Mif va uning janr tabiati xususida
Gulnora Qayumova,
Toshkent amaliy fanlar universiteti katta o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439284
Kalit so‘zlar:
mif, mifologiya, afsona, obraz, tabiat hodisalari, fantastika, voqea, talqin, syujet, ijrochi.
Annotatsiya;
Mazkur maqolada o‘zbek folklorida keng uchrovchi miflarning folklor janri sifatida o‘ziga xosliklari, folklorning
unga yondosh janrlaridan biri afsonalardan farqli tomonlari tadqiq etilgan. Mif va afsonalarning tabiatini
aniqlashning mezonlari ishlab chiqilgan. Miflarning folklorning qadimiy janri ekanligi ilmiy asoslangan.
KIRISH
Taraqqiyot sari yuz tutgan yangi O‘zbekistonda
amalga oshirilayotgan tub islohotlar barcha sohalarda
bo‘lgani kabi folklorshunoslikda ham yangi tadqiqot
ob’yektlariga murojaat qilish, ilgari deyarli tahlilga
tortilmagan yoki kam o‘rganilgan nomoddiy madaniy
merosimiz namunalariga xolisona ilmiy baho berish
uchun keng imkoniyat yaratmoqda. Xususan, xalq badiiy
tafakkurining
qadimiy
qatlamini
tashkil
etuvchi
mifologiya, tabiat voqea hodisalarining ibtidosiga
bag‘ishlangan miflarni alohida to‘plab, tadqiq etish
folklorshunoslikning asosiy vazifalardan biriga aylandi.
Chunki turli-tuman urf-odat va marosimlar bilan bevosita
aloqador bo‘lgan folklor asarlari xalqimiz ma’naviy-
madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Bunday
ma’naviy meros orqali ajdodlarimiz o‘z farzandlarini
axloqiy me’yorlarga amal qilish, tabiat va atrof-muhitni
e’zozlash ruhida tarbiyalab, Yurt va Ona yerning
muqaddas ekanligini uqtirish, qalban va ruhan pok
bo‘lishga o‘rgatishgan. Zero, – xalqning ma’naviy
dunyosi uning milliy o‘zligini belgilab beruvchi muhim
omil sanaladi.
MATERIAL VA METODLAR
Xalqimizning mifologik tasavvurlarini o‘rganish
miflarning mohiyatini anglashni talab etadi. Miflar
to‘g‘risida fanning turli sohalarida ko‘plab gapirilgan.
Asosan mif falsafa fani ob’yekti sifatida ko‘proq
olimlarimiz diqqatini tortib keladi. Biroq, dunyoning
yaratilishi borasidagi ma’lumotni tashishi, voqelikni
fantastik uslubda tasvirlanishi, eng muhimi, mifda
muayyan hodisa tasvirlanib, u og‘zaki shaklda tarqalishi
hamda ommalashishi mifning folklorga aloqador
ekanligini ko‘rsatadi. Negadir jahon folklorshunosligida
mifning folklorga daxldorligi masalasida ikki xil qarash
ustivorlik qiladi.
Gʻarbiy Evropa olimlari mifni XIX-asrdagidan
butunlay boshqacha nuqtai nazardan o‘rganmoqdalar.
Ular endi oldingilaridan farqli o‘laroq, mifni so‘zning
odatiy ma’nosida "ertak", "fantastika", "xayol" deb emas,
balki ibtidoiy jamiyatlarda tushunilganidek, "haqiqiy
voqea” va eng muhimi, muqaddas, ahamiyatli va taqlid
qilish uchun namuna bo‘ladigan voqea sifatida talqin
qilmoqdalar.
Bir qator olimlar mifni folklor janri sifatida qarashni
taklif etsalar, ba’zi birlari mif diniy tushuncha, unda
dinning yetakchilik qilishi sababli folklor janri
bo‘laolmaydi deb hisoblaydilar.
Bizningcha mif – qadimgi ajdodlarimizning tabiat
voqea- hodisalarining kelib chiqish sabablarini izohlashga
qaratilgan kichik hajmli og‘zaki nasriy hikoyalaridir.
