Navoiy asarlaridan til ta’limida foydalanish
Damirova Gulizoda, Mo‘minjanova Feruza
Namangan davlat pedagogika instituti talabalari, O‘zbekiston Respublikasi, Namangan viloyati, Namangan shahri,
Uychi ko‘chasi, 316-uy
https://doi.org/10.5281/zenodo.10449241
Kalit so’zlar: Navoiy ijodi, ona tili darslari, so‘z zanjiri, kichik suhbatlar, tarqatmalar, yozma nazorat ishlari, ijodiy
matnlar.
Annotatsiya:
maqolada Navoiy ijodidan ona tili darslarida foydalanish, shoir asarlarida sanab o‘tgan insoniy va ijobiy
sifatlar asosida so‘z zanjiri tuzdirish, kichik suhbatlar tashkil qilish, tarqatmalardan foydalanish, yozma
nazorat ishlari olish, ijodiy matnlar yaratish kabi masalalar yoritiladi.
KIRISH
Milliy tilni chuqur o‘zlashtirish ta’lim
-
tarbiyaning asosiy jihatlaridan sanalar ekan, o‘quv
fanlarining asosi hisoblangan ona tilini
o‘rgatish
jarayonida dasturga kiritilgan, darcliklarda berilgan
materiallar bilan cheklanmay, o‘rganiladigan nazariy
qoida-
ta’riflarni asoslashda amaliy misollarning
o‘rni bilan A.Navoiyga taalluqli bo‘lishiga erishish
mumkin.
ADABIYOTLAR TAHLILI
«Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim
standartlari»[1]
da
ko‘rsatilgan
fonetika,
leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi,
morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish
belgilari, bog‘lanishli nutq, nutq uslublari,
uslubiyatga oid tushunchalar, ularning muhim
belgilarini bilib olish, izohlay bilish va shu
tushunchalar bilan bog‘liq grammatik atamalarni
o‘zlashtirish jarayonida Navoiy bobomizning boy
ijodiy merosiga oid kichik-kichik suhbatlar tashkil
qilish o‘quvchilarning ahloqiga ijobiy ta’sir qiladi.
Yozuvchi O‘tkir Hoshimov asarlarida, ko‘plab
tadqiqotchilar, masalan, M. Sobirova izlanishlarida
o‘rni bilan bobomiz Navoiyga murojaat qilish til
ta’limida katta samara berishi ta’kidlanadi.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Maqolada Navoiy ijodidan ona tili darslarida
foydalanish, shoir asarlarida sanab o‘tgan insoniy
va ijobiy sifatlar asosida so‘z zanjiri tuzdirish,
kichik suhbatlar tashkil qilish, tarqatmalardan
foydalanish, yozma nazorat ishlari olish, ijodiy
matnlar yaratish kabi masalalar yoritiladi.
TAHLILLAR VA NATIJALAR
Navoiy ijodi shunday boy manbaki, ulardan ona
tili darslarida to‘g‘ri foydalanish o‘quvchilarning
grammatik qoidani chuqur o‘zlashtirib olishlari
bilan birga ularda yuksak insoniy fazilatlarni ham
shakllantirishda samarali xizmat qiladi.
Sog‘lom avlodni tarbiyalash vazifasi dolzarb
qilib qo‘yilayotgan hozirgi sharoitda ustoz bobomiz
hikmatlaridan ta’lim va tarbiya jarayonida o‘rinli
foydalanishni hayotning o‘zi taqozo qilmoqda.
Masalan, Navoiy o‘z asarlarida sanab o‘tgan insoniy
va ijobiy sifatlar asosida so‘z zanjiri tuzdirish
mumkin. Masalan: muruvvat-tavoze’-e’tiborli-
saxovatpesha-ahli ilm-ma’rifat va hokazo.
