Oʻzbekistonda raqamli iqtisodiyot va uning xususiyatlari
Abdusamatova Gulchexra Zoirovna
Tashkent University of Applied Sciences, Gavhar Str. 1, Tashkent 100149, Uzbekistan
abdusamatovagulchexra04@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467700
Kalit so’zlar
:
raqamli iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar, kommunikatsiya, infratuzilma, elektron tijorat, investitsiya, logistika,
aloqa operatorlari, innovatsiyalar
.
Annotatsiya. Ushbu maqolada asosan mamlakatimiz O’zbekistoda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va mavjud muammolarni
bartaraf etish. Raqamli iqtisodiyotning qulayligi va yangi imkoniyatlaridan foydalanib, bizning mamlakatimiz ham
rivojlangan davlatlar qatorida bo’lishi zarurligi. Raqamli iqtisodiyotning barcha sohalardagi beqiyos o’rnini keng
yoritiladi
1 KIRISH
Raqamli iqtisodiyotning yuksalishi 21-asrning
o’ziga xos xususiyatlaridan biridir. Albatta bugungi
kunni raqamli texnologiyalarsiz tasavvur qilish qiyin
albatta. Aql-zakovat va ilm - taraqqiyot qanotidir.
Zamonaviy
ilm-
fanning
choʻqqisi
yuqori
texnologiyalarda, raqamli olamda koʻzga tashlanadi.
Toʻrtinchi sanoat inqilobi taraqqiyotning yangi
koʻrinishi
-
“raqamli iqtisodiyot” boshlanganini
anglatadi.
Ilmsiz, maʼrifatsiz jamiyat va mamlakat taraqqiyotini
tasavvur qilish mushkul. Yusuf Xos Hojib oʻzining
“Qutadgʻu bilig” asarida “Bilimsiz kishi mevasiz
daraxtdir, mevasiz daraxtni och kishi nima qilsin?!”
-
deb ilm-
maʼrifatning oʻrni naqadar dolzarb va
mu
himligini koʻrsatib oʻtgan.
Mamlakatimizda ilm-
maʼrifatga alohida urgʻu
berilishi va bu orqali raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish masalasi kun tartibiga qoʻyilishi bugungi
kun zaruratidir. Zero, eng katta boylik
–
bu aql-
zakovat va ilm, eng katta meros
–
bu yaxshi tarbiya,
eng katta qashshoqlik
–
bu bilimsizlikdir.
Raqamli iqtisodiyot oʻzi nima? u iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy aloqalarni raqamli texnologiyalarni qoʻllash
asnosida amalga oshirishning yaxlit bir tizimi sifatida
qaraladi.
Bunda
raqamli
iqtisoidiyot
yangi
texnologiyalar, platformalar va biznes modellari
yaratish va ularni kundalik hayotga joriy etish orqali
mavjud iqtisodiyotni yangicha tizimga koʻchirish
demakdir.
Soʻngi yillarda iqtisodiyotning raqamli sektorini
rivojlantirish borasida davlat tomonidan keng koʻlamli
chora-tadbirlar
amalga
oshirish
maqsadida
Prezidentimiz tomonidan bir qator normativ-huquqiy
hujjatlari imzolandi.
Raqamli iqtisodiyotni keng joriy etish va uni qoʻllab
-
quvvatlash mamlakatimizning istiqboldagi taraqqiyot
rejasidan
muhim
oʻrin
egallaganligi
tufayli
iqtisodiyotning raqamli sektorini rivojlantirish
borasida keng koʻlamli chora
-tadbirlar belgilandi va
mazkur vazifalar ijrosi oʻlaroq, mamlakatimizda yangi
elektron hujjat aylanishi tizimlari joriy etilmoqda,
elektron toʻlovlar rivojlantirilmoqda va elektron tijorat
sohasidagi
normativ-huquqiy
baza
takomillashtirilmoqda, elektron infratuzilma va tijorat
shakllantirilmoqda, iqtisodiyotning barcha jabhalarida
raqamli transformatsiyaga oʻtilishi qadamma
-qadam
amalga oshirilmoqda.
