ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
906
KOʻPMAʼNOLILIKNING SHAKLDOSH SOʻZLARDAN FARQLI JIHATLARI
Davidov Yunus Jummayevich
Termiz davlat universiteti
Oʻzbek tili va adabiyoti kafedrasi oʻqituvchisi
Tel:+998919081828
E-mail:
https://doi.org/10.5281/zenodo.10408214
Annotatsiya.
Koʻpmaʼnolilik va shakldoshlik hodisalari oʻrtasida ayrim oʻxshashlik va
farqlar mavjud. Oʻxshashligi shundaki, koʻpmaʼnolilikda ham, shakldoshlikda ham shakli (ifoda
plani) bir xil boʻlib, har ikkalasi birdan ortiq maʼno ifodalaydi. Koʻpmaʼnolilik va omonimlik
uchun shakliy bir xillik umumiy boʻlsa-da, maʼnodagi bogʻliqlik nuqtayi nazaridan ular bir-
biridan farqlanadi.
Kalit so‘zlar
: Koʻpmaʼnolilik, shakldoshlik, polisemiya, omonimiya, sintaktik polisemiya,
sintaktik omonimiya.
ASPECTS OF DISAMBIGUATION DIFFERENT FROM COGNATE WORDS
Abstract.
There are some similarities and differences between the phenomena of ambiguity
and formalism. The similarity is that the form (plan of expression) is the same in both polysemy
and similitude, and both express more than one meaning. Although polysemy and homonymy share
a formal similarity, they differ from each other in terms of meaning.
Key words:
Ambiguity, morphemes, polysemy, homonymy, syntactic polysemy, syntactic
homonymy.
АСПЕКТЫ РАЗРЕШЕНИЯ НЕОДНОЗНАЧНОСТИ, ОТЛИЧНЫЕ ОТ
РОДСТВЕННЫХ СЛОВ
Аннотация.
Между явлениями неоднозначности и формализма имеются
некоторые сходства и различия. Сходство состоит в том, что форма (план выражения)
одинакова и в многозначности, и в подобии, и оба выражают более одного значения. Хотя
полисемия и омонимия имеют формальное сходство, они отличаются друг от друга по
смыслу.
Ключевые
слова:
Многозначность,
морфемы,
полисемия,
омонимия,
синтаксическая полисемия, синтаксическая омонимия.
A.A Potebnya “qayerda ikki maʼno boʻlsa, shu yerda ikki soʻz bor
1
”,– deya
koʻpmaʼnolilikni inkor etadi. U koʻpmaʼnoli soʻz tarkibida nechta maʼno boʻlsa, shuncha soʻz
hisoblaydi. Yaʼni polisemiya va omonimiyani tenglashtirib qoʻyadi. Sh. Balli birdan ortiq
ifodalanuvchiga ega boʻlgan bir belgi polisemiya, ifodalovchi tomoni mushtarak boʻlgan va har
xil ifodalanuvchiga ega boʻlgan birdan ortiq belgi omonimiya
2
deya polisemiya va omonimiyaning
farqini izohlaydi. Polisemiyaning taraqqiyoti baʼzan omonimiyani yuzaga keltirishi mumkin. Bu
haqda M.Mirtojiyev Omonimiyani yuzaga keltiruvchi hodisalardan biri polisemiyaning
taraqqiyoti natijasidir ekanligini taʼkidlab, polisemiyadan omonimiyaning yuzaga kelishining
1
Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т.1-2, –М.: Учпедгиз, 1958, –С.198
2
Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. –М.: Изд. ин. лит. 1955, –С.189
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
907
quyidagi yoʻllarini koʻrsatadi. 1) Leksik maʼnolarning tobelilik natijasidagi taraqqiyoti: musht, oy,
kun, til 2) Polisemantik soʻz maʼnolaridan biri vazifadoshlik yoʻli bilan taraqqiy etib, koʻchma