Taniqli o‘zbek folklorshunosi Akademik To‘ra
Mirzayeyev miflar folklorning arxaik janrlari bo‘lgan deb
hisoblaydi. Rus folkklorshunosi Vladimir Yakovlovich
Propp miflar o‘z mohiyatida dinning yetakchilik qilishi
bilan folklordan ajratiladi, mif folklorda to‘liq ko‘rinishda
namoyon bo‘lmaydi. Ammo mif folklor badiyatining
taqqaiyotiga muhim hissa qo‘shadi, deb yozadi.
V.Ya.Propp Miflarning sehrli ertaklarning tarixiy
asoslarini tashkil etishi, sehrli ertaklar syujetida sehrli
(evrilish, yo‘qdan bor bo‘lish, bordan yo‘q bo‘lish)
hodisalarning ifodalanishiga miflar sabab bo‘lgan deb
hisoblaydi[7. – S.27-28.].
Mifы narodov mira – Jahon xalqlari miflari
ensiklopedik lug‘atida shunday ta’riflanadi:
Mifológiya
(grekcha. μυθολογία ot μῦθος — «rivoyat», «hikoya
qilish» va λόγος — «so‘z», «hikoya», «uqish») —
miflarni o‘rganiuvchi fan sohasidir. Miflar dunyoning
yaratilishini fantastik tarixi, xudolar va qahramonlarning
ishlari haqida hikoya qiluvchi; insoniyat tarixining
dastlabki bosqichlarida dunyoni anglash usuli, jamoa-
qabila tafakkurining asosiy usuli, tevarak-atrofdagi
voqelikni va inson mohiyatini tushuntirishning eng
qadimiy usuli bo‘lib, zamonaviy fanda miflar va ularning
mohiyatini, tafakkur tadrida tutgan o‘rnini aniqlovchi fan
sohasidir[6.].
A.
V.
Konstantinov,
P.
V.
rivojlanayotgan
madaniyatlarda mustaqil ravishda miflarning arxaik
syujetlari takrorlanadi. Miflar hikoya tarzida ommalashib,
ijtimoiy sohalarda, san’at asarlari namunalari, xalq
poeziyasi va adabiy asarlarda ramziy ma’no kasb etadi.
Miflar ertaklarga qaraganda voqyeilikni samimiy
ishonchli tasvirlashi bilan farqlanadi,-deb yozadi[5. –
S. 475-477]. Bizningcha, miflar ibtidoiy odamlar
tomonidan og‘zaki hikoya tarzida yaratilgan va
ommalashgan. Miflar tafakkurda poetik talqin qilishning
ilk tajribalari sifatida qaralmog‘i lozim. Mif afsonalarning
yaratilishiga zamin hozirlagan.
NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI
Mif va afsonalar o‘zbek folklorshunosligida
quyidagi olimlar tomonidan o‘rganilgan:
1.
XX asrning birinchi yarmida Hodi Zarif epik ot
obrazi borasidagi Arshaq haqidagi mifologik qarashlarni
tadqiq etgan. XX asrning 60-yillaridan K.Imomov
afsonalarni rivoyatlardan farqli tomonlarini o‘rgangan.
2.
XX asrning so‘nggi choragidan boshlab
folklorshunos M.Jo‘rayev o‘zbek xalq samoviy
afsonalarini monografik tadqiq etdi. Olim o‘z tadqiqotlari
davomida miflarning folklor asarlaridagi diffuziyasi –
singishini tadqiq etdi.
3.
XX
asrning
80-yillarida
folklorshunos
B.Sarimsoqov
va
N.Hotamovlar
o‘zbek
folklorshunosligida miflarni ilk bor tasnif qilishdi.
4.
XXI asrga kelib, folklorshunoslar O.Qayumov va
U.Sattorovlar tadqiqotlarida miflarning mavzu ko‘lami va
tasnifotiga doir kuzatishlar o‘z aksini topdi. Ammo
hozirga qadar o‘zbek folklorshunosligida mif alohida
folklor janri sifatida monografik asosda tadqiq etilgani
yo‘q.
Yuqorida
ko’rib
o‘tganimizdek
V.Ya.Propp
tomonidan keltirilgan ta’rifda mif dunyoning yaratilishi
haqidagi fantastik tarix deb izohlanmoqda. Darhaqiqat,
mifda tasvirlangan voqealar fantastikaga asoslanadi.