Raqamli transformatsiya re6 alizatsiyasi boʻyicha
soʻngi yillarda amalga oshirilgan ishlar qatorida aholi
va tadbirkorlik subyektlarining davlat organlari bilan
kontaktsiz aloqa shakllarini yana-da rivojlantirish
maqsadida Yagona interaktiv davlat xizmatlari
portalining yangi versiyasi, Bosh vazirning
tadbirkorlar murojaatlarini koʻrib chiqish virtual
qabulxonasi “business.gov.uz” portali ishga tushirildi.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish boʻyicha eng
istiqbolli va strategik muhim loyihalarni, shuningdek
blokcheyn texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy
etish sohasida chora-tadbirlarni amalga oshirishga
karatilgan “Raqamli ishonch” jamgʻarmasi tashkil
etildi.
Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini barcha
manfaatdor vazirliklar, idoralar, mahalliy ijro etuvchi
hokimiyat organlariga koʻrib chiqish, elektron raqamli
imzodan foydalangan holda kelishish uchun, shu
jumladan bir vaqtning oʻzida keng jamoatchilik va
m
utaxassislar muhokamasini oʻtkazish va tezkor
joʻnatish uchun vaqtni va mehnat resurslarini sezilarli
darajada tejash maqsadida yagona elektron tizimi
“project.gov.uz” joriy etildi.
Raqamli iqtisodiyot texnologik va biznes jarayonlari,
ishlab chiqarish, logistika va tayyor mahsulotlarning
savdosini raqamlashtirish uchun mamlakatimizda
zamonaviy infratuzilmaga ega boʻlgan “IT
-
park”lar
tashkil
etildi.
Kripto-aktiv
va
blokcheyn
texnologiyalar sohasidagi kompaniyalarning erkin
faoliyati yoʻlga qoʻyildi.
Mamlakatimizda
zamonaviy
dasturlash
texnologiyalarini oʻzlashtirgan kadrlarni tayyorlash
maqsadida “Bir million dasturchi” loyihasi ishlab
chiqilib, loyiha doirasidagi mashgʻulotlarni tashkil
etish uchun uzbekcoders.uz oʻquv portali ishga
tushirildi.
2020-
yil mamlakatimizda “Ilm, maʼrifat va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish yili” deb eʼlon qilindi va bu
boradagi ishlar endilikda yangi bosqichga koʻtarilib,
Prezident Farmoni bilan mamlakatning “Raqamli
Oʻzbekiston –
2030” strategiyasi va uni amalga
oshirish boʻyicha “Yoʻl xaritasi” tasdiqlandi.
Raqamli
iqtisodiyotni
rivojlantirishda
avvalo
telekommunikatsiya va elektron infratuzilmani
takomillashtirish alohida ahamiyatga ega.
Albatta, aholini internet tarmogʻidan foydalanish
darajasi qanchalik yuqori boʻlsa raqamli iqtisodiyot,
shu jumladan elektron hukumat tizimi ham shuncha
samarali faoliyat yuritadi. Yurtimiz boʻyicha internet
foydalanuvchilari soni jami aholiga nisbatan 2018-
yilda 46 foizni tashkil qilgan boʻlsa, 2021
-yilda bu
koʻrsatkich 60 foizdan yuqorini tashqil etmoqda.
Reallik bilan bogʻlaganda raqamli iqtisodiyot
rivojlangan davlatlarda YAIM hajmi ham, YAIMning
aholi son boshiga ulushi ham yuqoriligini koʻrishimiz
mumkin.
Shu
jihatdan
olib
qaraganda,
mamlakatimizda mazkur masalaga eʼtibor qaratish
yagona maqsadni koʻzlaydi, u ham boʻlsa, aholining
yashash sharoitini yaxshilash, aholini real daromadini
oshirish, qolaversa tadbirkorlikni va mamlakatimiz
iqtisodiyotini rivojlantirishdir.
“Raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va
xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha xarajatlarni
kamaytiradi. Shu bilan birga, meni juda qattiq
tashvishga soladigan va bezovta qiladigan eng ogʻir
illat
–
korrupsiya balosini yoʻqotishda ham samarali
vositadir
”
-
Prezidentimizning mazkur soʻzlari
raqamlashtirish nafaqat iqtisodiyot tarmoqlarida
tejamkorlik va samaradorlikni taʼminlashi, balki
korrupsiya va qora iqtisodiyotga qarshi kurashish
uchun samarali vosita sifatida qayd etilishi bilan
ahamiyatlidir.
MATERIAL VA METODLAR
Bugungi
kunda
biz yaqin
kelajakda
erishmoqchi bo‘lgan ulkan maqsadlarga egamiz.
Buning uchun bizga albatta yetuk kadrlar va
mutaxassislar kerak. Raqamli texnologiyalar jamiyat
va iqtisodiyotga ko’p jihatdan ta’sir qiladi, shu
jumladan yangi aloqa va hamkorlik vositalari orqali;
xizmat ko’rsatishning kuchli tarkibiy qismiga ega
bo’lgan yangi mahsulotlar; ma’lumotlarning iqtisodiy
o’sish omili sifatida roli; sun’iy intellect (AI)
yordamida
vazifalarni
avtomatlashtirish;
va
platformalar kabi yangi biznes modellarining paydo
bo’lishi. Shu sababli raqamlashtirish bizning
hayotimiz va birgalikda ishlash tarzimizni tubdan
o’zgartiradi. Bu butun davlat rivojlanishi va
farovonligi demakdir. Shuningdek, barcha sohalarda
korxonalar, tashkilotlar uchun samaradorlik, vaqt,
bandlike, ko’nikma, daromadlarni to’g’ri taqsimlash,
atrof muhit va tashqi olamga katta ta’sir ko’rsatadi.
Hozirda biz asosan O’zbekiston rivojlangan davlatlar
qatorida bo’lish uchun harakatdan to'xtamasligimiz
zarur. Xorijiy davlatlarda bizga qaraganda raqamli
iqtisodiyot
ancha
rivojlangan.
Iqtisodiyotning
raqamlashishi bu mamlakat taraqqiyoti uchun muhim.
Bugungi kunda raqamli iqtisod rivojlanishi barcha
sohalar rivoji bilan chambarchas bog’liq.
Raqamli iqtisodiyot bugungi kunda dolzarb
mavzulardan
biridir.
Asosan
bu
mavzuni
O’zbekistonda qanday rivojlantirish bu biz yoshlar
qo’lidadir. ”Raqamli iqtisodiyot’’ atamasi birinchi
bo’lib 1995
-yilda Don Tepkott muallifligida chop
etilgan. “Raqamli iqtis
odiyot: tarmoqli intelekt asrida
va’da xavfxatar” (The Digital Economy: Promise and
Peril in the Age of Networked Intelligence) nashrida
alohida tushuncha sifatida istiloh etilgan. Ushbu
nashrda raqamli iqtisodiyotning asosiy tarkibiy
qismlariga
fundamental
innovatsiyalar
(yarimo’tkazgichlar,
protsessorlar),
asosiy
texnologiyalar
(kompyuterlar)
va
bog’lovchi
infratuzilmalar (internet va telekommunikatsiya
tarmoqlari)
ajratib
ko’rsatiladi.
Rivojlangan
davlatlarda raqamli iqtisodiyotni joriy etishga
allaqachon
kirishilgan.
Jahon
iqtisodiyotining
globallashuvi va texnologiyalarning rivojlanishi
sharoitida Oʻzbekistonning iqtisodiy taraqqiyotiga
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirmasdan erishib
boʻlmaydi. Jahon bankining maʼlumotlariga koʻra,
kurrai zaminimiz umumiy boyligining 66 foizi - 365
trillion AQSH dollari inson kapitaliga, yaʼni asosan
shaxsning ilm darajasiga toʻgʻri kelmoqda. AQSHda
ushbu koʻrsatkich milliy boylikning 77 foizi
- 95
trillion dollarga yetgan. Shuning uchun davlatimiz
rahbari joriy yil Muro
jaatnomada “Eng katta boylik
-
bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros - bu yaxshi
tarbiya, eng katta qashshoqlik -
bu bilimsizlikdir!”
