TO’QIMACHILIK KORXONALARIDA
INQIROZGA QARSHI
KURASHISH BOSHQARUVINING AFZALLIKLARI
Todjimamatova Mashxura Erkinovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467831
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy maqolada korxonalar faoliyati bilan bog’liq inqiroziy holatlar, ularning sabablari hamda
inqirozga qarshi kurashish chora tadbirlari to’g’risida fikr yuritilgan. Shu bilan birga korxonaning kelajak istiqboli uchun muhim
ahamiyatga ega bo’lgan dolzarb masalalar ham yoritib o’tilgfan.
Kalit so’zlar:
inqiroz, inqirozga qarshi kurashish, zamonaviy menejment, rivojlantirish strategiyasi,
ishlab chiqarishni
diversifikatsiyalash
,
raqobat sharoitida
xaridorgir mahsulotlarni ishlab chiqarish, iqtisodiy nochorlik, bankrotlik.
Barchamizga ma’lum-ki, so’nggi yillarda
to'qimachilik sanoatida boshqarish mexanizmining
asosiy elementlari tashkiliy me'yoriy huquqiy
hujjatlar, integratsiya va kooperativlash, innovatsiyani
tashkil etish, mahnat taqsimoti, tashqi aloqalar,
muhitni o'rganish, xo'jaliklararo va xo'jalik ichidagi
munosabat, iqtisodiy rejalashtirish, moliyalashtirish,
hisob-kitob, informatsion ta'minot, mehnatga haq
to'lash va uni tashkil etish, narx va moliya-kredit
tizimi,
soliqqa
tortish,
sug'urtalash,
ijtimoiy
motivlashtirish, xodimlarni uy-joy bilan ta'minlash,
bolalarni bog'cha bilan ta'minlash, transport vositalari
ajratish, mehnat sharoitini yaxshilash, malaka
oshirishni rag'batlantirish, xususan to'qimachilik
sanoatida ham kuchli raqobat natijasida fan-texnika
salohiyatidan samarali foydalanish murakkablashib
bormoqda.
O'zbekiston
iqtisodiyotini
rivojlantirishda
to'qimachilik
sanoatining
o'rni
kattadir, uning ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlarini
o'stirish nafaqat ushbu tarmoq uchun, balki mamlakat
iqtisodiy salohiyatini oshirishga olib keladi
Yuqoridagilardan
kelib
chiqib,
to'qimachilik
sanoatida
investitsiyalarni
asosiy
elementlarini e'tiborga olgan holda ularni jalb qilishni
boshqarish mexanizmini takomillashtirish eng dolzarb
masala bo'lib qolmoqda
. Shunday ekan to'qimachilik
sanoati korxonalarda innovatsion - investitsion
faoliyatini
boshqarish
modeli
ishlab
chiqildi.
Innovatsiya va investitsiya faoliyati muammolarini
o'rganish uning samaradorligi olingan iqtisodiy va
ijtimoiy ta'sirlarga ma'lum darajada bog'liq bo'lishi
mumkin degan xulosaga kelishga yordam berdi
Byudjet samaradorligi sanoat korxonalarining
innovatsion-investitsion samaradorligi to'qimachilik
sanoati korxonalarining ishlab chiqarish va inson
kapitali,
to'qimachilik
sanoati
korxonalarining
innovatsion-investitsion
faoliyati,
moliyaviy,
investitsion va davlat kapitali, to'qimachilik sanoati
korxonalarining innovatsion - investitsion makro-
1
Курпаяниди К.И. Теоретические основы управления
инновационной
деятельностью
промышленной
корпорации // ISJ Теоретические и прикладные науки. -
2019. - Т. 1. - №. 69
2
Ханкелдиева Г.Ш. Организационно экономический
механизм управления инвестиционной деятельностью в
muxiti, iqtisodiy samaradorlik, ilmiy-texnik jarayon,
ekologik xavfsizlik, tabiiy resurslardan samarali
foydalanish, ijtimoiy samara, korporativ korxonalarda
innovatsion-investitsion faoliyatni moliyalashtirish
hozirgi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir.
Davlat byudjeti yoki chet el investitsiyalaridan
tashqari korxona mablag'lari, ya'ni olingan foydadan
ma'lum qismi innovatsiya, yangiliklar, ixtirolarga sarf
qilinadi. Tahlillarning ko'rsatishicha bu borada ishlar
sust
amalga
oshirilmoqda,
chunki
fan
va
texnologiyalar korxonalarning ichki ehtiyojlarini
yetarli darajada qoniqtirmayaptilar. Buning natijasida
ishlab
chiqarilgan
mahsulotlarning
tannarxi
oshmoqda, bozorda tovar va mahsulotlarning bahosi
ko'tarilib bormoqda. Buning yana bir asosiy
jihatlaridan biri innovatsiyalar samaradorligining
pasayib borishidir.
