklikni shukrin bilmay riyo kezdim,
So‘rug‘ so‘rsa, netak javob ayg‘um mano?
Ma’lumki, birinchi navbatda malomat nafsning munofiqligi va riyokorligiga qaratilgan.
Xalqni aldashga urinayotgan nafs, Xoliq oldida ham riyo qilish, amallarini yolg‘ondan bajarishga
o‘tadi. Alaloqibatda asta-sekin nafs o‘zini aldaydigan bo‘ladi. Riyo va yolg‘onchilik esa islomda
qattiq qoralangan. Rasullulloh (s.a.v.): “Al kazzabu la ummati”, ya’ni “Yolg‘onchilar mening
ummatim emas” deganlar. Shuning uchun malomatchilar amal, hatto niyatda yolg‘ondan ehtiyot
bo‘lishgan. Sulaymon Boqirg‘oniy hazratlari ham nafslarini bunday balodan asrashga harakat
qilgan. Biror riyo amalni bajarmaslikka harakat qilar ekan, xalqning nazaridagi riyo amaldan ham
qo‘rqqan.
Qachon keldi tariqatda da’vo urmoq,
Bormu, do‘stlar, o‘zin xalqdin ortuq ko‘rmoq,
48
Munglug‘ qullar arosida nelik bo‘lmoq,
Munglug‘ birla yig‘lab, boshin silag‘on qoni?
Zohirda hech bir ayrichalikka harakat qilmaslik ham aslida malomatiylarda hech bir
da’voning yo‘qligidan edi. Ulardagi bu xususiyatlar barcha tariqatlarga ta’sir qilar ekan, so‘fiy
shoirlar ijodida ham alohida e’tibor qaratiladigan mavzuga aylandi. Nafsni malomat qilishga
undagan ijodkorlar valiylarga qilinadigan malomat haqida ham fikr-qarashlarini bildirishgan:
Har avliyo bir toifa karomatlar,
Nojins qilur avliyoni malomatlar,
Tongla borsa, chandon qilgay nadomatlar,
Nojinslarga la’nat o‘qung, do‘stlarim-o.
Valiy zotlarga ahli dunyoning malomati hamisha bo‘lgan. Ular so‘fiylardagi hollar
mohiyati anglamasligi bois turli noto‘g‘ri qarashlar paydo bo‘lgan.
Ma’lumki, Ahmad Yassaviy kabi shoh va shoir Ubaydulloxon hikmatlardan iborat devon
tuzgan. Qul Ubaydiy nafaqat janriy, balki g‘oyaviy, badiiy jihatdan ham Yassaviyning munosib
izdoshlaridandir. Uning hikmatlaridagi malomat mavzui haqida ham xuddi shunday fikrni aytish
mumkin. Yana shuni ta’kidlash joizki, Ubaydiy o‘zbek adabiyotidagi eng malomatchi
ijodkorlardan biri:
Bo‘lub malomat ahlidin, bo‘lmay salomat ahlidin,
Bo‘lduq nadomat ahlidin , vohasrato, vohasrato.
So‘rug‘ bo‘lub mahshar aro, so‘rsa xitob aylab Xudo,
Anda javobe yo‘q manga, vohasrato, vohasrato.
