Ona tilini o’qitishda raqamli ta’lim vositalarining o’rni
Sobirova Mahbuba
1
, Damirova Gulizoda
2
1
Namangan davlat pedagogika instituti professori, pedagogika fanlari doktori,
O‘
zbekiston Respublikasi,
Namangan viloyati, Namangan shahri, Uychi ko‘chasi, 316-uy
2
Namangan davlat pedagogika instituti talabasi, O‘zbekiston Respublikasi,
Namangan viloyati, Namangan shahri, Uychi ko‘chasi, 316-uy
https://doi.org/10.5281/zenodo.10449258
Kalit so’zlar: raqamli ta’lim vositalari, yozma savodxonlik, elektron doska, insonparvarlik mazmunidagi “Video-
topishmoq” usuli.
Annotatsiya:
maqolada raqamli ta’lim vositalarining ta’limdagi o’rni, yozma savodxonlikni oshirishda elektron doska
ahamiyati, insonparvarlik mazmunidagi “Video-topishmoq” usulini qo’llash olingan nazariy bilimlarni
amaliyotda qo’llay olish kompetensiyalarini rivojlantirishi yoritiladi.
KIRISH
Ta’limda,
xususan,
ona
tili
ta’limida
kompetensiyaviy yondashuv orqali o’quvchilarning
shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy hayotlarida uchraydigan
vaziyatlarda egallagan turli tipdagi malakalarini
samarali ravishda qo’llashga o’rgatish, ta’lim
muassasasida
umumta’lim
fanlari
bo’yicha
o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarga ega
bo’lishlari bilan birgalikda, o’z fikrini eshituvchilarga
tushuntira olish, boshqalarni tinglab, ularni tushuna
olish,
bahsga
kirishish,
kundalik
hayotda
muvaffaqiyatlarga erishish uchun o’quvchi ushbu
axborotlarni izlab topishi, tahlil qilish, bilim,
ko’nikma va malakalardan kundalik hayotlarida
uchraydigan muammolarni hal etishda foydalana
olishlarini shakllantirish zarur.
Bularni albatta, har bir o’qituvchi o’zining
samarali darslari orqali amalga oshiradi. Bu borada,
ayniqsa, ta’lim
-
tarbiyani raqamli ta’lim vositalari
hamda mediata’lim orqali amalga oshirsa, amaliy
natija yaqqol ko’zga tashlanadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Ta’lim tizimidagi islohotlar maqsadi axborot
kommunikativ va ilg’or o’quv texnologiyalar,
modullashtirilgan hamda zamonaviy ta’lim usullari
yordamida yoshlarni ma’naviy-axloqiy takomilga
yetkazish, yot mafkuraviy ta’sirlardan himoyalovchi
g’oyaviy immunitet hosil qilish va o’qitish
samaradorligini ta’minlashga qaratilgan[1]. Prezident
Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, “Ta’lim va
tarbiya, ilm-fan, sog’liqni saqlash, madaniyat va
san’at,
sportni
rivojlantirish
masalalari,
yoshlarimizning chuqur bilimga ega bo’lishi, chet
tillarini va zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini puxta egallashini ta’minlash doimiy
ustuvor vazifamiz bo’lib qoladi”[2]. Hozirgi zamon
jamiyatida ro’y berayotgan yangilanishlar ko’p
jihatdan o’qituvchi faoliyatidagi xususiyatlarni
o’zgartirish zarurligini belgilaydi[3]. Tadqiqotchilar
M.Sobirova[4, 5, 6, 7, 8], K.Mavlonova [10]
izlanishlarida ham ona tili ta’limiga antroposentrik
yondashuv jarayonida raqamli ta’lim vositalarining
o’rni xususida yoki o’‘quvchilarda matnni o‘qib
tushunish
malakasini
shakllantirishda
axborot
texnologiyalarinig
ahamiyati
kabi
masalalar
yoritiladi.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Maqolada raqamli ta’lim vositalarining ta’limdagi
o’rni, yozma savodxonlikni oshirishda elektron doska
ahamiyati, insonparvarlik mazmunidagi “Video
-
topishmoq” usulini qo’llash olingan nazariy
bilimlarni
amaliyotda
qo’llay
olish
kompetensiyalarini
rivojlantirish
masalalari
yoritiladi.