Yangi avlod ona tili darsliklari o‘quvchilarning
so‘z boyligini oshirishga, nutq uslubini
shakllantirishga,
mantiqiy
tafakkurini
rivojlantirishga yo‘naltirilganligi dars jarayonida
amaliy ishlarga e’tiborni kuchaytirishni taqozo
qiladi.
Navoiy bobomiz asarlar yozishda turkiy til
imkoniyatlari bilan chegaralanib qolmay, boshqa
tillardan ham unumli foydalanganlar.
Yozuvchi O‘tkir Hoshimovning qayd etishicha,
Pushkin o‘z asarlarida 21 ming, Servantes 18
mingga yaqin, Shekspir salkam 20 mingta,
Alisher Navoiy esa 1 million 378 ming 660 ta so‘z
ishlatgan. Bunda donishmand bobomiz faqat turkiy
emas, arabiy, forsiy, urdu, xitoy, mo‘g‘ul va
boshqa tillardagi so‘zlardan ham mahorat bilan
foydalangan[2].
Masalan, “Uyushiq bo‘laklar” mavzusini o‘tish
jarayonida keltirilgan quyidagi misollardan uyushiq
bo‘laklarni toptirish bilan birga o‘tkazilgan kichik-
kichik suhbatlar o‘quvchilar axloqiga ijobiy ta’sir
qiladi:
1. Ustoz nafaqat davlat arbobi, tarjimon, shu
bilan birga, tilshunos olim sifatida ham tarixda katta
iz qoldirgan.
2. Navoiyning maqsadi o‘z zamonasining barcha
olimu
shoir,
bastakoru
rassom,
me’moru
duradgorlarini yurtni obod etishga jalb qilish edi.
Undalmali, kirish so‘zli, birikmali, uyushiq
bo‘lakli gaplardan hamda ko‘chirma va
o‘zlashtirma gaplardan to‘g‘ri va o‘rinli
foydalana olishga o‘rgatishda quyidagi misolardan
foydalanish mumkin.
Undalmali gapga:
Jondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz,
Sondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz.
Kirish so‘zliga:
«Ma’lumki, siz (Navoiy ko‘zda tutilyapti)
Xurosonda turar ekansiz, har qanday iltimosingiz
bo‘lsa hurmat bilan qabul qilinadi»[3].
Uyushiq bo‘lakliga:
Ko‘nglim ichra sarv o‘qdur, g‘uncha paykon, gul
tikon,
Dahr
bog‘i
ichra
mundoq
gulistone
topmadim.
Til ta’limini berish jarayonida Navoiy hayoti
va ijodi misolida tarbiyalash imkoniyatlari, o‘tilgan
mavzularni test vositasida takrorlashda ham,
o‘quvchilar bilimni sinash-tekshirishda ham mavjud.
Masalan:
1. Qaysi qatorda omonim so‘zlar berilgan?
a) Jondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz,
Sondin seni ko‘p sevarman, ey umri aziz.
b) Muruvvat barcha bermakdur, yemak yo‘q:
Futuvvat barcha qilmakdur, demak yo‘q.
s) Tig‘i ishqing yorasidur butmag‘on,
Dardini har kimga aytib butmag‘on.
d) Birovkim, qilsa olimlarga ta’lim,
Qilur go‘yoki payg‘ambarg‘a ta’zim.
y) Erursen shoh - agar ogohsen,
Agar ogohsen, sen-shohsen, sen.
2. Ko‘rgali husnungni zoru mubtalo bo‘ldim
sanga.
Ushbu satr grammatik asosiga ko‘ra qanday gap?
a) shaxsi ma’lum gap b) shaxsi topilmas
gap
s) shaxsi umumlashgan gap d) atov gap
y) so‘z gap.
3. Qaysi qatorda jarangsiz jufti bor jarangli
undoshlardan iborat so‘z berilgan?
a) Navoiy; b) Boyqaro; s) Hirot;
d) Muhrdor; y) Obod.