O‘zbek folklorshunosi M.Jo‘rayev miflar qadim
ajdodlarimizning olamni yaratilishiga bag‘ishlangan
ibtidoiy tasavvurlari mahsuli sifatida baholaydilar [2. – B.
54]. Folklorshunos O.Qayumov o‘zining shomon folklori
va shomon mifologiyasi borasidagi kuzatishlarida
miflarni ko‘zga ko‘rinmas olam vakillariga bog‘lanishi
uning uzoq o‘tmish emas, balki doimiy mavjudligini
ko‘rsatadi deb hisoblaydi [4. – B. 37; 10.–B. 58]. Mifning
tabiatida folklorga xos xususiyatlar mavjud.
“O‘gay onadan qochgan qiz” nomli og‘zaki hikoya
mifning
yorqin
namunasidir:
“Eshitishimizcha,
Oyqizning o‘gay onasi bo‘lgan emish. U Oyqizni
o‘gayligi uchun ham, husnda yer yuzida tengi yo‘q go‘zal
bo‘lganligi uchun ham juda ham yomon ko‘rar, kun
bermas, yo‘qotish uchun har xil vajlar o‘ylab topib, uni
urar, har doim qiynar ekan. Kunlardan bir kuni nima
bo‘libdiyu o‘gay ona bilan Oyqiz qattiq janjallashib,
aytishib qolishibdi. Oyning go‘zalligini ko‘rolmaydigan
o‘gay ona uning yuziga dasmolni otib yuborgan ekan,
bechora Oyqizning yuzi dog‘ bo‘lib qrolibdi. Bu xo‘rlikka
chidolmagan Oyqiz uyidan qochib ketib, tog‘ning eng
baland cho‘qqisiga chiqib olgach, “yana pastga tushsam,
o‘gay ona qo‘liga asira bo‘laman, kel, yerda azob ko‘rib
yurganimdan ko‘ra, osmonda ozod qush bo‘lib
yashaganim yaxshiroq!”– deb o‘ylab bir sakrab osmonga
chiqib ketibdi va o‘zi o‘ylaganday qushga emas, balki
samo yoritqichi – Oyga aylanib qolibdi. Ana shundan beri
u osmonda istiqomad qilar, ammo o‘gay onasidan qo‘rqib,
kunduzi emas, faqat kechasi sayrga chiqar, haliyam undan
qochib yurar emish”. Oyning yuzidagi dog‘ning kelib
chiqishini izohlashga qaratilgan mazkur hikoya mazmun
mohiyati bilan mifdir. Guvohi bo‘lganimizdek, syujet
birgina voqea zaminiga qurilgan, unda tabiat unsurlaridan
biri oy va uning yuzidagi dog‘ning paydo bo‘lish sabablari
izohlanadi. Tasvirda inson obrazi ishtirok etmaydi, balki
tabiat unsurlari jonlantiriladi. Insonga xos bo‘lgan
voqeilik tabiat hodisalariga ko‘chirilgan. Bizning buning
asl mohiyati qadim ajdodlarimizning ta’bu taqiq bilan
bog‘liq tasavvurlariga borib taqaladi. Qadimgi odamlarga
odam haqida hikoya qilishi taqiqlangan. Shuning uchun
tasvir ob’yektida odam o‘rniga tabiat unsurlari
obrazlashtirilgan va ular ishtirokida insonlar hayotida
sodir bo‘ladigan voqea-hodisalar fantastik ifodalangan.
Ayni shu ibtidoiy og‘zaki hikoyalar mif bo‘lib, insoniyat
badiiy tafakkurining keyingi bosqichlari uchun muhim
ahamiyat kasb etgan.
Afsonada esa, tabiat hodisalarining kelib chiqish
sababi izohlanmaydi. Afsonada inson obrazi ishtirok
etadi, faqat afsonalarda tasvirlangan voqealar hayoliy
uydirmaga asoslanadi. “Xivaning bunyod etilishi”
nomli
afsonaga e’tibor qaratamiz:
“Qadim zamonlarda yer yuzida juda katta suv
toshqini bo‘lishidan bir necha yil avval xudo o‘zining
yerdagi noibi Nuh payg‘ambarga vahiy yuborib:
-
Sen bir kattakon kema qurasan. Ro‘yi zamindagi
jamiki jon bitgan narsani saqlab qolish uchun har bir
jonzotdan bir juftdan to‘plab, barini kemaga joylaysan.