TAHLILLAR VA NATIJALAR
Tahlillar raqamli ta’lim vositalari, media ta’lim
o’quvchiga individual ta’sir etadigan usul sifatida
ta’lim jarayoniga jadal sur’atlar bilan kirib kelmoqda.
Mediata’lim o’quvchini shaxsiy fikr yuritishga,
ijodkorlik faoliyatlarini rivojlantirishga, axborot olish
uni qayta ishlash, sintez qilish, shaxsiy xulosalar
chiqarishga o’rgatadi. Sinf xonalariga matbuot,
televideniye, radio, kino, video va internetlar olib
kirilmoqdaki, bularning barchasi ―mediadarslar
nomi bilan ta’lim jarayonini tashkil etishga yordam
bermoqda. Mediadarslar qator metodik imkoniyatlar
va afzalliklarga ega bo’lib, o’quv jarayonida bir
vaqtni o’zida o’qituvchi nazariy axborotlarni berish
bilan materiallarni yuqori darajadagi zamonaviy
texnika vositasida namoyish etish imkoniyatiga ega
bo’ladi.
Ona tili ta’limidagi grammatik qoidalarni
avtomatik ravishda test ketma-ketligida namoyish eta
oladi va shu qoidalarni asoslovchi dalillarning
tasvirini tushiradi. O’quvchilarga o’quv mehnat
faoliyatlarini tashkil etishda kompyuter texnikalarini
qo’llash, foydalanish imkoniyatini tug’diradi.
Shaxsan o’zlari o’quv materialini amaliyotda sinab,
bajarib borish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
O’quvchining yakka tartibda ishlagan holda qiziqish
va ijodiy ishlarini takomillashtirish imkoniyati
yaratiladi. Multimedia texnikasi ularning o’quv
mazmunini o’zlashti-rishlariga kiziqishini yanada
oshiradi. O’quvchida ko’rgazma-obrazli ta’sirda fikr
yuritishga, motorik
va
verbal
kommunikativ
ko’nikmalarning shakllanishiga olib keladi. Axborot
bilan ishlash (axborot qidirish, zarurlarini ajrata
bilish, qayta ishlash, tartibga keltirish), axborotlar
mazmunini tushunish, mantiqiy yaqinlarini ajratishga
o’rganadi. Shular asosida axborotni olish madaniyati
ham shakllanadi.
Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim va uni amalga
oshirishda
raqamli
ta’lim
vositalari
katta
imkoniyatlarga ega. Raqamli texnologiyalar shaxsga
yo’naltirilgan texnologiyalar takomiliga ham yo’l
ochadi.
Bugungi kunda dunyoda raqamli asrning
yutuqlari bor. Planshetlar, mobil telefonlar, aqlli
soatlar, virtual ko’zoynaklar bugungi avlod yoshlari
hayotiga kirib bordi. Raqamli hayotimiz o’sib
bormoqda.
Ta’lim berish o’qituvchidan kuchli bilim,
mahorat, tashkilotchilik qobiliyatni talab etadi.
O’qituvchining o’z oldiga qo’ygan didaktik
maqsadiga erisha olishida ta’lim vositalaridan unumli
foydalana olishiga ham bog’liqdir. Raqamli
texnologiyalar bugungi kunda:
–
o’quvchilarga ma’lumot va bilimlarni
samarali yetkazish vositasi;
–
o’quv materiallarini yaratish vositasi;
–
samarali o’qitish vositasi;
–
yangi o’quv muhitini yaratish vositasi
demakdir.
Har qanday zamonaviy taqdimotning asosi yorqin
tasvirlar yordamida ma’lumotlarni idrok etish va
eslab qolish jarayonini osonlashtirishdir. Taqdimotda
dinamika, ovoz va tasvirni ham birlashtirish mumkin.
Bu esa o’quvchining e’tiborini eng uzoq vaqt ushlab
tura oladi.
Umumta’lim maktablarida o’quv jarayoni
davomida o’zlashtirish ko’rsatkichi past o’quvchilar
bilan individual ishlash imkoniyati bugun ancha sust.