4. Qaysi qatordagi so‘zlarda sirg‘aluvchi «j»
tovushi berilgan?
a) Jomiy, mujda, g‘ijda;
b) Layli va Majnun, Majolisun-nafois;
s) ajdahosifat, ijtimoiy tabaqa;
d) Tarixi muluki Ajam, Nazmul-javohir;
y) Siroj ul-muslimiyn, Jamshid.
5. Bosh harflarning qo‘llanishida imloviy xatoga
yo‘l qo‘yilgan qatorni
aniqlang?
a) «Badoe ul-vasat», «Devoni foniy»;
b)«Navodirush-shabob», «Mezon ul-avzon»;
s) «Favoyid ul-kibar»; «Xamsa»;
d) «Navodir ush-shabob», «Hayrat ul-abror»;
y)
barcha
javoblarda
bosh
harflarning
qo‘llanishida xatoga yo‘l qo‘yilmagan?
6. Odami ersang, demagil odami, onikim yo‘q,
xalq g‘amidin g‘ami.
a) bog‘langan qo‘shma gap;
b) o‘rin ergash gapli qo‘shma gap;
s) ega ergash gap; d) shart ergash gap;
y) kesim ergash gap.
Hazrat Navoiyga mehr-muhabbat uyg‘otishda
tarqatmalar uchun quyidagicha jumlalarni olish
mumkin:
I-tarqatma
«Navoiyxonlik»
so‘zida
nechta
morfema
(ma’noli qism) bor?
a) 2 ta; b) 3 ta; s) 4 ta; d) 5 ta; y) 6 ta.
2-tarqatma
Navoiy satrlaridan sifatlovchi vazifasida kelgan
ravishni belgilang?
a) Oz so‘z demakning manfaatida va ko‘p
so‘zning mazarratida;
b) Temurxon naslidan sulton Ulug‘bek, Ki olam
ko‘rmadi sulton
aningdek;
s) Dedi: Har ishni qilmish odamizod, Tafakkur
birla bilmish odamizod.
d) Men turkcha boshlabon rivoyat, Qildim bu
afsonani hikoyat;
e) Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy
panjasiga panja urmoq.
3-tarqatma
Sifatning sintaktik vazifasini aniqlang.
Ko‘z bila qoshing yaxshi, qabog‘ing yaxshi, Yuz
bila so‘zing yaxshi, dudog‘ing yaxshi.
a) ega; b) kesim; s) to‘ldiruvchi;
d) aniqlovchi; y) hol.
Alisher Navoiyning shaxsi g‘oyat serqirraligi,
ijodi cheksiz ummonligiga doir quyidagi matnni
yozma nazorat ishi sifatida olib, so‘ng nazorat ishi
tahlili mashg‘ulotida matnga doir kichik suhbat
tashkil qilish, hazrat asarlaridagi xalqchillik, mehr-
oqibat, o‘zaro hurmat, majoziylik, botiniy va zohiriy
ma’nolar haqida fikrlashish o‘quvchilar
dunyoqarashini kengaytiradi.
Diktant matni
Ulug‘ mutafakkir o‘z asarlari orqali ayrim
zamondoshlarida uchraydigan salbiy qusurlarni ham
ta’sirli tasvirlab, ulardan qochishga, yaxshi
sifatlarni egallashga undaydi. U insoniy sifatlarni
ikkiga bo‘ladi. Ijobiy sifatlar - tavba, muruvvat,
vafo, hayo, iymon, jon do‘sti bo‘la olish; sabrlilik,
tavoze’, odob saqlash, hokisorlik, qanoat va
boshqalar bo‘lsa, salbiy sifatlar - xasislik, birovlarni
kamsitish,
yengiltaklik,
razillik,
ta’magirlik,
takabburlik, badnafslik, o‘ziga bino qo‘ymoq,
xudbinlik,
himmatsizlik,
maqtanchoqlik,
isrofgarchilik,
chaqimchilik,
ikkiyuzlamachilik,
hasad, ichkilikbozlik, nashavandlik, g‘iybatchilik,
bachkanalik va hokazolarga ajratadi.