maʼno hosil qilishi va oʻzi qoʻllanishdan chiqib ketganligi uchun bevosita u orqali bogʻlanib turgan
maʼnolar aloqasi uzilib ketishi natijasida: gap (suhbat), gap(ziyofat); suv (ichimlik), suv
(kashtachilik atamasi) 3) Polisemantik soʻz maʼnolaridan birining qoʻllanilmay qolishi yoki nofaol
qoʻllanuvchi maʼnoga aylanib qolishi natijasida maʼnolar bogʻliqligi uzilib, omonim vujudga
keladi: boq1 (qara) –boq2 (iqtisodidan xabar ol) –boq3 (iqtisodini taʼminla); boq1 (qara) –boq3
(iqtisodini taʼminla). 4) Polisemantik soʻz maʼnolaridan birini ifodalagan obyekt farazlardan iborat
boʻlib, bu faraz oʻz qimmatini yoʻqotishi natijasida: tepki. 5)Polisemantik soʻzni oʻzlashtirish
jarayonida uning ayrim maʼnolari olinadi va ularning oʻzaro semantik aloqasini taʼminlab turgan
leksik maʼno tushirilib, oʻzlashmaydi: rasm(surat), rasm (urf-odat). Ularning semantik aloasini
taʼminlagan “taniqli qiluvchi”, “tus” maʼnosi oʻzlashmagan. 5) Nisbat shaklidagi feʼllar semantik
tarqqiy etishi natijasida maʼnolar bogʻliqligi uzilib, omonim vujudga keladi. 6)Polisemantik
soʻzdan yangi soʻz yasalayotganda, ularning bogʻliqligini taʼminlab turuvchi maʼnolardan birining
tushib qolishi natijasida maʼnolar bogʻliqligi uzilib, omonim vujudga keladi: boshlamoq–ishda
yetakchilik qilmoq; boshlamoq–poyabzalning uchi, yuzi charmini yangilamoq. Umuman olganda
koʻpmaʼnoli soʻzlarning maʼnolari oʻrtasidagi bogʻlikning uzilishi natijasida omonim soʻzlar
yuzaga keladi. Koʻpmaʼnoli soʻzlar taraqqiyoti omonim soʻzlarni yuzaga keltiradi. M. Mirtojiyev
xulosasiga koʻra polisemantik soʻz taraqqiyotiga koʻra omonimning tarkib topishi ot va feʼl
turkumida kuzatiladi. Sifat turkumida sanoqli miqdorda uchraydi. Boshqa turkumdagi
polisemantik soʻzlardan omonim yuzaga kelgan emas.
3
M.Hakimova “Polisemiya va polisemiya asosida hosil boʻlgan omonimlarni farqlashda
ichki semantik bogʻliqlikning, yaʼni motivatsiyaning unutilganligiga, xiralashganligiga asoslanish
kerakligini
4
taʼkidlaydi.
Koʻpmaʼnolilik va shakldoshlik hodisalari oʻrtasida ayrim oʻxshashlik va farqlar mavjud.
Oʻxshashligi shundaki, koʻpmaʼnolilikda ham, shakldoshlikda ham shakli (ifoda plani) bir xil
boʻlib, har ikkalasi birdan ortiq maʼno ifodalaydi. Koʻpmaʼnolilik va omonimlik uchun shakliy bir
xillik umumiy boʻlsa-da, maʼnodagi bogʻliqlik nuqtayi nazaridan ular bir-biridan farqlanadi.
Quyida koʻpmaʼnolilik va omonimiyaning farqlariga toʻxtalamiz.
1.Koʻpmaʼnolilik koʻp semali bir leksema; shakldoshlik koʻp semali birdan ortiq
leksemadir.
2.Koʻp maʼnolilikda semalar qancha koʻp boʻlishidan qatʼiy nazar bir leksema hisoblanadi.
Yaʼni bir soʻzning turli maʼnolaridir. Shakldoshlik esa qancha semasi boʻlsa, shuncha leksema
hisoblanadi. Yaʼni ularni bogʻlab turgan narsa nomdagi bir xillik.
3.Agar semalar bir sememaga yaʼni bir leksik maʼno qurshoviga birlashsa, polisemiya
hisoblanadi. Agar semalar ikki har xil semema, yaʼni leksik maʼno hosil qilsa, omonimiya yuzaga
keladi
5
.
