Fizika fanidan laboratoriya mashgulotlarini o‘tishda keys-stadi
metodidan foydalanish.
Tursunova Zuxra Botirovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko’chasi 1, Toshkent 100149, Uzbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.10458767
Kalit so‘zlar:
difraksion panjara, keys – stadi, yorug‘lik to‘lqin uzunligi, spektr.
Annotatsiya:
Jamiyatimizning bugungi kun talablaridan biri har bir fan oʼqituvchisidan dars oʼtish jarayonida darsni qiziqarli,
mazmunli, maqsadli qilib olib borishlari uchun zamonaviy pedagogik texnologiyalardan, talabalarning bilimini oshirish
maqsadida kompyuter texnologiyasidan foydalanish, oʼtayotgan mavzuni ana shu texnologiya yordamida slaydlar tarzida
tayyorlab, uni dars davomida talabalarga taqdim etib ham amaliy ham nazariy tomondan dars jarayonini olib borish bugungi
zamonaviy professor - oʼqituvchining
KIRISH.
Pedagogik
texnologiyalar
– bu ilmiy
asoslangan didaktik jarayon amalga oshiriladigan,
samaradorligi va ishonchliligi yuqori bo‘lgan hamda
ta’lim natijasiga erishishni kafolatlaydigan pedagogik
faoliyat. Pedagogik texnologiyani o‘qitish, tarbiya,
rivojlantirish texnologiyalari sifatida ham tavsiflash
mumkin.
Taqdim etilgan ta’lim texnologiyalarida yangi
o‘qitish modeli qo‘yidagilarga asoslangan:
• ta’limning har bir shaxsga yo‘naltirilganlik va
tizimli yondashuv, ta’lim sub’ektlari munosabatlarini
demokratlashtirilishi va insonparvarlashtirilishiga;
• ta’limda talabalar roli o‘zgarishiga: o‘quv
faoliyatini mustaqil olib boruvchi ta’lim jarayonining
teng huquqli sub’ekti;
• ta’limda o‘qituvchining roli o‘zgarishiga: mustaqil
o‘quv faoliyatining tashkilotchisi, talabalarining
savodli maslahatchisi va yordamchisi. Talabalar
bilimi, ko‘nikmalari, mahoratlarining nazoratini
hamda ehtimolli og‘ishlarni o‘z vaqtida to‘g‘rilash
maqsadida ularning bilim darajasi diagnostikasini
ta’minlaydi;
• ta’limning uslublari va vositalarining o‘zgarishiga:
1) muammoli holatlar, faol ijodiy-tadqiqiy faoliyatni
yaratishga asoslangan, muammolarni qidirish va
echish, bilimlarni amalda qo‘llashga yo‘naltirilgan
faol va interfaol usullar an’anali bo‘lib qolmoqda;
2) jamoa va guruh ishlari keng qamrovli ta’lim
shakliga nisbatan ko‘paymoqda;
3) axborot texnologiyalari ta’limning an’anaviy
vositalari bilan bir qatorda keng qo‘llanmoqda; o‘quv
materiallari ta’lim olayotganlar tomonidan bilimlarni
mustaqil qidirish uchun foydalanilmoqda:
• pedagogik boshqarish uslublari va vositalarining
o‘zgarishiga: o‘qituvchi muammolarni aniqlashga,
g‘oyalarni regeneratsiya qilishga, qarorlarni qabul
qilishga qodir va ularning amalga oshishiga
mas’uldor menejerga aylanmoqda. U nafaqat
pedagogik balki talabalarning o‘quv faoliyatini ham
bashoratlaydi, loyihalashtiradi va rejalashtiradi, ya’ni
qo‘yilgan ta’lim maqsadini amalga oshirish va o‘quv
faoliyatining rejalashtirilgan natijalariga erishish
bo‘yicha qo‘shma faoliyat tizimi va mazmunini
ishlab chiqadi, bashoratlash, loyihalashtirish va
rejalashtirishda
va
o‘quv
faoliyatini
tashkillashtirishda talabalarni qo‘llab-quvvatlaydi,
ta’lim jarayonini o‘quv dialogi va polilogi sifatini
tuzadi.
O‘quv vaziyat –
keys – stadi
(ingl.
sase
– yig‘ma,
aniq, amaliy holat,
stadi
-o‘quv) – o‘quv uslubi
bo‘lib, u tashkilot, shaxslar guruhi yoki alohida
shaxslar hayotidan olingan real vaziyat yoki
talabalarni muammoni aniqlash va uni maqsadga
muvofiq
echish
variantlarini
qidirishga
yo‘naltiruvchi, tashkiliy hayotda vujudga keladigan
muammolarni aks ettiruvchi yasama (sun’iy)
vaziyatga asoslangan.
Keysda tavsiflangan aniq vaziyat o‘rganishni
voqelikka bog‘lab qo‘yadi: sizga muammoni hal etish
bo‘yicha vaziyatni tahlil qilish, taxminlarni
shakllantirish, muammolarni aniqlash, qo‘shimcha
ma’lumotni yig‘ish, taxminlarni aniqlashtirish va aniq
qadamlarni loyihalashtirish imkonini beradi.
