O’zbekistonda davlat tashqi qarzini samarali boshqarish
Komila Achilova
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
Toshkent shaxar Chilonzor tumani Gavxar ko’chasi 1-uy
(Komila Achilova Egamqulovna)
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467690
Kalitso’zlar: davlat tashqi qarzi, byudjet taqchilligi, qarz muammosi, makroiqtisodiy beqarorlik, yalpi ichkimahsulot.
Annotatsiya:
Maqolada tashqi davlat qarzi muammosi va uning mamlakat moliyaviy ahvoliga ta’siri ko'rib chiqiladi. Davlat
tashqi qarzi va makroiqtisodiy beqarorlik o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘rganiladi. Tashqi qarzning milliy iqtisodiyotga ta’sirining
ijobiy va salbiy tomonlari aniqlangan.
KIRISH
Keyingi
yillarda
jahon
iqtisodiyoti
rivojlanishining asosiy tendentsiyalaridan biri doimiy
ravishda
kuchayib
borayotgan
globallashuv
jarayonidir. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi
iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish imkoniyatidir.
Shuningdek, u mamlakatning iqtisodiy xavfsizligiga
tahdid manbaiga aylanishi mumkin. O‘zbekistonning
zamonaviy
jahon
iqtisodiyotiga
izchil
integratsiyalashuvi
jahon
iqtisodiyotining
globallashuv jarayonlarining milliy iqtisodiyotga
ta’sirini hisobga olish zarurligini nazarda tutadi.
Keyingi yillarda tashqi qarz muammosi global
miqyosda tus oldi. Davlat tashqi qarziga xizmat
ko‘rsatishning
barqarorligi
mamlakatdagi
makroiqtisodiy
barqarorlikning asosiy omillaridan
biridir. Qarz muammosini hal qilishning tabiati
O‘zbekistonning byudjet imkoniyatlarini, valyuta
zaxiralarining holatini, natijada milliy valyutaning
barqarorligini, foiz stavkalari darajasini, investitsiya
muhitini va barcha segmentlarning xatti-harakatlarini
belgilaydi. O‘zbekistonda bugungi kunda iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish asnosida davlat qarziga
bo‘lgan
zamonaviy
yondashuvlar
amalga
oshirilmoqda. Jumladan, O‘zbekistonning mustaqil
tarixida ilk bora yevroobligatsiyalarning muomalaga
chiqarilishi va shu orqali xorijiy mablag‘larni jalb
etishga erishildi. Jahon amaliyotidan ma’lumki,
davlat
qarzi
jalb
etilishining
asosiy
omili
iqtisodiyotning moliyaviy resurslarga bo‘lgan
talabini qondirish, jumladan, hukumatning kafolatini
amalda ko‘rsatishdir. Davlat qarzi hukumat kafolati
asosida mablag‘ jalb etilishi bilan nafaqat iqtisodiyot
qo‘llab-quvvatlanadi,
balki
davlatning
bosh
islohotchiligi o‘zining aksini topadi. Davlat qarzini
boshqarishdagi asosiy omil - bu uni qiymat
yaratadigan tarmoqqa joylashtirish va iste’molni
oshirishdan iborat bo‘lib, to‘gridan-to‘g‘ri iste’molga
yo‘naltirilishi maqsadga muvofiq bo‘lmaydi.
DAVLAT QARZINING DAVLAT
BYUDJETI
BILAN
UZVIY
BOG‘LIQLIGI
Davlat qarzi tushunchasi bilan davlat byudjeti
tushunchasi o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud.
Birinchisida
davlat
qarzini
tahlil
qilishda
fundamental vositalar bo‘lgan bir qator byudjet
tushunchalaridan foydalaniladi. Byudjet taqchilligi -
bu
davlat
byudjeti
xarajatlarining
uning
daromadlaridan oshib ketishi. Rivojlangan va
rivojlanayotgan
mamlakatlarning
aksariyat
hukumatlari xarajatlarni daromadlar bilan qoplay
olmaydilar va natijada davlat byudjeti taqchilligiga
duch
kelishadi.
Binobarin,
davlat
byudjetini
shakllantirishdayoq
hukumat
mamlakat
uchun
maqbul miqdorda davlat qarzini ta’minlashi kerak.
Qisqa va uzoq muddatli istiqbolda byudjet
taqchilligining
ichki
iqtisodiyotga
ta’sirini,
shuningdek, byudjet taqchilligini
moliyalashtirish
yo‘llarini hisobga olish majburiydir.