Badiiy adabiyotda eng yorqin malomatchi obraz oshiqdir. Nafsda malomatning paydo
bo‘lishi ham ishqning tug‘ilishi bilan boshlanadi. Qul Ubaydiy hikmatlarida ham Haq
oshiqlarining malomatchiligi aks ettirilgan. Malomat tariqati vakillari ijodida turli ko‘rinishlarda
talqin etilgan oshiqlik – malomatlik ekanligi ta’kidlangan. Zohidlarning nadomat ahli ekanligi
aytilib, malomat mavqe-martabasi haqida yanada yorqin tasavvur hosil bo‘lgan. Zero, “Risolat ul-
malomatiya”da malomiylar uchga ajratiladi: ulamo ush-shar’i aimmat ud-din, ma’rifat ahli va
malomatiylar. Birinchi toifaga shariat ulamolari tushunilsa, ikkinchisi Allohning tanlangan
bandalari, ya’ni har nafasida Alloh taolo bilan birga bo‘luvchi so‘fiylar va nihoyat, sir ahli bo‘lgan
malomiylar nazarda tutilgan”
1
. Umuman, mumtoz adabiyotga nazar tashlansa, malomat tilga
1
Дарин С. Тасаввуф ва буддизм классикларининг манбалар томонидан асосланиши. Ардаҳан, 2016, – Б. 60.
49
olinar ekan, salomat ahli ham zikr etiladi. Bular Haq yo‘lchilari, oshiqu oriflardir. Malomatiylarda
zamondan ham, odamlardan ham norozilik kayfiyati bo‘lmagan. Ular chin ma’noda rizo ahlidirlar.
Tog‘u toshlar qiyomatning haybatidin,
Zarra-zarra bo‘lub ko‘kka uchar derlar.
Salomatning kemasig‘a minganlarni,
Malomatning daryosidin o‘tar derlar.
Irfon durrin orif tilab g‘avvos kibi,
Ma’rifatning ummonig‘a cho‘mar derlar.
Ayniqsa, tariqat shoirlaridan sanalgan Ubaydiy ijodida salomat ahlining ma’naviy qiyofasi
yaratilgan. Ular Haqqa oshiq, uning barcha yaratiqlarini ham sevuvchi, xalqning malomatlariga
toqat qiluvchi, hamisha o‘z holidan ogoh zotlardir. Darhaqiqat, malomatgo‘y nafs bilan o‘tar
dunyo imtihonidan o‘tish osonlashgan. Dunyo aldoviga uchishmagan, uning nozu ne’matlari,
saroyu qasrlari, mansabu martabalariga aldanib, qul bo‘lishmagan. O‘n sakkiz ming olam va uning
Yaratuvchisi haqida tafakkur qilishgan.
Malomatdagi salomatlikka erishish ma’rifatulloh tufaylidir. Foniy dunyo safarida ularga yo‘l
ko‘rsatuvchi Qur’oni karimdir. Har bir amalini, el-ulusning nazarini hisob-kitob qiluvchi malomatchi
so‘fiylar Kalomulloh va Hadisi sharifga tayanishgan. Hikmatlarda sayri sulukning o‘ziga xos shart va
majburiyatlari ham yoritiladi. Shu bois hikmatlardagi salomat sof tasavvufiy holdir. Uning mazmun-
mohiyati Alloh omonati ruhni asrash, ko‘ngilni xastalantirmaslikdir. Bularning bariga esa irfon orqali
erishiladi.
Ma’lumki, mumtoz adabiyotning katta qismini g‘azallar tashkil qilib, aksar ijodkorlar
devon tartib berishgan. G‘azallarning ko‘pchiligi esa oshiqona mavzuda yozilgan. Mana shunday
shoirlardan biri Mavlono Lutfiydir. Uning oshiqona xarakterdagi she’rlarida malomatiylik
motivlari bo‘lishi tabiiy holdir. Zero, oshiq malomat qilaverib, nafsini turli chirkinliklardan
poklaydi yoxud ishqi uni har turli malomatga giriftor qiladi:
Haqkim, seni dilrabo yaratti,
Oshiqlar uchun balo yaratti.
Har qayda vafo raqib uchundur,
Oshiq ulushi jafo yaratti.
Qilmang meni ishq uchun malomat,
Chun ishqni ham Xudo yaratti.
Ishq go‘zallik va nafosatga oshnolikdir. Shoir ham oshiqligi uchun malomat qilinadi.