3
Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. –Тошкент: “Мумтоз сўз”, 2010. 166-bet
4
Ҳакимова М. Семасиология. – Тошкент. 2008. 58- bet
5
Суюнов Б. Ўзбек тилида омолексемаларнинг юзага келиш омиллари. Филол. фан. номз. дисс. 105-бет
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
908
4.Koʻp maʼnoli soʻzlar bosh(oʻz) va hosila (koʻchma) maʼnodan yuzaga kelsa, shakldosh
soʻzlarning manoʻlari bosh maʼno hisoblanadi. Masalan, ovqatning tuzi, gapning tuzi;
qoʻy(harakat), qoʻy(hayvon).
5.Koʻpmaʼnoli soʻzlarning maʼnolari oʻrtasida bogʻlanish (bogʻliqlik) mavjud boʻladi.
Omonim soʻzlar maʼnolari oʻrtasida semantik asos mavjud emas.
6.Omonimiya turli turkum doirasida leksik maʼnolardan tarkib topishi, ularning oʻzaro
bogʻliq boʻlmasligi, maʼnolarning alohida olingan mustaqil leksemalarga oidligi bilan boshqa
hodisalardan farq qiladi. Polisemiya bir turkum doirasida leksik maʼnolardan tarkib topishi,
ularning oʻzaro bogʻliq boʻlishi, maʼnolarning ayni soʻzning oʻziga oidligi bilan boshqa
hodisalardan farq qiladi.
6
7.Omonim soʻzlar lugʻatlarda alohida-alohida sharhlanadi. Koʻpmaʼnoli soʻzlar lugʻatlarda
bir soʻzning turli maʼnolari sifatida sharhlanadi.
8.Omonim soʻzlar turli xil qoʻshimchalarni qabul qiladi. Koʻpmaʼnoli soʻzlar esa bir xil
qoʻshimchalarni qabul qiladi:
tut
ni
, tut
di
;
tuz
siz
ovqat, tuz
siz
gap
Sh. Maxmaraimova polisemantik soʻzlar oʻz-oʻzidan, yangi hosila nomlarni tugʻdiruvchi
semantik mahsuldor soʻzlar, omonimlar esa bunday xususiyatga ega emasligini taʼkidlaydi.
7
Koʻpmaʼnoli soʻzlarda hosila maʼnolar qancha boʻlishidan qatʼi nazar bosh maʼnoga bevosita yoki
bilvosita bogʻliq boʻladi. Chunki keyingi maʼnolar bosh maʼnoning semantik taraqqiyoti natijasida
yuzaga kelgan. Omonimlar esa shunchaki nomemasi bir xil boʻlgan, semantik jihatdan bir-biriga
yaqin boʻlmagan leksemalardir.
Biri ikkinchisidan oʻsib chiqqan omoleksemalar ayni turkumga mansub boʻlsa, bular
polisemem leksemadan semalar asosida farqlab olinadi. Omoleksemalardan har biri odatda
boshqa- boshqa semalar tarkibiga ega boʻladi
8
. Masalan, qoʻr-I (ustini kul bosib turgan choʻgʻ)
bilan qoʻr-II (ota-bobodan oʻtib kelayotgan boylik, mol-mulk zaxirasi)
Koʻp maʼnoli leksemaning semalari bir turkumga mansub boʻlsa, bunday semantik
taraqqiyot natijasida koʻpincha polisemiya hosil boʻladi. bosh–I ot. 1.Organizmning boʻyindan
yuqori qismi, kalla.
Boshini qimirlatmoq
2.Miya.
Boshi ogʻrimoq
3.Aql-idrok, fikrlash qobiliyati.
Boshini aylantirmoq
4.Rahbar, boshliq.
Davra boshi
5.Dona.
4 bosh qoʻy
6.Bir bandga
birlashtiruvchi bir qancha shingil.
Bir bosh uzum
7.Eng yuqori qismi, uch, choʻqqi.
Togʻning boshi
8.Boshlanish nuqtasi.
Daryoning boshi
9.Etikdoʻzlik termini.