Zamonaviy sharoitda ko‘plab mamlakatlar uchun
davlat tashqi qarzining doimiy o‘sib borishi bilan
bog‘liq muammolar byudjet taqchilligi va uni qoplash
uchun ichki va tashqi moliyalashtirish manbalariga
murojaat qilishning sababi hisoblanadi. Ushbu
mamlakatlarda oqilona iqtisodiy
siyosatning yo‘qligi
ijtimoiy moliyaviy majburiyatlarning haddan tashqari
yuqori darajasiga olib keladi. Mamlakat hukumati
byudjet taqchilligini moliyalashtirishning ichki va
tashqi manbalariga murojaat
qilganda davlat qarzi
ko‘paya boshlaydi. Muammo shundaki, mamlakatlar
ilgari o‘z zimmalariga
olgan majburiyatlarni to‘lash
bilan birga, yangi qarzlarni
ham amalga
oshiradilar.
Aksariyat hollarda mamlakat o‘z majburiyatlarini
to‘lash uchun qo‘shimcha kreditlarga murojaat
qilishdan boshqa hech qanday imkoniyatga ega emas.
Qarz inqirozi qarzdor mamlakat iqtisodiyotining
ahvoli bilan chambarchas bog‘liq bo'lib, iqtisodiy
o‘sishning past sur’atlari va davlat byudjetining
keskin holati tufayli yuzaga keladi.
DAVLAT QARZDAN SAMARALI
FOYDALANISH ISTIQBOLLARI
Hozirgi
vaqtda
"qarzning
oshib
ketishi"
muammosiga bag‘ishlangan nazariy yo‘nalish paydo
bo‘ldi. Uning mohiyati: kreditorlar qarz oluvchi
davlat kelajakda qarzni to‘liq to‘lay olmasligidan
qo‘rqishadi. Shu bilan birga, kreditorlarning shaxsiy
va jamoaviy manfaatlari o‘rtasida ma’lum bir
ziddiyat yuzaga keladi, bu esa qarz oluvchining yangi
kreditlar olishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Har
qanday davlat tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirayotganda tashqi iqtisodiy qarzni hosil qiladi, bu
davlatning
mamlakat
norezidentlari
oldidagi
to‘plangan qarzidir. Tashqi iqtisodiy qarzga
quyidagilar kiradi:
1) mamlakatning xalqaro moliya tashkilotlari
oldidagi tashqi iqtisodiy qarzi;
2) mamlakatning boshqa moliya institutlari oldidagi
tashqi iqtisodiy qarzi;
3) xususiy kreditorlar oldidagi tashqi iqtisodiy qarz.
Iqtisodiy tizimi beqaror bo‘lgan davlatning yalpi
ichki mahsulotiga davlat tashqi qarzining ta’sirini
aniqlash juda qiyin. Ta’sirni aniqlashdagi qiyinchilik
qarz nazorati ostida bo‘lmagan muammolar natijasida
yuzaga keladigan tez-tez iqtisodiy tanazzul va
inqirozlar bilan bog‘liq. Bu mamlakatlardagi bunday
iqtisodiy ziddiyatlarning asosiy sababi tashqi qarz
sifatida ko‘rilmoqda.
Ha, davlatning tashqi qarzlari ma’lum darajada
iqtisodiy rivojlanish uchun resurslarni oshiradi, lekin
ayni paytda ularga xizmat ko‘rsatishni (asosiy qarz va
foizlarni to‘lashni) ham talab qiladi. Xalqaro
kreditning pul va moliyaviy shartlarini aniqlashda
kreditor kreditga layoqatliligi (qarz oluvchining
kredit olish qobiliyati) va to‘lov qobiliyati (qarz
oluvchining o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq
to‘lash qobiliyati) dan kelib chiqadi. To‘lov qobiliyati
inqirozi yaqinlashayotganining belgisi davlat tashqi
qarziga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha to‘lovlar
jadvalining buzilishi hisoblanadi.
Qarzdan samarali foydalanish iqtisodiy o‘sishning
kuchli omiliga aylanishi, iqtisodiy tebranishlarni
yumshatish va qo‘shimcha moliyaviy resurslarni
taqdim etishi mumkin. Mamlakatning xalqaro kapital
bozoridagi barqaror mavqei va qarz majburiyatlarini
o‘z vaqtida bajarishi uning xalqaro nufuzini
mustahkamlashga xizmat qilmoqda va yanada qulay
shartlarda
qo‘shimcha
investitsiya
oqimini
ta’minlamoqda. Qolaversa, uning valyutasiga
ishonch ortadi va shu orqali tashqi savdo aloqalari
mustahkamlanadi. Biroq, tashqi qarz inqirozi nafaqat
iqtisodiy, balki siyosiy xarakterdagi jiddiy salbiy
omilga aylanishi mumkin. Davlat qarziga xizmat
ko‘rsatish uchun Respublika byudjetidan katta
mablag‘lar ajratiladi, buning natijasida milliy ishlab
chiqarishni rivojlantirishga, shuningdek, ijtimoiy
ehtiyojlarga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish
zarurati tug‘iladi, bu esa oxir-oqibat aholining
turmush darajasiga salbiy ta’sir qiladi.