Agar o’quvchi dars davomida tushuna olmagan
mavzularini mustaqil tarzda, istalgan vaqtda kirib, bu
platformadan
unumli
foydalansa,
fanlarni
o’zlashtirishdagi
muammoga
yechim
topishi
mumkin.
Darslarning samarali tashkil etilishi uchun xizmat
qiladigan interaktiv doskadan aynan ona tili
darslarida foydalanish imkoniyati katta. Oldin yozuv
taxtasiga yozilgan ma’lumot uni ko’chirib olgunga
qadar yoki foydalanilgunga qadar turardi, keyin
o’chirib tashlanardi. Interaktiv doskada esa buni
bajarish oson: ma’lum ma’lumot yozilgandan keyin
uni o’chirib tashlash uchun bitta buyruq yetarli. Yoki
aksincha shu ma’lumotga qaytishga to’g’ri kelib
qolsa, yana tiklash imkoniyati mavjud. Oddiy
doskada esa buni qaytadan yozib chiqish lozim edi.
Qo’shimcha ko’rgazmalarni ham bir vaqtning
o’zida ko’rsatib ketish mumkin. Xohlasa, slaydlar
ham namoyish qilinib, yana ortga qaytib, mavzu
bo’yicha yozilgan vazifalarni ishlatish mumkin.
Yozuv taxtasiga yoziladigan bo’r, lattalarning ham bu
jarayonda keragi yo’q. Interaktiv doska bilan
ishlanganda bu vazifalarni oddiy ruchka yoki qo’l
bilan bajarish mumkin.
Ona tili darslarining o’tilishida eng ko’p murojaat
qilinadigan
vosita
bu
doskadir.
Chunki
o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqi ona tili
darslarida rivojlantiriladi. Shunday ekan, fanni
o’qitilishi (o’rgatilishi) davomida boshqa fanlarga
qaraganda doskaga ehtiyoj katta bo’lgan.
Bugungi
o’qituvchining
o’quvchi
yozma
savodxonligini tekshirish jarayoniga ham interaktiv
doskalar katta yordam beradi. Bu qurilmaning
qulayliklari juda ko’p bo’lib, dars jarayonlarida
ko’zga yaqqol tashlanadi. Masalan, biz ba’zi so’zlarni
alohida ko’rsatishimizga to’g’ri kelib qoldi. Odatda,
bu so’zning tagiga bir xil rangda chizib qo’yamiz.
Chunki ona tili fanida tagiga chizilgan so’z o’ziga xos
vazifa bajaradi. Bu esa o’ziga xos muammolarni
keltirib chiqarishi mumkin edi. Interaktiv doskada bu
muammoni hal qilish yo’li juda ham oson: uni qizil,
sariq, oq yoki ko’k ranglarda ko’rsatsa bo’ladi.
O’quvchilar va o’qituvchilarning harflarni va
so’zlarni yozuv taxtasiga muttasil yozish jarayonida
taxtaning ishdan chiqish holati: xiralashuvi, g’adir-
budir bo’lib ketishi, bo’rning namlanib qolishi,
taxtaning yaxshi artilmaganligi dars sifatini tushirar
yoki bolalarda tushunarsiz holatni yuzaga keltirardi.
Bu qurilmada esa bunday muammoning o’zi
bo’lmaydi.
Sababi
shundaki,
uning
ichki
imkoniyatlari juda keng.
Odatda,
yozma
ish
turlaridan
diktantda
sarlavhaga,
bayon,
insho
matnlarida
rejalar
tuzilishiga alohida e’tibor qaratamiz. Matn va reja
aniq, izchil, tartibli bo’lmog’i kerak. Har bir o’quvchi
o’zining reja va matnini yozib berishiga to’g’ri kelsa,
beshinchi bo’lib yozayotgan o’quvchining ishi
ikkinchi o’quvchining ishiga o’xshashligini mazkur
qurilma yordamida qaytadan ko’rsatib o’tishimiz
ham mumkin. Birinchi betga sig’may qolgan
matnning davomini ikkinchi betga yozib ketsak ham
bo’ladi. Imkoniyatlari katta bo’lgan bu qurilmani
ishlatish, uning darslarni samarali bo’lishini
ta’minlashdagi o’rni, tushuntirish jarayonidagi
qulayliklari, bir vaqtning o’zida bir nechta
funktsiyani bajarishi, o’quvchilarga tushunarsiz
bo’lib qolgan jihatlarni va rasmlarni yana qayta
ko’rsata olishi ham e’tiborga molikdir.
