451
13-14 YOSHLI SHOSSECHI-VELOSIPEDCHILAR TAYYORGARLIK JARAYONIDA
SPORT YUKLAMALARINING DINAMIKASI
O.Y.Xolmurodov
O’zDJTSU. Chirchiq, O’zbekiston.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10572989
Annotatsiya.
Ushbu tezisda 13-14 yoshli shossechi-velosipedchilar tayyorgarlik
jarayonida sport yuklamalarining dinamikasi haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so`zlar:
Shossechi-velosipedchilar, sport mahorati, individual poyga, maxsus
tayyorgarlik, mashg‘ulot jarayoni, jamoaviy poyga.
13-14-YEAR-OLD CHASSIS-DYNAMICS OF SPORTS LOADS IN THE
PREPARATION OF CYCLISTS
Abstract.
This thesis presents data on the dynamics of sports loads during the preparation
of 13-14-year-old chassis-cyclists.
Keywords:
chassis-cyclists, sportsmanship, individual racing, special training, training
process, Team Racing.
ДИНАМИКА СПОРТИВНЫХ НАГРУЗОК В ПРОЦЕССЕ ПОДГОТОВКИ 13-14-
ЛЕТНИХ ВЕЛОСИПЕДИСТОВ-ШОССЕЙНИКОВ
Аннотация.
В данной дипломной работе представлена информация о динамике
спортивных нагрузок в процессе подготовки 13-14-летних велосипедистов-шоссейников.
Ключевые слова:
шоссейные велосипедисты, спортивное мастерство,
индивидуальная гонка, специальная подготовка, тренировочный процесс, командная гонка.
Dolzarbligi.
Shossechi-velosipedchilarning ko‘p yillik tayyorgarlik jarayoni eng yuqori
sport mahoratiga erishish strategiyasini belgiluvchi umumiy vazifalarni nazarda tutgan tuzilmaviy
darajasi bilan tavsiflanadi. Uning tartibli qurilishi maksimal natijalarga erishishning ko‘pgina
omillari va qonuniyatlarini inobatga olishni talab qiladi. Bir qator mualliflarning (T.Robartst
(2009), A.A.Zaxarov (2001)) hisoblashicha, velosport bo‘yicha mashg‘ulot jarayoni maxsus
tayyorgarlik yordamida tezroq yuqori sport natijalarga erishish yetarli darajada har tomonlama
tayyorgarlikni ta’minlashga qodir emas.
Ko‘pincha katta yoshli sportchilarning sport tayyorgarligi tegishli vosita va uslublar
o‘smirlar va o‘spirinlarning mashg‘ulotlarida ham qo‘llaniladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki,
maxsus tayyorgarlikni shakllantirish xavfi shundan iboratki, avvalo, dunyoning kuchli sportchilari
452
namunasiga ko‘ra yosh velosipedchilarning (13-14 yosh) mashg‘ulotlari kelgusida yuqori sport
natijalariga erishish uchun ular imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi.
Shuning uchun velosiped sporti bo‘yicha ayrim mutaxasislar (D.A.Poliщuk, 1997)
tezlashtirilgan tayyorgarlik o‘smirlik davrida sport natijalarining o‘sishiga yordam berishi bilan
bir qatorda, qoida bo‘yicha, katta yoshda pasayishiga olib keladi. Boshqa mutaxassislarning
(V.N.Platonov, 1997 va boshqalar) ta’kidlashicha, velosiped sportida yuqori natijalarga erishish
yo‘li erkaklarda 7-10 yoshdan boshlanadi. Oliy toifa tayyorgarligining bunday davomiyligi ko‘p
yillik mashg‘ulot jarayonini qurish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi kerak. Shuningdek, shossechi-
velosportchilarning ko‘p yillik mashg‘ulot jarayonini rejalashtirishda mashg‘ulot va musobaqa
yuklamalarini asta-sekin oshirib borish tamoyiliga qat’iy rioya qilish katta ahamiyatga egadir.
Tadqiqotning maqsadi.
13-14 yoshli shossechi-velosipedchilar tayyorgarlik jarayonida
sport yuklamalarining dinamikasini o’rganishdan iborat.