Etikka yangi bosh solmoq
. Bosh–II
sifat. 1.Eng oldingi birinchi.
Bosh bola(farzand)
2.Rahbarlik qiluvchi.
Bosh vrach. Bosh choʻpon
.
3.Asosiy muhim.
Bosh masala
4.Katta.
Bosh harf
9
.
Bosh I va uning maʼnolari va xuddi shu kabi
bosh II va uning maʼnolari oʻzaro koʻpmaʼnoli soʻzlar hisoblanadi. Chunki bosh I va uning barcha
maʼnolari ot soʻz turkumiga mansub, Bosh II va uning maʼnolari sifat turkumiga mansub.
Maʼlum bir leksemaning semalari boshqa-boshqa turkumga mansub boʻlsa, bunday
semantik taraqqiyot natijasida omonimiya hosil boʻladi. Yaʼni predmetni anglatuvchi semema
belgini anglatsa va aksincha boʻlsa, bir leksema asosida boshqa leksema yuzaga kelishiga sabab
6
Maxmaraimova Sh. Hozirgi oʻzbek tili (leksikologiya) –Toshkent 2021. 209- bet.
7
Maxmaraimova Sh. Hozirgi oʻzbek tili (leksikologiya) –Toshkent 2021. 132- bet.
8
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тили омонимларининг изоҳли. –Тошкент: “Ўқитувчи”, 1984. 10-бет
9
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тили омонимларининг изоҳли. –Тошкент: “Ўқитувчи”, 1984. 35-бет
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
909
boʻladi. Yuqoridagi bosh I (ot) va bosh II(sifat) leksemalari bir-biriga nisbatan omonim
hisoblanadi.
Koʻpmaʼnolilik gaplar oʻrtasida ham yuz berishini yuqorida qayd etdik. Sintaktik
polisemiya ham sintaktik omonimiyadan farq qiladi. Bu borada G. Roziqova quyidagilarni
taʼkidlaydi: “Sintaktik polisemiya va sintaktik omonimiya oʻzaro oʻxshash, shuningdek, farqli
belgilarga ham ega boʻlgan ikki hodisadir. Ularning tilda mavjud boʻlishi va amal qilishi shakl va
mazmun nomutanosibligini keltirib chiqaradi. Har ikki hodisa ham tejamlilik tamoyili asosida
yuzaga chiqadi. Sintaktik polisemiya ham, sintaktik omonimiya ham shakldoshlik xususiyatiga
koʻra paradigmatik nomutanosiblik hosil qiluvchi hodisalar sirasiga kiradi”.
10
REFERENCES
1.
Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. –Тошкент: “Ўқитувчи”, 1975. 166-бет
2.
Ҳакимова М. Семасиология. – Тошкент. 2008. 58- bet
3.
Суюнов Б. Ўзбек тилида омолексемаларнинг юзага келиш омиллари. Филол. фан. номз.
дисс. 105-бет
4.
Maxmaraimova Sh. Hozirgi oʻzbek tili (leksikologiya) –Toshkent 2021. 209- bet.
5.
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тили омонимларининг изоҳли. –Тошкент: “Ўқитувчи”, 1984. 10-
бет
6.
Розиқова Г.З Ўзбек тилида синтактик полисемия. Филол. фан. номз. дисс. Фарғона
1999.79, 123-бет
7.
Davidov Y. J. WORD FORMATION PATTERNS IN UZBEK LANGUAGE //International
Conference on Agriculture Sciences, Environment, Urban and Rural Development. – 2021. –
С. 16-21.
8.
Davidov Y. J. The Phenomenon of Polysemy and Different Aspects of Conversion //European
Journal of Life Safety and Stability (2660-9630). – 2021. – Т. 12. – С. 245-247.
9.
Davidov Y. OʻZBEK TILINING KIRILL VA LOTIN YOZUVI IMLO QOIDALARINING
QIYOSI //Eurasian Journal of Academic Research. – 2022. – Т. 2. – №. 13. – С. 836-839.
10
Розиқова Г.З Ўзбек тилида синтактик полисемия. Филол. фан. номз. дисс. Фарғона 1999.79, 123-бет
