53
MALOMAT BULBULI NAVOIY
Rayhon Saidova
Zarmed universiteti “Maktabgacha ta’lim “kafedrasi mudiri, filologiya fanlari bo’yicha
falsafa doktori, PhD,
https://doi.org/10.5281/zenodo.10104662
Annotatsiya.
Mazkur maqolada Malomat bulbuli Navoiy haqida ma’lumotlar keltirilib
o’tilgan.
Kalit
so'zlar:
Malomat, Navoiy,
Ma’naviy-axloqiy tarbiya, malomatiylik maslagi,
tasavvufiy adabiyot.
MALOMAT NIGHTINGALE NAVOI
Abstract.
This article provides information about the nightingale Malomat, Navoi.
Key words:
Malomat, Navoi, Spiritual and moral education, censure, mystical literature.
МАЛОМАТ СОЛОВЕЙ НАВОИ
Аннотация.
В данной статье представлена информация о соловье Маломате,
Навои.
Ключевые слова:
Маломате, Навои, Духовно-нравственное воспитание, порицание,
мистическая литература.
Ma’naviy-axloqiy tarbiyada malomat tushunchasi va malomatiylik maslagi muhim o‘rin
va mavqega ega. Tasavvufiy hayot, ruhiy tarbiya mezonlarini belgilashda ham malomat holi va
maqomi alohida ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, tasavvufiy adabiyot va so‘fiyona she’riyatning
g‘oya va badiiyat jihatlarini ham mazkur maslak mazmun-mohiyatisiz anglash mushkul. Zero,
mumtoz adabiyot namoyandalari ijodida nafs poklanishidagi fikr-qarashlar malomat maqomi
haqiqatlari orqali yoritib beriladi.
O‘zbek adabiyotining mutafakkir va mutasavvif shoiri Alisher Navoiy ijodida, ayniqsa,
malomatchilik ohanglari eng yuqori pardaga ko‘tarilgan. Avvalo, lirikasida nafsini tazkiya
etayotgan malomatgo‘y Haq oshig‘i ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi. Chunonchi, ilk devoni bo‘lmish
“Badoyi’ ul-bidoya” debochasida shoir: “Bu parishon ajzoning varaqnigori va bu oshufta
avroqning qissaguzori, mehnat paymonasining jur’achashi va malomat xumxonasining sabukashi,
shaydoliq mahallasining rasvosi va rasvoliq ko‘chasining shaydosi
Vafo bo‘stoning dostonsaroyi,
54
Malomat bulbuli, ya’ni Navoiy
1
”, –
deya o‘zining buyuk shaxsiyati, jumladan, devonlaridagi lirik qahramonlari ruhiy holatiga baho
berib, ta’rif-tavsif etgandi. Dostonlari hamda “Mahbub ul-qulub” kabi irfoniy asarlarida esa
“Malomatchi nafsga qasamyod etamanki, (qayta tirilib) hisob-kitob qilinursizlar”, – deya Qiyomat
surasi 2-oyatida marhamat qilingan malomatchi nafs haqidagi ma’rifiy qarashlari aks etgan.
Tasavvuf haqida muhim manbalardan sanaluvchi “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasida ham
malomat tariqatining paydo bo‘lishi, asoschilari va mazkur tariqatning namoyandalari haqidagi
ma’lumotlar bilan tanishamiz. Tazkiradagi malomat maqomi va maslagi haqidagi ma’lumotlarni
jamlasa, mazkur tariqat xususida yaxlit tasavvur paydo bo‘ladi. Chunki muallifning ham
malomatchilarga e’tibori baland bo‘lgan. Tazkiradan ma’lum bo‘lishicha, malomatiylik yo‘lining
asoschisi Hamdun Qassordir. Navoiy u haqida shunday ma’lumot beradi: “Avvalg‘i tabaqadindur.
Kuniyati Abu Solih. Malomatiyaning shayx va imomidur. Nishoburda malomat tariqin ul nashr
qildi. Avval mas’alaki, andin Iroqqa elttilar. Ul olim va faqih erdi. Savriy mazhabi bor erdi»
2
.
Hamdun Qassor asos solgan malomatiylik maslagida o‘z holini yashirish, maxfiy tutish
asosiy maqsad bo‘lsa-da, ushbu tariqatning ta’siri juda katta bo‘lgan. Va tez orada keng tarqalgan.
Bunga Hamdun Qassorning malomat haqidagi hikmatli so‘zlari ham muhim ahamiyat kasb etgan.