Bugungi kunda rivojlangan davlatlar ishlab
chiqarishni
diversifikatsiyalash,
zamonaviy
menejment usullaridan samarali foydalanish hamda
innovatsiyalarni joriy etish asosida korxonalarda
inqiroz jarayonlarini bartaraf etishga va kuchli raqobat
sharoitida milliy mahsulotlarining jahon bozoridagi
raqobatbardoshligini oshirishga erishmoqdalar.
Zamonaviy boshqaruv sohasining ajralmas qis
mlaridan biri – inqirozga qarshi boshqaruvdir. Inqiroz
ga qarshi boshqaruv deganda inqiroz hodisalarini
oldini olish, boshlanish belgilarini tez anglab olish,
neytrallashtirish,
shuningdek,
ularni
keltirib
chiqaradigan sabablarni bartaraf etishga qaratilgan
boshqaruv choralari majmuini tushunamiz. Boshqacha
aytganda, bunday nazorat keng va tor ma'noda
samarali ishlashni ta'minlash uchun har qanday faol
ta'sirni o'z ichiga oladi. Keng ma'noda bu biznesni olib
borishda krizisga qarshi kurashish uchun boshqaruv
tizimi bo'lib , u tor ma'noda, inqiroz holatiga tushib
qolgan
muayyan
korxonaning
moliyaviy
nochorligidir.
сфере телекоммуникаций // Экономика и бизнес: теория
и практика. 2019. № 11
3
Gottvald, J. Industrial restructuring: the case of Ostrawa
region [text] / J. Gottvald. - ресурсы Интернет:
www.unece.org-2016
Inqiroz iqtisodiyot sub’ektlari uchun juda
qiyin vaziyat hisoblanadi.
Inqiroz va uning
oqibatlaridan eng avvalo mamlakat aholisi va
korxonalar jabr ko’radi. Agar inqiroz korxonaga ta’sir
etsa, u barqaror rivojlanish, mahsulot va xizmatlarni
ishlab chiqarish imkoniyatini yo’qotadi. . Inqiroz
davrida o‘z faoliyatlarini uzoqroz olib borgan xo‘jalik
sub’ektlari g‘olib sanaladilar.Biz bilamizki ko‘p
holatlarda korxonalar inqiroz vaziyatlari uchun loyiha
rejalarini
tuzmaydilar.Inqiroz
sharoitiga
tayyorgarliksiz kirib boradilar.Oldindan inqiroz
holatiga tushib qolganda, qanday faoliyat olib
borishlari
bo‘yicha
strategiyalar
ishlab
chiqmaydilar.Bozorda o‘z faoliyatlarini bir tekisda
samarali olib borishadi. Biroq inqiroz paytida
inqirozning kuchli to‘lqinlari birinchilardan bo‘lib
bunday
korxonalarni
bozordan
uloqtirib
tashlaydi.Inqiroz so‘zini 2 hil manoda tushunishimiz
mumkin. “Imkoniyat” va “xavf”. Inqiroz sharoitiga
tayyorlangan korxonalar uchun imkoniyat, bunday
holatlarga tayyorlanmagan korxonalar uchun xavfdir.
Inqiroz
so’zi zarar ko‘rib ishlash, iqtisodiy nochorlik, bankro
tlik, to‘lovga qobiliyatsizlik manolarini anglatadi.
G‘arb mamlakatlari va Rossiyalik iqtisodchi
olimlarning fikricha, inqiroz – tushkunlik, muammo,
pasayish
va
ziddiyatli
vaziyatlarni
o‘zida
namoyon etuvchi salbiy holat hisoblanadi.
Demak,
inqiroz korxonanig bosh maqsadi bo’lmish foydani
yo’qolishi, korxonanig zararga ishlash holatidir. Zarar
esa,
mahsulot
ishlab
chiqarishga
sarflangan
xarajatlarning
shu mahsulotni
sotishdan
kelib
tushadigan
tushumdan
ko‘pligini
anglatadi. Zararning mohiyati xarajat qilingan resursl
arning sarflangan holatiga nisbatan kamayib qaytishi
hisoblanadi. Natijada korxonalarda iqtisodiy nochorlik
va bankrotlik alomatlari shakllanadi.
Inqirozga qarshi boshqaruv loyihasini ishlab
chiqish jarayonida biz, yakuni muvaffaqiyat bilan
tugaydigan
maqsadni
oldimizga
qo’yishimiz,
maqsadga erishish strategiyasi ishlab chiqishimiz,
aniq strategiyalar qo’yilgan vazifalar va natijalarni
muddatli nazoratini olib borish kabi holatga etibor
qaratishimiz kerak. Inqirozga qarshi boshqaruvni
maqsadi inqiroz davrida inqiroz zarbasini yumshatish
va omon qolish xamda inqiroz imkoniyatlaridan
foydalangan
holda
kompaniyaning
bozordagi
mavqeini
mustahkamlashdan
iboratdir.