Ammo uning malomatchilarga raddiyasidan ishq va oshiqlik Allohning bir ne’mati ekanligi
50
anglashiladi. Va ma’shuqa – Husni mutlaqqa oshiq nafaqat o‘zgalar tomonidan, bil’aks o‘z-o‘zinii
tahqirlab, nafsini malomat qiladi:
Eshiking itidin ayrilg‘onimni tut ma’zur,
Hamisha kimni falak qo‘ydi e’tibori bila.
Oshiq o‘zini yor eshigi oldidagi itdan ham past qo‘yadi. Chunki unda o‘sha itchalik ham
yaqin bo‘lish imkoni yo‘qdir. Lekin falak har kimni munosib joyiga qo‘ygan. Malomat ahli
deganda faqat nafsini malomat qiluvchilarning izhori dili emas, malomat etuvchilar ham nazarda
tutilib, devonda ularga qarshi oshiqona isyon bildiriladi:
Ey malomatgar, netay ul yuzga oshiq bo‘lmayin
Kim, Yusuftek barcha nozuklarni hayron ayladi.
Ishqning qudrati, uning oshiq shaxsiyati shakllanishidagi o‘rni ko‘rsatiladi. Biroq bu
jarayonda malomatning alohida ta’siri va hissasi mavjud. Oshiqning muhabbati malomat bilan
sinaladi, malomat bilan salomatga erishiladi. Atrofidagilarning fikr-qarashlari, munosabatlari
oshiqni yo‘ldan to‘xtatishga, ortga qaytishga emas, aksincha sobit turishga, ishonch va qat’iyatga
chorlasa, malomatning vazifasi shu. Ya’ni u oshiq qalblarda ishq olovini yanada alangalatadi.
Muhabbat tufayli go‘zallik, ezgulikka oshno bo‘lgan qalb, malomat bilan o‘zini mana shunday
ilohiy hislarga munosib tarzda tarbiyalaydi. Mana shu jiddu jahd, sabr-bardosh bilan ammora
nafsdan nafsi sofiyaga ko‘tariladi. Shu bois ilmda malomatiylarning maqom martabasi juda baland
sanalib, hatto shayxi akbar Ibn Arabiy kabi so‘fiylar malomatiylarni payg‘ambarlardan keyingi
martabaga qo‘yishgan. Chunki ular o‘zlarini xalqdan ajratmay, malomatlariga toqat qilib,
nafslarini tarbiya etadilar. Ular uchun zohiriy tarkidunyochilik bo‘lmagan. Malomiylarning dunyo
tarki botinida kechgan. Aslida ularchalik faqat Yaratganning diydori, oxirat qayg‘usi bilan
yashaydigan ahli dillarni topish mushkul. Biroq zohirda hamisha xalq bilan birga bo‘lish, kasbi
orqali rizq topishni eng ko‘p targ‘ib qilgan malomiylardir. Dunyodagi ibodatlarning huzuri, farz
amallarni to‘la ado etishdagi saodatni ham yaxshi anglab, bu dunyo hayotiga qadr berishgan. Va
uni har bir onini Allohning rizoligi uchun sarflashga qattiq harakat qilishgan. Hofiz Xorazmiy
ham:
Oshiqni man’ qilma ishq yo‘lidin ko‘rub san –
Kim, podshohi vaqtdur darvesh holi birla, –
degan edi. Haqiqatan, malomiylar hur qalbli darveshlar singari abul vaqt, vaqt otasi
maqomiga ko‘tarilgan avliyolardandir. Mana shunday tamkin darajasiga oshiqlik, oriflik
martabalarini bosib o‘tib, ishq va irfon vositasida erishishgan. N.Komilov ham malomat va ishq
mavzuda shunday degan edi: “Majnunda «kimyolanish» Laylini ko‘rgandan keyin boshlanadi,
51
ammo ishq o‘ti unga ancha ilgari, u dunyoga kelgandayoq tekkan edi. Boshqacha aytganda,
Qaysning oshiqlik dardiga giriftorligi, yuz balo-ofatlarga duchor bo‘lishi, «majnun» – jinni
nomini olib, malomatlarga qolishi unga taqdiri azaldir, uning loyi ishq olovi bilan qorilgan”.