Davlat tili ta’limining ilmiy-nazariy,amaliy
muammolaridan biri matn yaratish, uni tahlil
qilishdir. Bunda til, adabiyot, tarix kabi fanlarning
o‘zaro
aloqadorligiga,
bir-biri
bilan
uzviy
bog‘liqligiga e’tibor berish muhim ahamiyat kasb
etadi. Masalan, ijodiy matnlar yozdirish orqali
Navoiy asarlarida ifodalangan insonparvarlik
g‘oyalarini singdirish mumkin. O‘z fikrlarini erkin,
mantiqli, ta’sirchan, to‘g‘ri shaklda bayon eta olish
malakalarini shakllantirish maqsadida, shu bilan
birga til ta’limidagi fanlararo bog‘lanishni e’tiborga
olgan holda boshlanishi berilgan mantlarni davom
ettirish, ijodiy matn yaratish topshiriq qilinishi
mumkin. Masalan, «Hayrat ul-abror» dostonidagi
«Shoh G‘oziy hikoyati» asosida «Bir kampir bor
edi...» deb doskaga yozib, uni davom ettirishni
o‘quvchilarga vazifa qilinadi va yaxlit ijodiy matn
hosil qilish aytiladi. Yoki «Saddi Iskandariy» dagi
«Sher bilan Durroj» masali asosida «To‘qayda bir
yirtqich sher yashardi...», «Hayrat ul abror» dan
olingan «Hotam Toyi hikoyati» asosida «Hotami
Toyiga bir ko‘ngli ochiq odam dedi: ...» deb yozib
matn yaratishlarini aytish mumkin.
Albatta, til ta’limi ham soddadan murakkabga
printsipiga asoslanib ish ko‘radi. Dastlabki ijodiy
matnlar yaratish ko‘zda tutilsa-da, keyingi mana
shunday ishlarda matn yaratishni grammatik
topshiriqlarni bajarish bilan qo‘shish mumkin. Dars
paytidagi vaziyatga qarab, ayrim topshiriqlarning
shartlarini kengaytirsa yoki qisqartirsa ham bo‘ladi.
Til ta’limida Navoiy asarlaridan foydalanilganda:
-
o‘quvchilarning ta’limiy va tarbiyaviy
tayyorgarlik darajalarini nazarda tutish;
- muloqot jarayonida axloqiy qoidalarga rioya
qilish;
- o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga
olgan holda o‘quvchi-tarbiya vositalarini tanlash;
- ta’lim-tarbiya usullarini pedagogik jihatdan
maqsadga muvofiq ravishda qo‘llash;
- o‘quv mashg‘ulotlarida olgan tushunchasini
kengaytirish maqsadida darsdan tashqari tarbiyaviy
tadbirlarga ham katta e’tibor berish.
XULOSALAR
«Shirin so‘z sog‘ ko‘ngillar uchun asal kabi
totlidir» deydilar Alisher Navoiy. Ulug‘
bobomizning bu da’vatlari o‘quvchi
-yoshlarni va
talabalarni o‘z ona tillarida ravon so‘zlashga hali
yana ko‘p asrlar chorlab turadi. Ona tili fanini
o‘qitish jarayonida o‘rni bilan ustoz Navoiyga
murojaat qilish til ta’limida katta samara beradi.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR
[1]
Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari.
2017-yil.
[2]
Hoshimov O‘. Daftar hoshiyasidagi bitiklar. –
Toshkent: O‘qituvchi. 1985, - B.102-103.
[3]
Xondamir. Makorimul-axloq. – Toshkent: G‘.G‘ulom
nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1997.
[4]
Sobirova M. O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish
metodikasi. Darslik. – Namangan: Arjumand media ,
2023. – B.512.