Bu
maqsadlarga erishishni izchillik bilan olib borish
muhim – avvalo kompaniyaning omon qolishi haqida
qayg‘urish, shundan keyingina uning bozordagi
mavqeini mustahkamlash ustida ishlash darkor.
Inqiroz beradigan zarbani yumshatish uchun
korxona jamoasini ruhiy tushkunlik holatidan olib
chiqish va uning kayfiyatini yaxshilash, korxonadagi
inqirozni zararsizlantirish rejasini ishlab chiqish va
amalga oshirish, ya’ni "asosiy yong'inlarni o'chirish",
korxonaning yangi sharoitlarga tez moslashishiga
yordam beradigan boshqaruv vositalarini ishlab
chiqish va joriy etishi darkor.
Inqirozni boshqarishning ikkita asosiy
modeli mavjud: Amerika va Yaponiya. Amerika
modeliga ko'ra, inqirozga qarshi strategiyalar faqat
kompaniya menejerlari tomonidan ishlab chiqiladi.
Bunda
asosiy
e’tibor
mahsulot
tannarxini
pasaytirishga qaratiladi. Yaponiya modelida esa,
inqirozga qarshi strategiyalar ijrochilar uchun maqbul
bo'lib qolgan holda foydani oshirishi kerak bo’ladi.
Strategik reja tezda amalga oshiriladi - xodimlar
inqirozga qarshi choralarni ishlab chiqishda ishtirok
etadilar va shuning uchun kelajakda ularni faol
ravishda amalga oshiradilar.
Inqirozni boshqarishning asosiy maqsadi
kompaniyadagi
vaziyatni
barqarorlashtirish
va
bozordagi o'rnini saqlab qolishdir. Buning uchun
korxona quyidagi vazifalarni bosqichma-bosqich
amalga oshirishi kerak:
- korxonani bankrotlikdan saqlash;
-korxonani inqirozdan olib chiqish;
-yangi boshqaruv echimlarini ishlab chiqish
va joriy etish;
-inqirozdan keladigan zararni oldini olish
yoki kamaytirish;
- korxonaning zaif tomonlarni tahlil qilish va
korxona ishiga yangi yondashuvlarni joriy etish.
Inqiroz korxona hayotiy siklining istalgan
bosqichida tahdid solib, korxona samaradorligini
pasayib ketishi,moliyaviy beqarorlikni kelib chiqishi,
maxsulot va hizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatini
pasayishi,innovatsiyani mavjud bo’lmay qolishi,
iqtisodiy nochorlik, bankrotlik, to‘lovga qobiliyatsizli
k kabi salbiy vaziyatlarga tushib qolishi xarakterlaydi.
Bunday vaziyatlardan chiqib ketish yoki duch
kelmaslik uchun korxonalarda inqirozga qarshi
loyihalar ishlab chiqiladi.
Jahondagi moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar,
jahon bozorining salbiy taʼsiri, talab va taklifning
tebranishi inqiroz holatlariga olib keluvchi omillar
hisoblanadi. Inqiroz manbalari korxona faoliyatining
tashqi va ichki omillari guruhlariga boʼlinadi.
Inflyatsiyaning
tezlashishi,uy
xo'jaliklari
daromadlarining
kamayishi
va
ishsizlikning
o'sishi,siyosiy inqiroz, qonunchilik va soliq tizimining
beqarorligi,tabiiy ofatlar va favqulodda vaziyatlarni
tashqi omillarga misol qilishimiz mumkin. Ichki
omillarga esa ishlab chiqarish - eskirgan uskunalar,
yuqori energiya xarajatlari, mehnat unumdorligining
pasayishi,
bozor
-
kompaniyaning
past
raqobatbardoshligi, cheklangan iste'molchilar soni,
yetkazib beruvchilar ishidagi uzilishlar, boshqaruv -
samarasiz boshqaruv, asossiz risklar, yomon bozor
tahlili kabi omillarni kiritishimiz mumkin.
Korxonaning inqirozga qarshi boshqaruvi
ikkita asosiy maqsadga ega bo'lib, bankrotlikning
oldini olish va kompaniyaning rivojlanishi uchun
vaziyatdan foydalanishdir.
Korxona
ogohlantiruvchi
belgilarga
qanchalik tez javob berishi, inqirozni boshqarishni
to’g’ri yo'lga qo'yishi inqiroz tugaganidan keyin
korxonani kamroq salbiy oqibatlardan saqlaydi.
Korxonalar inqirozni boshqarish
usullarini tanlaydi va o'z ehtiyojlariga moslashtiradi.