degan fikrni alohida keltirib oʻtdi. Bugungi kunga
kelib jahonda raqamli iqtisodiyot taraqqiy etgan 20
mamlakatda 2 trillion AQSH dollarini tashkil
etayotgani hisoblab chiqilgan. Raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishda
dunyoda
peshqadam
Buyuk
Britaniyada esa u hozirning oʻzida milliy yalpi ichki
mahsulotning 12 foiziga yetdi. Raqamli iqtisodiyot
texnologik va biznes jarayonlari, ishlab chiqarish,
logistika va tayyor mahsulotlarning savdosini
raqamlashtirishni nazarda tutadi. Mamlakatimizda
2020-
yilning oʻzida transport, geologiya, taʼlim, arxiv
kabi sohalarni toʻliq raqamlashtirish belgilangan edi.
Zamonaviy infratuzilmaga ega boʻlgan “IT
-
park”lar
ham fikrimiz dalilidir. Aholining barcha qismida ham
raqamli malakaning yetarli emasligi raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish yoʻldagi yana bir toʻsiq
boʻlib kelgan. Shuningdek, raqamli tovar aylanmasi
ham past hisoblandi. Bu borada texnologiya olamida
koʻpchilikka
maʼlum
boʻlgan
“Microsoft”
korporatsiyasi asoschisi Bill Geytsning bir fikrini
eslash
oʻrinli: “Tez orada Yer sharida faqat ikki tur
kompaniyalar mavjud boʻladi. Birinchisi, internet
orqali biznes qiluvchi va ikkinchisi, biznesdan chiqqan
kompaniyalar”. Tadbirkorlar mana shu jihatni
inobatga olgan holda, dunyoga mashhur biznes
isteʼmolchi uchun, biznes biznes uchun, isteʼmolchi
isteʼmolchi uchun tamoyillari asosida oʻz faoliyatini
tashkil etishi maqsadga muvofiq. O‘zbekiston raqamli
sanoat bozorini shakllantirish uchun uchta muhim
shartni belgilab olish zarur. Raqamli muhitni me’yoriy
tartibga solish (konsepsiya, dastur va qonun),
infratuzilmaviy rivojlanish (data markaz, mobil,
internet, biznes va ishlab chiqarish jarayonini
avtomatlashtirish qurilmalari) va mutaxassislarni
tayyorlash sog‘lom bozorni yaratishda tirgak bo‘ladi.
Horij tajribasini hisobga olgan holda blokchetn
texnologiyalarini joriy etish uchun huquqiy baza
yaratish kabi bir qancha vazifalarni oldimizga maqsad
qo’yib va uni amalga oshirish kerak.
Raqamlashtirish
iqtisodiyoti iqtisodiyotning alohida sohasi sifatida
ikkita sababga ko'ra mavjud. Birinchidan, yangi
iqtisodiy modellar kerak, chunki raqamli dunyoda
ma'lumot haqidagi ko'plab an'anaviy taxminlar endi
mavjud emas. Ikkinchidan, raqamlashtirish natijasida
hosil bo'lgan ma'lumotlarning yangi turlari tahlil qilish
uchun yangi usullarni talab qiladi. Xalqaro tajriba
shundan dalolat bermoqdaki, bugungi kunda raqamli
texnologiyalar asosan ilmiy hamjamiyat va xususiy
sektorda jadal rivojlanmoqda. Shuning uchun davlat,
aynan, ushbu sohalarda innovatsion loyihalarni
qo’llab quvvatlagan holda qulay ekotizmni yaratishi
lozim. Click, Payme, M-bank, Upay, Oson va boshqa
onlayn toʻlovlarga imkon beruvchi toʻlov tizimlari
mavjud boʻlishiga qaramay mobil toʻl
ovlar, internet,
kommunal toʻlovlar uchun onlayn toʻlovlarni amalga
oshirish koʻrsatkichi yuqori emas. 2017
-yilda 34 foiz
hisob egalari raqamli toʻlovni amalga oshirgan.