Qirq kechayu qirk kunduz yomgir yogib, yer yuzini suv
bosadi. Aytganimni qilsang, o‘zing ham omon qolasan,
jonivorlarni ham o‘limdan saqlab qolasan,- debdi.
Toshqinning daragini eshitgan Nuh paygambar
o‘sha kuniyoq kema yasashga kirishibdi. Ish shunday
qizib ketibdiki, ustalarga taxta-yog‘och yetkazib berib
ulgurolmabdilar. Chunki kema judayam bahaybat ekan-
da!
Hozirgi Yangiariq tumani yaqinida “Sho’rqo‘l”
degan kattakon ko‘l bo‘lgan ekan. Bu ko‘lning bo‘yida
Ibn Hoji Unuqlar qabilasi yashagan ekan. Ularning ichida
Hoji Mulk degan bittasi bor ekan, u bir oyog‘ini daryoning
u yog‘iga. Bir oyog‘ini bu yog‘iga qo‘yib olgancha,
engashib, suvda suzib yurgan baliqlarni bemalol tutibolar,
keyin ularni quyoshga tutib pishirib yer ekan. O‘sha
zamonlarda Amudaryo Kaspiyga qarab oqar, Xoji Mulk
shu daryo bo‘yida istiqomat qilar ekan. Xoji Mulk Nuh
payg‘ambarning kemasibop yog‘ochlarni yetkazib
berishga bel bog‘lab, daryo to‘qayzorlaridan yog‘och
kesishga kirishibdi. Tez orada kemani bitkazibdilar.
Kema qurib bitkazilgach, xudoning amri bilan qirk
kechayu kunduz yomg‘ir yog‘ib, daryolar toshib, yer
yuzini suv bosa boshlabdi. Shunda Nuh payg‘ambar har
bir jonivordan bir juftni olib, kemasiga solaveribdi.
Nuhning ikki o‘g‘li bor ekan, Xabash degan bolasi
kemaga chiqishni istamay, suvga g‘arq bo‘lib, o‘lib ketdi.
Som ismli ikkinchi o‘g‘li esa otasiga hamrohlik qilibdi.
Som bug‘doyrang qora mag‘iz odam bo‘lgan ekan.
Bular kemada suzaveribdilar, suzaveribdilar, axiri
ummon o‘rtasida qorayib turgan bir tepalikka ko‘zlari
tushib qolibdi. Yaqinroq borib qarasalar, bu kavkaz
tog‘larining cho‘qqisi ekan. Suv ko‘tarilgandan ko‘tarilib,
tog‘ning yarim beligacha suv ichida qolgan ekan. Shu
yerga kelganda Nuh o‘zining kemasini o‘g‘li Somga
berib, barcha jonzotlarning in’om- ixtiyorini ham unga
topshirib:
-Men shu yerda qolaman, sizlar sayoxatni davom
ettiraveringlar,- deb kemadan tushibdi va tog‘ning ustiga
chiqib ketibdi.
Som kemasini Kaspiy dengizi tomon burib, u yerdan
Amudaryoga chiqib suzib kelaveribdi. Suv haddan ziyod
ko‘payib ketgan bo‘lib, daryoning uchi – qirg‘og‘i
ko‘rinmas
ekan.
Bularga
quruqlikning
qorasi
ko‘rinavermabdi.
Kemada bir to‘ng‘iz bor ekan, shuning burniga bitta
sichqon tushibdi-da, eshakning qorni ostiga yashirinib
olgancha kemaga kirib qolgan shaytonning gapiga kirib,
kemani teshib qo‘yibdi. Teshikdan suv kirib, kemadagilar
vahimaga
tushibdilar,
lekin
hech
qaysisi
suvni
to‘xtatolmabdi. Jonivorlar nima qilishlarini bilmay
sarosimaga tushib turishgan bir paytda ilon sudralib
boribdi-da, haligi teshik ustida kulcha bo‘lib yotib olgan
ekan, kemaga suv kirishi to‘xtabdi.