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida davlat
tashqi qarzi umuman davlat qarzi holati turli xalqaro
reyting agentliklari tomonidan barqaror holatda
ekanligi baholanib kelinayotgan bo‘lsa-da, uning
dinamik
ko‘rsatkichlari
yildan
yilga
o‘sib
borayotgani hisobga olinib, mamlakat iqtisodiyoti
uchun xavfsiz chegaradan (mamlakat yalpi ichki
mahsulotiga nisbatan 60 foiz) o‘tib ketmasligini
ta’minlash muhim masalalardan hisoblanadi.
2023-yilning 1-iyul holatiga davlat qarzi $31,5
mlrdni tashkil etib, olti oyda $2,3 mlrdga
. Butun
o‘sish davlat ichki qarziga to‘g‘ri kelib, $5,6
mlrdgacha o‘sgan. Tashqi qarz esa o‘zgarishsiz —
$25,9 mlrd darajasida qoldi
XULOSA
Bizningcha davlat tashqi qarzlarini boshqarishda
quyidagi takliflar amalda qo‘llanilsa, samarali
natijalarga erishish mumkin:
Birinchidan, davlat kafolati ostidagi tashqi qarz jalb
etishning hozirgi tendensiyasi, ya’ni xususiy sektorga
beriladigan davlat kafolatlarida
qat’iy me’yorlarni
belgilash hamda unga amal qilish;
Ikkinchidan,
tashqi
qarzda
davlat
ulushini
kamaytirish. Bunga kelajakda davlat ulushi bo‘lgan
korxonalarni xususiy sektorga sotish orqali erishish
mumkin bo‘ladi, shu bilan birgalikda tashqi qarz
mablag‘larini vaqtida to‘lamaslik xatarlari mavjud
bo‘lgan taqdirda, qarzdor tashkilotlarga alohida
g‘azna hisobvaraqlarini ochish orqali zarur
mablag‘larini ma’lum grafik asosida g‘azna
hisobvaraqlariag o‘tkazib borish orqali oldindan
tashqi qarz bo‘yicha asosiy to‘lov hamda foiz
to‘lovlarini jamlab borish;
Uchinchidan, mamlakat savdo balansida ijobiy
qoldiqqa ega bo‘lishiga erishish orqali tashqi qarzni
arzon valyutalar orqali qaytarish imkoniyatiga
erishish;
To‘rtinchidan, tashqi qarzning valyutalar tarkibi
o‘zaro nisbatini mamlakat oltinvalyuta zaxirasidagi
valyutalar nisbati bilan uyg‘unlashtirish;
Beshinchidan, davlat tashqi qarzini boshqarishning
har tomonlama mamlakat moliyaviy xavfsizligi
hisobga olingan uzoq muddatli strategiyasini ishlab
chiqish hamda qarz olish bilan bog‘liq risk va xatarlar
o‘rtasidagi
bog‘liqlikni
bashorat
qilish
mexanizmlarini avtomatlashtirish.
ADABIYOTLAR
1. A.A.
Shernayev Principles and methods of
organization of the internal tax control system in joint
stock company. International Journal of Economics,
Business and Management Studies-ISSN, 2347-4378.
2. A.A. Shernayev (2021). Strategik rivojlanish
sharoitida
mahalliy
byudjetlar
daromadlarini
takomillashtirish
yo‘nalishlari.
Студенческий
вестник, (20-14), 74-76.
3. A.A. Шернаев (2020). Совершенствование
налогового
планирования
в
акционерных
обществах-как
механизм
повышения
эффективности
финансового
менеджмента.
Экономика и общество, (4), 20-28.
4. A.A. Shernayev (2021). Sog ‘liqni saqlash tizimini
moliyalashtirishda mahalliy byudjetlarning rolini
oshirish masalalari. Интернаука, (20-7), 58-60.
5. A.A. Шернаев (2020). Налоговое планирование
в системе обеспечения финансовой безопасности
в акционерных обществах. Интернаука, 43-45.
6. Z.J. Jumanazarova & A.A. Shernayev (2020).
Budjetdan
tashqari
jamg‘armalar
moliyaviy
resurslarini shakllantirish va taqsimlash amaliyotini
takomillashtirish
yo‘nalishlari.
Студенческий
вестник, (1-6), 87-89.
7. A.A. Shernayev (2020). On the issue of the
efficiency of taxation of joint stock companies.
Экономика и бизнес: теория и практика, (9-2),
149-152.
8. A.A. Шернаев (2020). Совершенствование
налогового
планирования
в
акционерных
обществах-как
механизм
повышения
эффективности
финансового
менеджмента.
Экономика и общество, (4), 20-28.
9. Н.О.
Люшнина Внешний долг: монография /
Н.О. Люшнина, О.А. Николайчук. – М.: ИНФРА-
М, 2015.