Ona tili darslarida mavjud bo’lgan jadvallar va
qoidalarni elektron doska xotirasiga saqlab qo’ysak,
uni bizga kerak vaqtda, bemalol olib qayta
ishlatishimiz mumkin. Bu esa yana qaytadan yozish,
behuda vaqt ketkazishning oldini oladi.
Interaktiv doskadan foydalanish usullari o’ziga
xos ko’plab qulayliklarga ega bo’lib, dars samarasini
tubdan yaxshilaydi. Uning barcha imkoniyatlarini
ishga solib ishlatilsa, ayniqsa, ona tili darslarida juda
qo’l keladi. Bir vaqtning o’zida bir nechta
doskalardan va rasmlardan foydalanish, keraksiz deb
hisoblangan ma’lumotlarni o’chirib, qaytadan kerak
bo’lib qolganda, yana qaytarib ishlatish, rasmlarni
kattalashtirish, kichraytirish, turli xil ranglarda
yozish, o’quvchilarni jalb qila olish xususiyatlarini,
turli ko’rinishlar va shakllarni bemalol ishlatish,
misollar keltirishda juda qulay hisoblanadi.
Interaktiv doskadan “Video-topishmoq” usulini
qo’llab, mashg’ulot ta’sirchanligini oshirishga
urindik. Usulni qo’llashda quyidagi harakatlar
amalga oshiriladi:
–
o’quvchilarga
o’rganilayotgan
mavzu
mohiyatini tasviriy yoritishga yordam beruvchi
izohlarsiz bir nechta video lavha namoyish etiladi;
– o’quvchilar har bir lavhada qanday jarayon aks
ettirilganligini izohlaydilar;
– jarayonlarning mohiyatini daftarlariga qayd
etadilar;
– o’qituvchi tomonidan berilgan savollarga javob
qaytaradilar.
Quyidagi rasmni elektron doskada 6-sinf
o’quvchilari e’tiboriga havola qilindi:
O’quvchilarga
quyidagi savollar bilan murojaat
qilindi:
–
Siz elektron doskada nimalar ko’ryapsiz?
–
Sizningcha, ushbu surat nimani anglatadi?
–
Bu surat tarixini ijtimoiy tarmoqlardan
bilganlar bormi?
Bu -
Belgiyadagi ko’chaga qo’yilgan haykal
rasmidir. Ushbu haykalning qayg’uli tarixi bor.
Qahraton qish kunlarining birida tunda ko’chaga
chiqib, adashib qolgan kichkina bolakay va daydi bir
it shu yerda qotib o’lgan holda topilgan.
It ketib yuborib, jonini omon saqlab kolishi
mumkin edi, lekin unday qilmagan. U bolakayga
“ko’rpa” bo’lgan, uni isitishga uringan…
Eng ayanchlisi shuki, shu ko’chada yashovchilar
tunda shu bolakayning yig’laganini, yordam so’rab
uvvos solganini, itning uvillaganini eshitishgan.
Ammo hech kim issiq o’rnidan turishni, hech
bo’lmasa, derazadan kӯchaga qarab qo’yishni lozim
topmagan...!
O’quvchilar ushbu matnni elektron doskada o’qib
bo’lgach, ham shu matnning o’qituvchi tomonidan
aytilgan ovozli shaklini eshitib bo’lgach, ular e’tibori
elektron doskada ko’rsatilgan quyidagi savollarga
qaratiladi:
1.
Surat va unga oid matn sizda qanday
taassurot qoldirdi?
2.
Sizningcha, insoniylikni issiq uyda yotgan
odamlar qilishdimi yoki itmi?
3.