Solishtirish uchun bu koʻrsatkich Buyuk Britaniyada
96 foizga teng. Bizda shu sohani rivojlantirib elektron
tijoratni, elektron o’tkazmalarni rivojlantirishimiz
zarur. Raqamli to’lov O’zbekistonda 34 foizni tashkil
etayotgan bo’lsa, biz bu ko’rsatkichni 100 foizga
chiqarish zarur. Asosan kiberxavfsizlik ham raqamli
iqtisodiyotning muhuim sharti, nozik joyi desak ham
bo’ladi. Iqtisodiyotni raqamlashtirganimizdan so’ng
albatta xavfsizlik choralarini ham mukammal bartaraf
etish kerak. Raqamlashuv va kiberxavfsizlik
tushunchalari doimo yonma-yon keladi. Chunki
barcha tizim va jarayonlarni raqamlashtirish bilan
birga, ularning texnik jihatdan mukammal va bexato
ishlashini,
xavfsizligini
taʼminlash
muhim
hisoblanadi.
Yurtimizda
raqamli
iqtisodiyotni
rivojlantirishga qanchalik eʼtibor qaratilayotgan
boʻlsa, kiberxavfsizlikni taʼminlash ham shuncha
d
olzarblik kasb etmoqda. Oʻzbekiston kiberxavfsizlik
global indeksida oʻzi pozitsiyasini mustahkamlab
bormoqda. 2017-yilda mamlakatimiz bu reytingda 93-
oʻrinni egallagan boʻlsa, 2018
-yilda 52-
oʻringa
koʻtarildi. Kiberxavfsizlik axborot xavfsizligining bir
koʻrinishi boʻlish bilan axborotlarni saralab olishga
xizmat qiluvchi yuksak maʼnaviyatdan oʻzgacharoq
tushuncha. U koʻproq texnik jarayonlarga oid boʻlib
oddiy foydalanuvchi uchun pochta, ijtimoiy tarmoqlar,
toʻlov tizimlarida ishonchli va mustahkam parol
larni
oʻrnatish, oʻz shaxsiy kompyuteri va smarfonini
viruslardan himoyalashni anglatadi. Kengroq maʼnoda
esa kiberxavfsizlik tarmoqlar, mobil ilovalar va
qurilmalarning himoyasiga qaratilgan chora-tadbirlar
majmuidir. Bu maʼlumotlar konfidensialligini saq
lash,
ularning butunligini himoyalash, u yoki bu sayt, ilova,
dasturning
toʻlaqonli
ishlashini
anglatadi.
“Kiberxavfsizlik markazi” DUK tahlillariga koʻra,
2019-yilda internetning milliy segmenti vebsaytlarida
268 ta kiberxavfsizlik insidenti aniqlangan. Bu
raqamli olamdagi huquqbuzarliklar soni oldingi yilga
qaraganda 44 foizga kamaygan deganidir. Shulardan
222 tasi kontentni ruxsatsiz yuklash, 45 tasi defeys
(veb-sayt sahifasi boshqa, masalan, reklama
joylashtirilgan sahifaga almashtirilishini anglatuvchi
xakerlik hujumi) va bittasi yashirin mayning
(kriptovalyuta platformasidagi yashirin faoliyat)
ulushiga toʻgʻri keladi. Oʻzbekistonda barcha tizimla
vaqt sayin, kun sayin raqamlashmoqda. Ayniqsa,
koronavirus tufayli joriy etilgan karantin rejimida
onlayn
tovar va xizmatlarga boʻlgan talab yana
-da
ortdi, barcha sohalarda raqamli funksiyalarning safi
kengaydi. Bugun uydan chiqmasdan toʻlovlarni
amalga oshirish, hech bir muammosiz masofaviy
taʼlim olish, dunyoning yirik kutubxonalaridan
foydalanish va hatto ishlash mumkin.
Raqamli xizmatlar anʼanaviy turga qaraganda
qogʻozbozlik, rasmiyatchilikning yoʻqligi, vaqtni
tejash kabi bir qator afzalliklarga ega. Masalan, davlat
xizmatlarini raqamli koʻrinishda olsangiz, sizga
belgilangan toʻlovning 10 foizi miqdorida chegirma
taqdim etiladi. Raqamlashtirish katta va misli
ko’rilmagan imkoniyatlarni taqdim etadi. Shu bilan
birga, bunday transformatsion texnologiyalarni
rivojlanishida jiddiy noaniqliklar saqlanib qolmoqda.