Jonivorlar
sichqonni
quva-quva
tinka-madori
qurigan yo‘lbars xalloslagancha bir chetda to‘xtab damini
rostlamoqchi bo‘lib, bir aksa urgan ekan, burnidan bir
narsa tap etib yerga tushibdi-da, miyovlagancha sichqonni
quvalay ketibdi. Bu jonivor mushuk ekan, u yo‘lbarsning
burnidan tushgani uchun rang-tusiyam unga juda o‘xshar
emish. Mushuk bilan sichqonning bir –biriga g‘animligi
ham ana shundan qolgan ekan.
Bular yana suzib ketaveribdilar, Som yaqin orada
quruqlik bor – yo‘qligini bilib kelish uchun kemadagi
qanotli jonivorlarni birma- bir uchirib ko‘ribdi. Lekin
qushlarning hech qaysisi yerni topa olmay, qanotlari
toliqib, qaytib kelibdilar. Shunda Som oqqush bilan
kaptarni uchiribdi.
Ilgari Amudaryo hozirgi xivaning usti bilan
Kaspiyga qarab oqar ekan. Ichanqal’aning o‘rni ulkan
tepalik bo‘lib, daryo o‘zani uning ikki tomonidan aylanib
o‘tar, lekin unga sira daxl qilolmas, yuvib ketolmas ekan.
Oqqush bilan kaptar uchib yurib, shu tepalikning ustiga
borib qolishibdi. Shu payt kech kirib, qorong‘i tushib
qolgan ekan. Quruqlik borligini ko‘rgan oqqush
quvonganidan «quvoq!», «Quvoq!»- deb ovoz berib
bildiribdi, bu «quruq yer bor!» - degani ekan.
Kaptar esa qanotlarini tapillatib, qarsak chalib, odam
yashasa bo‘ladigan joy topilganligini ma’lum qilibdi.
Som kemasini qushlar ovozi kelgan tomonga qarab
buribdi. Ancha suzib borib qarasalar, chindan ham suv
o‘rtasida bir tepalik qorayib ko‘rinib turganmish. Buni
ko‘rib, kemadagilarning dili xushnud bo‘lib, hammalari
kemadan tushibdilar. Som tepalik ustiga joy qildirib, yotib
uxlabdi. Yarim oqshom tush ko‘ribdi, tushida atrofida
mingta chiroq yonib turganmish. Som seskanib, uyg‘onib
qarasa, chor –atrof zimiston, ko‘rganlarining bari tush
ekan. Som yana joyiga yotibdi, ammo hech uyqusi
kelmabdi. «Bu chiroqlarda bir xikmat bor!»-deb o‘ylabdi
u. “Borib tushumning ta’birini otamdan so‘rab, bilib
kelayin»-debdi.
U ertasi kuni tong otar-otmas nuh paygambarning
oldiga yo‘l olibdi. Nuh payg‘ambar o‘g‘lining gaplarini
eshitib bo‘lgach:
-
O‘sha tepalikka qo‘rg‘on quringlar. U juda qulay joy
ekan, sizlarga bir umrlik boshpana bo‘ladi,- debdi.
Som qaytib kelib, tushida chiroq yoqilgan joylarni
baland devor bilan qala qilib o‘rab
olibdi. Odamlar
ko‘payib, qala ichiga uylar quribdilar. Shunday qilib
Ichanqala paydo bo‘libdi.
Kunlardan bir kuni ilon Somning oldiga kelib:
-
Senga bir arzim bor!- debdi.
- So‘zla, ne arzing bor?- debdi Som.
- Men kema teshilganda, suv kirayotgan teshik ustida
kulcha bo‘lib yotib, hammalaringizni o‘limdan saqlab
qoldim. Men bo‘lmaganimda hammangiz suvga g‘arq
bo‘lib ketardilaring. Endi mening ham bitta shartim bor,
shuni bajarsangizlar, -debdi ilon.
-
Qanday sharting bor? – so‘rabdi Som.
Shunda ilon:
-Dunyoda qaysi jonivorning go‘shti shirin bo‘lsa,
o‘shani menga luqmai halol qilsang, - deb javob beribdi.