Tadqiqot natijalari va ularning muhokamasi.
Yuqori malakali sportchilar
tayyorgarligida eng muhim masala – bu yosh sportchilarning yoshi va tayyorgarligidan kelib
chiqib, mashg‘ulot yuklamalarini hajmi va jadalligini hamda ularning funksional imkoniyatlarini
hisobga olish bilan qo‘llaniladigan jismoniy mashq turlarini me’yorlashtirilishidir. Bundan
tashqari, birinchi musobaqalarning optimal muddatlari va yillik tayyorgarlik siklida startlar sonini
aniqlash omili ham ahamiyatga egadir.
Yuqoridagilarga muvofiq ravishda 13-14 yoshli shossechi-velosportchilarning hilma-hil
poyga turlari bo‘yicha tayyorgarligida qo‘llaniladigan sport yuklamalari (mashg‘ulot va
musobaqa) dinamikasi tahlil qilindi.
Ushbu bobda biz turli malakaga ega bo‘lgan murabbiylar (10 nafar) orasida o‘tkazilgan
anketalash uslubi orqali olingan sport yuklama parametrlari dinamikasiga oid umumlashtirilgan
tahlil natijalarini hamda shosseda turli masofalar bo‘yicha velosiped poygalarida ishtirok etgan
13-14 yoshli velosipedchilarning pulsometriya natijalarini ham ko‘rib chiqamiz.
Adabiyot ma’lumotlari bo‘yicha anketa savollarini qiyoslagan holda biz mashg‘ulot
jarayonining quyidagi jihatlarini aniqlashga yo‘naltirilgan 10 ta savoldan tashkil topgan velosiped
sporti bo‘yicha mutaxassilar anketa savollari aniqlandi va umumlashtirildi: sportchilarning yosh
xususiyatlari, sport ixtisosligini boshlanish davri, mashg‘ulot va musobaqa yuklamalari
parametrlarining nisbati va dinamikasi hamda qo‘llaniladigan umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlik vositalari turlari va nisbati.
Velosiped sportida qo‘llaniladigan yuklama parametrlarini yosh velosipedchilar
organizmiga ko‘rsatayotgan ta’sir samaradorligini aniqlash uchun Polar “M 460” yordamida
453
pulsometriya uslubiyatidan foydalanildi. Shuningdek ta’kidlab o‘tish joizki, hozirgi kunda yurak
qisqarish chastotasi (YuQCh) ma’lumotlari bo‘yicha puls ko‘rsatkichlarining dinamikasi
sportchida ishchanlik qobiliyatlarini baholashda eng samarali va ishonchli ko‘rsatkichlardan biri
hisoblanadi.
3.5-jadvalda 30 nafar velosipedchilar orasida o‘rtacha davomiyligi 15 daqiqa 35 soniyani
tashkil etgan yakka poygalar vaqtida qayd qilingan ko‘rsatkichlar dinamikasi taqdim etilgan.
Puls ko‘rsatkichlari masofa bo‘yicha harakatlanish tezligidan kelib chiqib yuklamaning
jadallik parametrlarini bo‘lish uslubiyatiga muvofiq umum qabul qilingan beshta zonada qayd
etildi.
3.5-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, vaqtga individual poygalar vaqtida 13-14 yoshli
o‘smirlarda YuQCh ko‘rsatkichlarining eng yuqori o‘rtacha darajasi to‘rtinchi yuklama zonasida
kuzatilgan (49,548±7,9), beshinchi zonada esa tekshirilayotgan sportchilarning umumiy sonidan
43,045±8,2 holat qayd qilingan.
2-jadval
Individual poyga vaqtida (o‘rtacha davomiylik – 15 daqiqa 35 soniya)
tekshirilayotgan o‘smir velosipedchilarda (n=16) YuQCh ko‘rsatkichlari bo‘yicha yuklama
jadadligi dinamikasini baholash
YuQCh bo‘yicha
yuklama zonalarini
baholash
Zonalar bo‘yicha
YuQCh
ko‘rsatkichlarining
o‘rtacha darajasi, %
da
Zonalar bo‘yicha
o‘rtacha ish vaqti
(daq.)