Hukumatlar jamiyat uchun yuzaga kelishi mumkin
bo’lgan oqibatlar va ushbu paydo bo’layotgan
texnologiyalar ularning boshqaruv faoliyatida yuzaga
keladigan
tanqidiy
muammolarni
chuqurroq
tushunishga intilishlari kerak.
XULOSALAR
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, har bir
mamlakat rivojlanishi uchun yangi-
yangi o’zgarishlar,
g’oyalar ,vaqti
-
vaqti bilan o’zgarib turadigan yangicha
tartiblar bo’lishi lozim. Mamlakatimiz taraqqiyotining
istiqboli ham raqamli iqtisodiyot rivojlanishi va
raqamli texnologiyalarning qamrov darajasiga
tayanadi.
Iqtisodiyotni rivojlantirish iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy
jihatdan kuchli, bozor iqtisodiyoti qonunlari toʻliq
amal qiladigan demokratik davlat qurishga hamda
mamlakatda ishbilarmonlik muhitini yaxshilash,
tadbirkorlik faoliyatiga keng qulaylik yaratish va uni
yuritishni soddalashtirish, yangi innovatsion gʻoyalar
realizatsiyasiga xizmat qiluvchi asosiy vositalardan
biri
ekanligi
bilan
alohida
ahamiyatga
egadirDavlatimiz
raxbari
ta’kidlaganlaridek
“iqtisodiyotni shakllantirish ko’p mablag’ va mehnat
talab qi
ladi. Ammo biz bundan qo’rqmasdan raqamli
iqtisodiyotni shakllantirishimiz kerak. Bu ishni
bugundan, hozirdan ma’sulyat va qai’iyat bilan
boshlashimiz lozim. Mamlakat rivojlanishi, taraqqiy
etishi uchun har bir shaxs mas’ul. Har birimiz bu
masalaga jiddiy
qarashimiz lozim”. Mamlakatimiz
hayotida ham raqamli iqtisodiyotning ayrim
elementlari allaqachon muvaffaqiyat bilan faoliyat
ko’rsatmoqda.
Jumladan,
hujjatlar
va
kommunikatsiyalarning ommaviy ravishda raqamli
vositalarga o’tkazilishi, elektron imzoga ruxs
at berish,
davlat bilan muloqot qilish ham elektron
platformalarga o’tkazilmoqda. Asosan ta’limda ham
elektron platformalarning tashkil etilib yuritilishi va
albatta bu soha ya’ni raqamlashtirish to’xtab
qolmasligi lozim va boshqa sohalarda ham raqamli
iqt
isodiyotga o’tish ishlari jadal ravishda amalga
oshirilishi kerak.
ADABIYOTLAR:
1. https://www.researchgate.net/publication/336675826 :
The activities of banks in Uzbekistan in the modern digital
economy
2.
http://www.uz.undp.org/content/uzbekistan/en/home/countr
yinfo.html
3. Project Information Document/ Integrated Safeguards
Data
Sheet
(PID/ISDS)
Concept
Stage
|Date
Prepared/Updated:
05-Sep-2018
|
Report
No:PIDISDSC24091
Public,
:
http:/www.worldbank.org/projects
4. Nick Malyshev (nick.malyshev@oecd.org) or Celine
Kauffmann
(celine.kauffmann@oecd.org)
OECD
Regulatory Policy Division,
5. Mowery, D. and Simcoe, T. 2002. Internetning kelib
chiqishi va evolyutsiyasi, R. Nelson, B. Stayl va D. Viktor
(tahr.),
Texnologik
innovatsiyalar
va
iqtisodiy
ko'rsatkichlar. Princeton, NJ: Princeton University Press,
229-64 betlar.
6. Simko, T (2012). "Standart sozlash qo'mitalari: umumiy
texnologiyalar platformalari uchun konsensus boshqaruv".
Amerika iqtisodiy sharhi. 102 (1): 305- 336. doi:10.1257 /
aer.102.1.305.