Som dunyoda nimaning go‘shti lazzatli ekanligini
aniqlash uchun bir pashsha bilan chivinni yuboribdi. Ular
har bir jonivorni chaqib, go‘shtining ta’mini totib
ko‘ribdilar, ammo odam go‘shtidan mazalirog‘ini
topolmabdilar. Ular bu xabarni Somga ma’lum qilish
uchun oshiqibdilar. Bir qaldirg‘och pashsha bilan
chivinning ishlaridan voqif bo‘lib yurgan ekan, Somning
qarorgohi oldida ularni kutib turibdi.
-
Qani, hormanglar endi, shovvozlar! Nimaning
go‘shti shirin ekan, bildingizlarmi? – deb surabdi
qaldirgoch.
-
Odamning gushtidan shirin et yo‘k ekan dunyoda
– deb javob berishibdi ular.
-
Oh-oh tillaringdan aylanay! Qani, shunday
xushxabarni keltirgan tilingizni bir ko‘rsating, bir o‘pib
qo‘yayin! – debdi qaldirg‘och.
Pashsha bilan chivin qaldirg‘ochning maqtovidan
iyib ketib, og‘izlarini katta ochib tillarini chiqarib
ko‘rsatishgan ekan, qaldirg‘och bir cho‘qishda ularning
tillarini uzib olibdi.
Bular qal’aga kiribdilar. Som bilan ilon xabarni kutib
o‘tirishgan ekan, pashsha bilan chivin kela solib, tillari
uzilgan emasmi, gapirolmay nuqul g‘ung‘illasharmish.
Ilon hech narsaga tushunolmay, qaldirg‘ochdan:
Bular nima deyishyapti o‘zi? – deb so‘rabdi.
Men bularning gaplariga tushunib turibman, - debdi
qaldirg‘och, ular olamda qurbaqa go‘shtidan shirin,
mazali luqma bo‘lmas ekan deyishyapti.
Bu gapni eshitgan ilon qurbaqa go‘shtining
qanaqaligini yaxshi bilar ekan, shuning uchun jig‘ibiyroni
chiqib, bir sapchib, qaldirg‘ochning dumiga osilibdi.
Qaldirig‘och jon holatda uchgan ekan, ammo uning
dumini tishlab olishga ulgirgan ilon bir necha patlarni uzib
olibdi. Shuning uchun qaldirg‘ochning dumi ayri bo‘lib
qolgan ekan. Odamlarni ilon ofatidan saqlab qolgan
qaldirg‘och o‘shandan buyon kishilarning xonadonida
yashay boshlagan ekan.
Ichanqal’a bunyod etilgandan keyin, bu joy uning
o‘rnidagi quruqlikni birinchi bo‘lib ko‘rgan oqqush
«Quvoq! Quvoq!» - deb Somga xabar berganligi uchun
Quvoq deb atalibdi. Keyinchalik bu nom Xivaq deb
o‘zgartirilib, asta-sekin Xiva atamasi kelib chiqkan emish.
Ko‘rinadiki, afsonalarda tarixiy zamon mavjud.
Voqealar
qadimda,
qaysidir
hukmron
zamonida
bo‘lganligi izohlanadi. Afsonalarda miflarga qaraganda
mavzu doirasi chegaralanmagan. Miflarda mavzu doirasi
chegaralangan. Miflar yo dunyoning yaratilishi, yo
muayyan tabiat hodisasining paydo bo‘lishi, yoki
dunyoning tugallanishini izohlashga qaratilishi bilan
farqlanib turadi. Afsonada esa, ibtidoni izohlash prinsipi
mifdan ko‘chgan bo‘lib, toponimik ob’yektlar nomini
izohlash holati kuzatiladi.
Xulosa
Xullas, mif folklorning mustaqil janridir. Mifning
folklor janri sifatidagi o‘ziga xosliklari quyidagilarda
ko‘rinadi:
1. mif kichik epik voqeani bayon qiladi. Bunda
syujet birgina voqea zaminiga quriladi.
2. mifda voqealar fantastikaga asoslangan holda
ifodalanadi.