Zonalar bo‘yicha
o‘rtacha ish vaqti %
da
X o‘r ±S xo‘r
X o‘r ±S xo‘r
X o‘r ±S xo‘r
I-zona ≤ 130
1,838±0,5
0,17±0,00
1,110±0,3
II-zona 131 -150
1,428±0,8
0,09±0,00
1,843±1,4
III-zona 151 – 170
4,121±2,2
0,38±0,00
3,933±2,2
IV-zona 171 -190
49,548±7,9
7,41±2,03
48,431±7,8
V-zona ≥ 191
43,045±8,2
6,50±1,43
41,984±8,3
Vaqtga individual poyga bo‘yicha sportchilarni tekshirish davrida velosipedchilar turli
masofalarni bosib o‘tdilar (1,5,10,20 km). Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, musobaqalarning
ushbu turi katta jadallik bilan yuklamaning aerob-anaerob zonasiga to‘g‘ri keladi.
454
Puls ko‘rsatkichlari bo‘yicha o‘rtacha davomiylik bilan jamoaviy poyga vaqtida
tekshirilayotgan o‘smir velosipedchilarda zonalar bo‘yicha yuklama jadalligining dinamikasi 3.6-
jadvalda namoyish etilgan. Tekshirilayotgan velosipedchilar soni – 10 ta (III-o‘smirlik razryadiga
ega sportchilar) va poyganing o‘rtacha davomiyligi 63 daqiqa 23 soniya.
Natijalar qayd etilgan ushbu jadval tahlili shuni ko‘rsatadiki, YuQCh ko‘rsatkichining
foizda eng katta o‘sishi (74,757± 14,7) aynan IV-zonaga to‘g‘ri kelgan (171 – 190 zar/daq.). Puls
qiymatining o‘rtacha darajasi esa V-zonada 8,627±16,7 tashkil qilgan, bu velosportda jadallikning
maksimal zonalari hisoblanadi. jadallikning 3-zonasida haydash, 4-zonada poygalar va faqat 4-5
soniya bo‘lak jadallikning 5-zonasi (start, marra, tezlanish, quvib o‘tish) bo‘lishi mumkin.
3-jadval
Puls ko‘rsatkichlari bo‘yicha jamoaviy poyga (o‘rtacha davomiylik – 63 daq. 25
soniya) vaqtida tekshirilayotgan o‘smir velosipedchilarda (n=10) zonalar bo‘yicha yuklama
jadalligi dinamikasi
YuQCh bo‘yicha
yuklama zonalarini
baholash
Zonalar bo‘yicha
YuQCh
ko‘rsatkichlarining
o‘rtacha darajasi (%
da)
Zonalar bo‘yicha
o‘rtacha ish vaqti
(daq.)
Zonalarda o‘rtacha
ish vaqti ( % da)
X o‘r ±S xo‘r
X o‘r ±S xo‘r
X o‘r ±S xo‘r
I-zona ≤ 130
0,896±0,3
0,35±0,08
0,732±0,3
II-zona 131 -150
0,137±0,1
0,05±0,03
0,083±0,8
III-zona 151 – 170
5,983±2,4
3,40±1,27
6,005±2,4
IV-zona 171 -190
74,757±14,7
46,20±7,40
74,382±14,7
V-zona ≥ 191
18,627±16,7
12,45±11,37
18,357±16,9
“Kriterium” uchun poygada tadqiqotlar quyidagi poyga masofalari bo‘yicha o‘tkazildi: 17,
25, 26, 27, 32, 44 va 50 km. 3.7-jadvalda o‘rtacha davomiyligi 49 daqiqa 26 soniyani tashkil etgan
“kriterium” poygasida 3 o‘smirlik razryadi natijasini ko‘rsatgan va qolgan o‘smir
velosipedchilarning (n=10) puls natijalari taqdim etilgan. Ko‘rinib turibdiki, olingan ma’lumotlar
yuklama jadalligi boshqa zonalarga qaraganda ahamiyatli darajada III-zona (151 – 170 zar/daq.)
va IV-zonaga (171 – 190 zar/daq.) to‘g‘ri kelgan.