Oshiq darvesh vaqtini, aziz umrining har bir lahzasini sarhisob qiladi. Faqat ezgu amallar qilishga
harakat qiladi. Fuzuliy ham ishqning kamolotini, oshiqlik imtiyozlarini malomat bilan bog‘lab
shunday yozadi:
Kamoli ishq malomatdadur, xayol etma,
Ki ishq zavq bera olmas malomat ila.
Malomatiylar holiga nisbatan tasavvuf lug‘atlarida “badnomi”, ya’ni “badnomlik” istilohi
ham qo‘llanadi. Ular xalqning nazdida, mardud sanalib, mana shunday nom bilan atalishga ham
rozi oshiqlardir. Bu istilohdan malomatiylar holini anglatuvchi “badnomlik ko‘chasi”, “badnomlik
yoqasi” kabi iboralar ham paydo bo‘lgan. Bular orasida qiyinchiliklar, mashaqqat, mehnat bozori,
shuningdek, taqdir ma’nosini anglatuvchi “bozori malomat” iborasi juda mashhur bo‘lgan.
O‘zbek mumtoz adabiyoti malomatli hayoti hamda shaxsiyati bilan dunyoga mashhur
bo‘lgan ijodkorlardan biri Zahiriddin Muhammad Boburdir. Uning “Boburnoma” memuar
asaridan tashqari lirik merosida ham malomat talqinlariga guvoh bo‘lamiz. Boburdagi hassosiyat,
teranlik uning malomat tuyg‘ulariga ham ko‘chgan. “Gunohkorlikni bilish, – deydi I.Haqqul, –
haqiqat bilan yuzma-yuz kelishday gap. Haqiqat oshkoralikni majburiyat qilib qo‘yadi. Gunoh
hissiyotlari ham. Faqat yolg‘onchi kaltabinlargina qo‘llarida “tosh”, ichlarida tog‘-tog‘ gunohlari
bilan yuksaklarga chirmashadilar. Sharq she’riyati buni qabohat hisoblagan. Va gunohni yashirish
riyokorligiga qarshi ochiqlikni tashviq etgan. Aks tarzda Bobur:
Tole’ yo‘qi jonimg‘a balolig‘ bo‘ldi,
Har ishnikim ayladim xatolig‘ bo‘ldi, –
deb yozmagan, Vatandan ketishni o‘zining “yuz qarolig‘i” sifatida e’tirof qilmagan
bo‘lurdi”. Haqiqatan, Boburda to‘g‘rilik, o‘z kechinmalarini adolat ila, malomatdan qo‘rqmay
ifodalash ustun. Uning Vatandan ketish sabab-oqibatlari batafsil bayon qilingan “Boburnoma”
asarida ham xatoyu kamchilikalri ro‘y-rost aytiladi, biroq lirikasidagi Vatan, yor sog‘inchida
yozilgan she’rlarida malomat holi o‘ta baland. Zahiriddin Muhammad Boburning shoh va shoirlik
qismati, uning shaxsiyatida muhim rol o‘ynagan. Bu mushtaraklik uning malomatchiligida ham
aks etgan. Gohida Vatan, ba’zan yor tufayli malomatlanadi Bobur. Va bu malomatlar Boburning
o‘zligini anglashda muhim ahamiyat kasb etganligini “dilbar shaxs”iyatini tamsil etuvchi asarlari
ko‘rsatib turibdi.
52
Ta’kidlash joizki, malomatiylik g‘oyalari barcha asarlarda uchrasa-da, tariqat shoirlari
ijodida, irfoniy asarlar, so‘fiyona she’riyatda sof tasavvufiy talqinlarga ega.