Shu
bolakay
o’rnida
issiq
uyda
yashovchilarning bolasi bo’lib qolishi mumkinmidi?
4.
Beparvolik
holatlarini
siz
ham
kuzatganmisiz?
5.
Loqaydlik oqibatlarini o’z kuzatishlaringiz
asosida yozing va ijodiy matn yarating.
O’quvchilar
e’tiboriga
insoniylikka
chorlovchi
videotopishmoq,
video
diktant,
videomatn, videorasmlarni havola qilish, ular ustida
o’ylashga chorlash yoshlarning axloqiy tarbiyasida
qo’l keladi. Shu bilan birga, insonparvarlik
mazmunidagi mana shunday jarayonlar ularning
o’rgangan nazariy bilimlarini amaliyotda qo’llay
olish kompetensiyalarini rivojlantiradi.
XULOSA
Raqamli
texnologiyalar o’quv faoliyatining
barcha turlarini faollashtirishi mumkin: yangi
materialni o’rganish, uy vazifalarini tayyorlash va
tekshirish, mustaqil ishlar, test va nazorat ishlari,
darsdan tashqari ishlar, ijodiy ishlar va boshqalar.
Raqamli texnologiyalardan foydalangan holda
ko’plab ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarni
samaraliroq amalga oshirish mumkin.
ADABIYOT
[1]
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilm-fanni
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash
to’g’risida”gi PF-6097-sonli Farmoni. 2020-yil 29-
oktyabr.
[2]
Mirziyoyev Sh.M “ Milliy taraqqiyot yo’limizni
qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga
ko’taramiz. – T.: O’zbekiston, 2017. 16-b.
[3]
Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar:
tahlil, ta`rif, mulohazalar. Metodik tavsiya. –
Toshkent.2000. – B. 15.
[4]
Sobirova M. In imparting humane education use of
integrated technology. In Volume 8, Issue 1, of
JournalNX-A Multidiscip- linary Peer Reviewed
Journal, ISSN No: 2581 – 4230. Impact factor 8.155.
VOLUME 8, ISSUE 1, January 2022, Published by
Novateur Publication, M.S. India. – P. 151-158.
https://repo.journalnx.com/index.
php/nx/article/view/3880/3718
[5]
Sobirova M. Innovative Technologies of Teaching in
the Field of Higher Education Techniques. Design
Engineering. International Research Journal of
Advanced Engineering and Science (IRJAES)
SKOPUS 5288-5295 http://thedesignengineering.
com/index.php/DE/issue/view/31.
[6]
Sobirova M. In imparting humane education use of
integrated technology. In Volume 8, Issue 1, of
JournalNX- A Multidisciplinary Peer Reviewed
Journal, ISSN No: 2581 – 4230. Impact factor 7.2.
VOLU- ME 8, ISSUE 1, January 2022, Published by
Novateur Publication, M.S. India. – P. 151-158.
https://repo.journalnx.com/index.
php/nx/article/view/3880/3718
[7]
Sobirova M. Anthropocentric approach to language.
ISJ Theoretical & Applied Science, 07 (111), http://t-
science.org/arxivDOI/2022/07-111.html – P. 36-39.
[8]
Sobirova M. Teaching language phenomena on the
basis of anthropocentric approach. https://www.int-
jecse.net/abstract.php?id=5377 International Journal
of Early Childhood Special Education (INT-JECSE)
OI:10.9756/INTJECSE /V14I7.91 ISSN: 1308-5581
Vol 14, Issue 07 2022.
[9]
Sobirova M. Antroposentrik yondashuv asosida ona
tili o‘qitish. Monografiya. – Namangan: Arjumand
media. 2022 y. – B.175.
[10]
Mavlonova K. O‘quvchilarda matnni o‘qib tushunish
malakasini shakllantirish. Global ta’lim va milliy
metodika
taraqqiyoti.
Respublika
ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari. – Toshkent, 2020. –
B.149-150.
[11]
Sobirova M. Antroposentrik yondashuv asosida
o‘qituvchi faoliyatini rivojlantirish. – Toshkent,
“Pedagogika” jurnali. 2022 y. № 4. – B.19-24.