U haqida zamondoshlari ham juda yuksak baho bergan: “Sahl bin Abdulloh Tustariy va Junayd
dedilarkim, agar ravo bo‘lsa erdiki, Ahmad Mursal (s.a.v.)din so‘ngra payg‘ambare bo‘lg‘ay erdi,
ul bo‘lg‘ay erdi”
3
, – deydi Alisher Navoiy. Tariqat ahlining maqomu darajasi uning hikmatli
so‘zlari orqali belgilanadi. Hamdun Qassorning malomatchiligi tazkirada keltirilgan mana bu
iqroridan ham ko‘rinib turibdi: “O‘z nafsimni Fir’avn nafsig‘a fazl qo‘ymasmen, ammo o‘z
ko‘nglumni aning ko‘ngliga fazl qo‘yarmen”
4
. Uning bu izohi juda mashhur bo‘lganki, “Risolai
Qushayriy”, “Nafahot ul-uns” kabi tazkiralarda ham keltiriladi. Zero, nafs hech yengib bo‘lmas
bir ilon, degan edi Najmiddin Kubro hazratlari ham.
Hamdun Qassorning: “Malomat salomatni tark etmoqdir” degan gapi malomat ahlining
shioriga aylangan. Tazkirada Mahfuz b. Mahmudning quyidagi so‘zlari ham keltiriladi: “Kimki
hidoyat yo‘liga qadam qo‘ymoqchi bo‘lsa, faqat muxolif ishlarda emas, muvofiq ishlarda ham
nafsini qusurli deb bilib, malomat qilsin”
5
. Nafs tarbiyasida hol va maqom tushunchalari juda
muhim. Chunki tariqat yo‘lchisi o‘zining har qanday yaxshi holiga ham qullikdan qutulmog‘i
1
Navoiy A. MAT. Badoyi’ ul-bidoya. 1-tom. –Toshkent: Fan, 1987, – B. 12.
2
Navoiy A. MAT. Nasoyim ul-muhabbat . 17-tom. –Toshkent: Fan, 2001, – B. 51.
3
Navoiy A. MAT. Nasoyim ul-muhabbat . 17-tom. –Toshkent: Fan, 2001, – B. 51.
4
Navoiy A. MAT. Nasoyim ul-muhabbat . 17-tom. –Toshkent: Fan, 2001, – B. 52.
5
Navoiy A. MAT. Nasoyim ul-muhabbat . 17-tom. –Toshkent: Fan, 2001, – B. 94.
55
kerak. U hollariga hokim bo‘lmaguncha, tamkin – nafsi mutmaina maqomini qo‘lga kirita
olmaydi. Shu bois u yaxshi yoki yomon, maqbul yoxud nomaqbul barcha maqomida nafsini
yangidan tavba va malomat qilmog‘i lozim. Shundagina uning mujodalasida ma’naviy harakat
ta’minlanadi. Xuddi shu o‘rinda malomatiya tariqati vakili Muhammad Zujojiyning: «Muntazam
nafsga xilof ish qilish barakadir. Hayotimda bir marta unga bir qadam hamrohlik qildim-u, yillar
davomida buning jabriga chora topa olmadim»
6
, – degan fikri ham ahamiyatga molik.
Albatta, malomat xususida ham Navoiyning o‘ziga xos yondashuviga guvoh bo‘lamiz.
Ishqi nafaqat sharq, balki g‘arb adabiyotida ham mashhur va ma’lum bo‘lgan Shayx San’onga
shunday ta’rif beradi: “Ishq va muhabbat bahrining gavhari va shavqu malomat otashkadasining
samandari erkandur…”
7
. Haqiqatan, Shayx San’on vahdat sirriga qalbida ungan ishqning
malomatlariga sabr qilish bilan yetadi. Ishq, oshiqlik aslida bir malomat etilishdir. Mana shu
malomatdan salomat chiqqanlargina manzil so‘nggiga yetadilar. Nafsi komila sohibiga
aylanadilar. Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” tazkirasi tasavvuf haqida bir dastur ul-
amal hisoblanadi. Tariqat usulu arkonini belgilashda, u haqidagi fikr-mulohazalarni bayon etishda
malomat holi va malomatiya tariqatining muhim o‘rnini muallif hamisha xotirda saqlagan.
Navoiyning mazkur masala yuzasidan bildirilgan fikr-qarashlarini tahlil va talqin etish katta bir
tadqiqotlardan biridir.
6
Navoiy A. MAT. Nasoyim ul-muhabbat . 17-tom. –Toshkent: Fan, 2001, – B. 157.
7
Navoiy A. MAT. Nasoyim ul-muhabbat . 17-tom. –Toshkent: Fan, 2001, – B. 430.