3. Mifda tasvirlangan voqealarda inson obrazi
ishtirok etmaydi, balki insonga xos bo‘lgan xatti-
harakatlar g‘ayri tabiiy mavjudotlar tomonidan bajariladi.
4. Mifda tasvirlangan voqealar tabiat voqea va
hodisasining kelib chiqishini izohlashga qaratiladi.
5. Mif ham og‘zaki ijro etiladi va og‘izdan og‘izga,
avloddan avlodga o‘tib keladi.
6. Mif ham jamoa tomonidan yaratiladi. Uning
muallifi noma’lum.
7. Mif maxsus ijrochi talab etmaydi, ya’ni istalgan
joyda istalgan vaqtda, istalgan shaxs tomonidan ijro
etiladi.
8. Miflarning ham ijrochi almashgan sayin
variantlari paydo bo‘ladi. Ya’ni variantlilik mifda ko‘zga
tashlanadi.
Mif va afsonalarni qiyosiy asnoda tadqiq
etishimiz uchun ularning janr tabiatini aniqlash
mezonlarini to‘g‘ri belgilashimiz lozim. Bizningcha
mif va afsonalarni o‘zaro farqli va o‘xshash
tomonlarini oydinlashtirish orqali ularning janriy
belgilarini aniqlash imkoni bo‘ladi. Buning uchun
mif va afsonalarning janr tabiatini quyidagi
mezonlar orqali aniqlashimiz mumkin:
1.
Tasvirlangan
voqea
hodisalarning
tasvirlash uslubiga ko‘ra (tasvir fontastikaga
asoslanadimi? Yoki xayoliy uydirmaga?)
2.
Tasvirlangan voqea va hodisalarning
mavzu chegarasi(mifda tabait hodisasining kelib
chiqishi
izohlanadi.
Afsonada
mavzu
chegaralanmagan, istalgan mavzuda bo‘lishi
mumkin).
3.
Tasvirlanga voqea va hodisalarda
obrazlar sifati va ishtiroki (Mifda inson obrazi
ishtirok etmaydi, afsonada ishtirok etadi).
4.
Tasvirlangan
hodisalarning
sodir
bo‘lishi zamoni va makoni (mifda noma’lum davrda,
kosmosda sodir bo‘ladi).
5.
Ijro o‘rni va ijro uslubiga ko‘ra(har ikki
janr istalgan shaxs tomonidan istalgan paytda ijro
etilishi mumkin. Ya’ni maxsus ijrochi talab
etmaydi).
6.
Folklorga xos an’anaviylik(ononimlik –
muallifning noma’lumligi, jamoa tomonidan
yaratilishi, og‘zaki tarzda ijro etilishi va og‘zdan
og‘izga ko‘chib tarqalishi).
Adabiyotlar
:
1.
Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari . –
Toshkent, “Fan”, 2009.
2.
Jo‘rayev M. O‘zbek xalq samoviy afsonalari. –
Toshkent, Fan, 1995.
3.
Jo‘rayev M. O‘zbek folklorshunosligi. –
Toshkent, 2021.
4.
Kayumov O. O‘zbek shomon marosim folklori
poetikasi. – Toshkent, Moliya-iqtisod, 2021.
5.
Konstantinov A. V., Rezvыx P. V.,
S. S.
//Meotskaya arxeologicheskaya kultura Mongolo-
tatarskoye nashestviye [Elektronnыy resurs]. – 2012. –
S. 475-477./
6.
Mifы narodov mira : Ensikl. v 2 t. / gl. red. S.
A. Tokarev. — 2-ye izd. — M. : Sovetskaya
ensiklopediya, 1987-1988.
7.
Propp V.Ya. Istoricheskiye korni volshebnoy
skazki. – Leningrad, izd. Leningradskogo universiteta,
1986. – S.27-28.
8.
Raxmonova M. O‘zbek xalq afsonalari
poyetikasi. Filol.fan.dokt.diss. – Toshkent, 2018.
9.
Rizoyeva M. O‘zbek xalq mifologik afsonalari. –
Toshkent, Moliya-iqtisod, 2022.
10.
Qayumov O. O‘zbek shomon marosim folklori.
– Toshkent, Moliya-iqtisod, 2020.