Shundan so'ng, vazifalar ro'yxati, shuningdek, ushbu
vazifalar bajarilishi kerak bo'lgan muddatlar bilan
inqirozga qarshi strategiyalar ishlab chiqadi. Inqirozga
qarshi strategiyaning amalga oshirilishini muntazam
nazoratga qilib borish va uning samaradorligini
baholash zarur. Korxonada samaradorlik darajasini
pastligi, aksariyat hollarda korxonalarda rivojlanish
strategiyasini yo‘qligi va u qisqa muddatli davr uchun
maqsad qilinganligi, shuningdek, menejerlarning
o‘quvsizligi va tajribazisligi bilan bog‘liq.Korxona
menejeri moliyaviy sohada ma’lumotga ega bo‘lishi,
paydo bo‘lgan muammoli vaziyatlardan korxonani
olib chiqib keta olishi, tashkilotchilik qobiliyatiga ega
bo‘lishi va uni korxona faoliyati bilan bog‘liq har
qanday me’yoriy hujjatlarga amal qilishi kerak.
Har qanday menejer inqiroz belgilariga o'z
vaqtida javob berishi va korxonani inqirozga
moslashtirishni
boshlash
uchun
professionallik
darajasi, motivatsiya va inqiroz sabablari va
oqibatlarini oʼz vaqtida anglashi darkor.
Xulosa o'rnida takidlash joizki, davlat va
xususiy o'zaro hamkorlikka asoslangan innovatsion-
investitsion
hamkorlikni
tashkil
etish
hamda
rag'batlantirish quyidagilarga bog'liq bo'lishi mumkin:
- tadbirkorlik faoliyatida yangi innovatsion
texnologiyalarni joriy etishga;
- ilm-fan yutuqlaridan keng va samarali
foydalanishga;
-
ishlab
chiqarishga
eng
zamonaviy
texnologiyalarni joriy etishga;
- milliy iqtisodiyotning barcha tarmoq va
sohalarida innovatsiyalarni rivojlantirishga;
-
salohiyatli
buyurtmachilar
resurs
tejamkorligi, import o'rnini bosuvchi, ekologik xavfsiz
texnologiyani
institutsional
asoslarini
takomillashtirish orqali foydalanishga;
- tarmoqlarda katta bo'lmagan innovatsion
loyihalarni joriy etish, uning foydasini tezda olish
uchun tadbirkorlar va xususiy moliyalashtirishda bor
imkoniyatlardan foydalanish;
-
to'qimachilik
korxonalarida
investitsiyalarning jozibadorligini oshirishning asosiy
yo'nalishlarga mahsulotlarning eksport salohiyatlarini
oshirish,
ishlab
chiqarishni
intensivlash,
diversifikatsiya turlarini rivojlantirish, va boshqalarni
kiritish mumkin deb hisoblaymiz.
Ma'lumotlarlar izlash natijasida korporativ
boshqaruv asosidagi korxonalarda innovatsion -
investitsion faoliyatini boshqarish modeli ishlab
chiqildi. Taklif etilayotgan modelni amaliy tatbiq etish
innovatsion mahsulotlar ulushining o'sishiga, ilmiy-
tadqiqot ishlarini intensivlashtirishga, to'qimachilik
sanoati korxonalariga investitsiyalarni jalb qilishni
takomillashtirish va uning samaradorligini oshirishga,
shuningdek, milliy iqtisodiyotni modernizatsiya
qilishga yordam beradi.
Umumiy
qilib
aytganda,
korxonalarda
inqirozni oldini olish yoki mavjud inqiroziy holatlarni
oldini olish muhim omil hisoblanadi. Bu esa kelajakda
korxonaning barqaror rivojlanishi uchun ijobiy samara
beradi.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ishlab
chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish, sanoat
tarmoqlarini texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash
jarayonini jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida 2018-
yil 25-dekabr. PQ-4077-son qarori (Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi, 27.12.2018-y.,
2. Glushchenko A.V., Kucherova E.P. Inqirozga
qarshi boshqaruv tizimida risklarni boshqarish. 2017
3. Arslanova Elvira Revovna Korxonani inqirozga
qarshi profilaktik boshqarishning kontseptual asoslari.2010
4. Merzlikina G.S., Rylshchikova S.A. Rossiya
milliy
iqtisodiyotida
tadbirkorlik
faoliyati
sohasida
inqirozga qarshi boshqaruv va samarali korxona risklarini
boshqarish.2017
5. Chebashkina Galina Anatolyevna, Nikonova
Yuliya Anatolyevna Korxonaning investitsiya faoliyatining
xavf omillarini hisobga olgan holda inqirozga qarshi
boshqaruv. 2017.
6. Korolkova Elena Mitrofanovna Inqirozga qarshi
boshqaruvga fanlararo yondashuv: xorijiy tadqiqotlardagi
so'nggi tendentsiyalar.2015
7. Www.Zivo.net: www.Manaiement.ru