O‘quv uslubi sifatida quyidagilarni ta’minlaydi:
• o‘rganilgan o‘quv mavzu, kursi bo‘yicha (nazariy
ta’limdan so‘ng) bilimlarni mustahkamlashni;
• muammolarni tahlil qilish va qarorlarni yakka
tartibda va guruhli qabul qilish ko‘nikmalarini
egallashni;
• ijodiy va o‘rganish qobiliyatlar, mantiqiy fikrlash,
nutq va muhit sharoitlariga moslashish qobiliyatlarini
rivojlantirishni;
• yangilikka, qarorlarni mustaqil qabul qilishga
tayyorgarlikni;
• mas’uldorlik, mustaqillik, kommunikativlik va
empatiya, refleksiyaning shakllanishini; o‘quv
ma’lumotlarini o‘zlashtirish sifatini o‘z tekshirishini
(o‘quv dasturi yakunida):
-
NATIJA.
Keys maqsadi, Keysning o‘quv metodik ahamiyati
I.
Tashkiliy ta’minot
1.1
Vaziyat tavsifi
1.2
Masalalarni hal etish bo‘yicha maslahat va
tavsiyalar
1.3.
Vaziyatni tahlil qilish sxemasi (yo‘llanma)
II. Axborot ta’minoti
2.1. Asosiy axborot - (birlamchi ma’lumotlar)
2.2.
Qo‘shimcha
axborot-
(o‘quv-uslubiy
materiallari)
Keysda vaziyat tavsifi va axborot ta’minoti
har xil
hajmda
bo‘lishi mumkin (bir varaqdan bir nechta
yuz varaqgacha); tahlil uchun taklif etilayotgan
vaziyatlar tavsifida
detallashtirish darajasi
ham
turlicha bo‘lishi mumkin;axborot
ko‘pligi darajasi
ham o‘zgarishi mumkin – tahlilga aloqasi
bo‘lmaganma’lumotlar ham bo‘lishi mumkin.
Quyida misol tariqasida “Yorug‘lik nurining to‘lqin
uzunligini difraksion panjara yordamida aniqlash”
mavzusida ko‘rib chiqamiz.
Bu laboratoria ishi bo‘lib, Difraksion panjara hosil
qilgan spektr yordamida yorugʻlik nurining toʻlqin
uzunligini aniqlashdan iboratdir.
Rasmda ko’rsatilganidek ikki qo’shni tirqishlarning
chetki nuqtalaridan keluvchi nurlarning (1 va 1΄)
yo’nalishi o’zgarishi tufayli ular orasida hosil bo’lgan
yurash farqi Δ=AC=(a+b)sinφ=dsinφ bu yerda
a+b=d – difraksion panjarani doimiysi. Nurlarni
yutish farqi fazalar ayirmasiga teng bo’ladi.
𝛿 =
2𝜋
𝛥
𝜆
Agar Δ=λ, unda δ=2π va 1; 1΄ nurlar bir hil
fazada bo’lgani uchun bir-birini kuchaytiradi. Demak
maksimum xosil bo’lgan sharti:
d·sin φ = k · λ (1)
k=0; ±1; ±2; bu yerda k–bosh maksimumlar tartibi.
Ular markaziy maksimumga (k=0; φ=0) nisbatan
simmetrik joylashgan bo’ladi.
Tenglik
(1)
difraksion
panjaraning
asosiy
formulasidir. Uning λ-ga nisbatan yechimi:
k
tg
d
=
bo’ladi.
Difraksion
panjaraga
oq
yoki
boshqa
nomonoxramatik yorug’lik tushsa, har bir bosh
maksimum markazdagidan boshqa spektrga ajralgan
bo’ladi.
Kuzatuvchi yorug’lik manba’siga difraksion panjara
orqali qaraganda, u manba’dan tashqari tirqishni ikki
tomonidan simmetrik holda joylashgan juft spektr (1-
tartibli n=1) uchun nurlar yo’li ayirmasi berilgan
rangdagi nur uchun λ ga teng bo’lganda xosil bo’ladi.
N=2 tartibdagi juft spektr uchun nurlar yo’li ayirmasi
2λ ga teng bo’lganda xosil bo’ladi va x.k. doiniysi
d=0.01 difraksion panjara uchun spektrlar kuzatish
burchagi kichik bo’lgani uchun sinφ o’rniga tgφ
qiymatini ishlatish mumkin, yani sinφ≈tgφ unda
k
tg
d
=
(2)
Rasmda ko’rinib turibdiki,
r
a
tg
=
unda (2)
formula quyidagi ko’rinishga keladi.
r
k
a
d
=
(3)
bu yerda d= 0,01 mm difraksion panjara doimiysi; n-
spektrning tartib nomeri; r-difraksion panjaradan
ekrangacha bo’lgan masofa; a-tirqishdan spektrgacha
bo’lgan masofa.
MUHOKAMA.
1. Difraksiya hodisasini tushuntiring.
2.Gyuygens-Frenel prinspini tushuntiring.
3.YAkka tirqish uchun tirqish maksimumlik va
minimumlik shartlarini yozing.
4.Difraksion panjara nima?
5.Difraksion panjara uchun maksimum va minimum
shartlarini yozing.
6. Difraksiya hodisasining qoʻllanilishi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Axmadjonov O.A. “Fizika kursi”. Darclik. 1-3q.
Toshkent. O‘qituvchi. 1988-1989. 254 b, 206, 270.
2. Qodirov O. va boshqalar. “Fizika kusri”. O‘quv
qo‘llanma. Fan va texnologiya. 2005.231 b.
3. Karimov Z., Baxromov X. Umumiy fizika kusridan
masalalar to‘plami. O‘quv qo‘llanma. TIMI. 2008. 166 b
4. Toshxonova J.A va boshqalar. Fizikadan praktikum.
O‘quv qo‘llanma. O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati.
2006. 267b, 269
